Позняю восенню, калі прамінуцца шчодрыя барвы кастрычніка і над аголенаю зямлёю запануюць шэры колер, халады ды макрэча, мы прыдзем у святыні, а потым на могілкі, каб памаліцца за тых, хто ўжо не мае аніякага зямнога клопату і каму больш не рупіць ні дрэннае надвор’е, ні бедны ўраджай, ні чарговыя глупствы палітыкаў. Мы нібы спахопімся ў гэты час, нібы