Амаль незаўважаным у 2003 г. прайшло стагоддзе з дня публікацыі малавядомага дакумента Inter Sollicitudines – энцыклікі святога Пія Х. У ім Папа напісаў пра адзін са сваіх найбольшых клопатаў, які і сёння падзяляецца многімі: «Няма нічога больш важнага за актыўны ўдзел хрысціянаў у літургічным святкаванні». Чаму Папа адчуваў патрэбу заахвоціць вернікаў вярнуцца да больш поўнага і актыўнага ўдзелу ў літургіі, і што было прычынай напісаць гэтыя словы?

Афіцыйныя дакументы Касцёла кшталту Inter Sollicitudines не ствараюцца на пустым месцы. Яны з’яўляюцца тады, калі нехта вельмі моцна заклапочаны сучаснымі працэсамі. Прыгаданую энцыкліку Папа напісаў таму, што і ён, і многія іншыя бачылі, што людзі не ўдзельнічаюць у літургіі, а толькі – у лепшым выпадку – прысутнічаюць на ёй. І сёння можна пачуць фразы накшталт «пабыць на Імшы». Яны сведчаць пра тое стаўленне, якое Папа крытыкаваў і імкнуўся пераадолець: індывідуалістычнае, адасобленае і засяроджанае на ўнутраных перажываннях. У выніку, хоць вернікі і прысутнічаюць у храме, і моляцца, і вераць, але істотны элемент – іх актыўны ўдзел у малітве хрысціянскай супольнасці – застаецца страчаным.

Такое стаўленне да літургіі заахвочвае самаадданасць, увага да сумлення і асабістай святасці, але – якім бы добрым і набожным яно ні было – яно стварае дух ізаляванасці, а не супольнасці і еднасці. Без іншых, больш публічных і супольных вымярэнняў цэлебрацыі публічная цэлебрацыя публічнай місіі Касцёла траціць сваю моц, і тыя вернікі, каму патрэбны падтрымка і прыклад іншых, могуць лёгка разгубіцца. Як піша Ян Павел ІІ у энцыкліцы Ecclesia de Eucharistia, мы жывем у супольнасці з Богам і людзьмі.

Праблема «ўдзелу» ў літургіі мае вельмі доўгую гісторыю. Хіба, прасцей нават напісаць гісторыю «няўдзелу», які дакладней было б назваць прыватызацыяй і індывідуалізацыяй касцёльнай літургіі. Ён мае свае пачаткі ў навяртанні імператара Канстанціна, які ў 313 г. спыніў пераслед хрысціянаў і пачаў садзейнічаць росту Касцёла. Імператар ахвяраваў грошы на будаўніцтва грандыёзных будынкаў у Рыме, якія мусілі мець адну адзіную функцыю – быць хрысціянскімі храмамі. Яны ствараліся на ўзор базылікаў – імперскіх грамадскіх будынкаў. Канстанцін дазволіў біскупам і дыяканам апранаць вопратку імператарскіх чыноўнікаў, што стала пачаткам святарскага адзення. Ён загадаў усталяваць біскупскія cathedrae, або крэслы, якія нагадваюць троны і гэтак сталі называцца. У літургію таксама былі ўведзены палацавыя цырымоніі.

У выніку звычайныя вернікі, якія раней удзельнічалі ў простых, жывых і пабожных святкаваннях у дамах, цяпер здалёк, са страхам і здзіўленнем назіралі за «пантыфікальнымі» літургіямі. З гэтага моманту пачалі расці літургічны падзел і аддаленне людзей ад святароў.

Ужо напрыканцы IV стагоддзя біскупы – у тым ліку святыя Аўгустын і Ян Залатавусны – скардзіліся: «Стол падрыхтаваны ўжо, чаму ніхто не прыходзіць есці?» Шмат прычынаў трымала вернікаў ад удзелу ў эўхарыстычнай супольнасці. Мала-памалу фармаваліся неалацінскія мовы ў паўночным Міжземнамор’і. У выніку, лацінская мова літургіі для большасці хрысціянаў станавілася незразумелай. Памнажэнне колькасці Імшаў, якія дзеля большай набожнасці адпраўляліся ў адным і тым жа касцёле адначасова, рабіла неабходным прамаўляць малітвы Імшы, у тым ліку эўхарыстычную малітву, напаўголасу, каб святары не заміналі адзін аднаму. І хоць «высокі» алтар заставаўся ў цэнтры базылікі, усе бакавыя алтары былі падрыхтаваныя, і цэлебранты паварочваліся спінамі да людзей, якія не маглі ані бачыць, ані чуць, ані зразумець таго, што святкавалася для іх.

Паступова вернікі сталі забывацца не толькі пра Эўхарыстыю, але і пра святкаванне Імшы. Чацвёрты Латэранскі Сабор у 1215 годзе мусіў выдаць прадпісанне нядзельнай Імшы і Камуніі «прынамсі раз на год». Сабор, аднак, не дыскутаваў ані фармацыі святароў, ані літургічнай рэформы. Ці з паслухмянасці, ці з-за «боязі пекла», вернікі зноў пайшлі ў касцёлы, але падчас «святарскай» літургіі яны прамаўлялі свае набажэнствы і прыватныя малітвы да таго моманту, калі прыцішана, tacito, рэцытаваўся Канон; але нават у гэты час іншыя вернікі ўголас маліліся Ружанец. Такой была сітуацыя ў 1903 годзе, калі Пій Х прамовіў словы «актыўны ўдзел». Што праўда, гэтыя словы не былі заўважаныя яго сучаснікамі, засяроджанымі на музычнай рэформе літургіі – тады ў Італіі падчас літургіі гралі на арганах фрагменты опернай музыкі Расіні, Масканьі ды іншых. Праз шэсць гадоў, аднак, у сваім выступленні падчас Нацыянальнага кангрэсу каталіцкіх працоўных у Мекліне (Бельгія) бэнэдыктынец Ламберт Бедуін развіў тэму «актыўнага ўдзелу» настолькі пераканаўча, што яго прамова стала вядомай як пачатак літургічнага руху ў Касцёле.

Кляштары ў Бельгіі (Мон-Сэсар і Сэнт-Андрэ) і Германіі (Бюрон і Марыя-Лях) былі пачынальнікамі гэтага руху. Там друкаваліся двухмоўныя аркушы з тэкстамі Імшы і рыхтаваліся іншыя дапаможнікі для таго, каб заахвоціць усіх вернікаў да «актыўнага ўдзелу». Адтуль рух пашырыўся ў Італію, Іспанію, Злучаныя Штаты. Паціху, але ўпэўнена людзі сталі далучацца да больш поўнага ўдзелу ў Імшы – наколькі маглі, бо тады яшчэ і думкі не было пра літургічную рэформу, а тым больш пра малітву на ўласнай мове.

Ажыўленне стала яшчэ большым пасля энцыклікі Mediator Dei Пія ХІІ у 1947 г. Адным з вынікаў публікацыі гэтай энцыклікі было стварэнне спецыяльнай камісіі, якая ў 1958 г. падрыхтавала рэформу Пасхальнай вігіліі і набажэнстваў Вялікага тыдня, а таксама інструкцыю пра разнастайнасць спосабаў удзелу ў Імшы.

Патрэба пераводу набажэнстваў на родныя людзям мовы была агучана на міжнародным кангрэсе ў Асізі ў 1956 г. Але чакаць давялося Другога Ватыканскага Сабору, які непасрэдна заняўся гэтым пытаннем.

Схема (г. зн. праект) пра літургію абмяркоўвалася першай: выглядае, што не так дактрынальныя аргументы як, асабісты досвед айцоў у дні Сабору пераканаў іх у патрэбе літургічнай рэформы з думкай заахвоціць вернікаў да большага ўдзелу. Кожны дзень агульнае пасяджэнне пачыналася Імшой, якую адпраўляў адзін з біскупаў. Але ў Саборы ўдзельнічалі не толькі біскупы рымскага і міланскага (г. зн. заходніх) абрадаў – былі таксама грэкі, арабы, рускія, украінцы візантыйскага абраду, а таксама армяне, копты, эфіопы, усходнія і заходнія сірыйцы, малабарцы, маланкарцы, мараніты і мелхіты. Усе яны (у тым ліку, беларускі біскуп Чэслаў Сіповіч. – Заўв. пераклад.) адпраўлялі Імшу ў сваім абрадзе, на сваёй мове, і большасць біскупаў не разумелі нічога! Яны мусілі, хіба, задумвацца пра тое, як жа мала разумелі вернікі ў Імшы на лаціне. Гэта зрабіла дыскусію пра народныя мовы ў Касцёле больш простай.

Канстытуцыя пра літургію Sacrosanctum Concilium была зацверджана Папам Паўлам VI 4 снежня 1963 г. Яе першы артыкул кажа пра матывы «найсвяцейшага Сабору» ў дачыненні да літургіі: ажывіць хрысціянскае жыццё вернікаў, адаптаваць гэтае аднаўленне да сучаснасці, зрабіць унёсак у хрысціянскую еднасць і садзейнічаць усяму, што можа дапамагчы заахвоціць кожнага чалавека далучыцца да жыцця Касцёла. Сабор хацеў аднавіць у касцёльнай літургіі ўсё тое, што дазволіла б вернікам паўней удзельнічаць у ёй і прыступаць да Камуніі часта і з карысцю.

Першы раздзел канстытуцыі прысвечаны тром асноўным тэмам: сутнасці літургіі, яе важнасці ў жыцці Касцёла, літургічнай фармацыі вернікаў і літургічнай рэформе. Цікава, што частка пра фармацыю (артыкулы 14–20) папярэднічае частцы пра рэформу (21–40), але дагэтуль, здаецца, у жыцці ўсё адбываецца наадварот. Цяпер, праз 40 гадоў няспыннага рэфармавання і аднаўлення літургіі, выразна бачна, што дзеля ажыўлення духу літургіі недастаткова абнавіць або змяніць абрады. Рэформа не можа ажывіць хрысціянскага жыцця, калі ёй не папярэднічае і пастаянна не спадарожнічае фармацыя святароў і вернікаў.

Апошнія афіцыйныя дакументы Касцёла заахвочваюць да пабожнай пашаны літургіі: заўсёды трэба памятаць, што кожны раз, калі адпраўляецца каталіцкая Імша, Хрыстус прысутны ў ёй, і Ён усхваляе Айца праз людзей і з людзьмі, якія моляцца. «Хрыстус заўсёды прысутнічае ў Яго Касцёле», – гэта словы з Sacrosanctum Concilium. Але Ён прысутнічае не толькі разам з супольнасцю і ў супольнасці верных, але і праз сам акт стварэння супольнасці, якая збіраецца дзеля святкавання Эўхарыстыі.

Літургія ніколі не бывае дзеяннем толькі святара. Не можа быць «аўдыторыі» гледачоў, якія проста назіралі б за святаром і тымі, хто прыслугоўвае пры алтары, і толькі прамаўлялі свае «прыватныя малітвы». Актыўны ўдзел у супольнасці мае свой сэнс: каб кожны мог маліцца і ахвяроўваць сябе ў літургіі Богу і ў літургіі атрымліваць ласкі, якія Бог нам шчодра хоча даць.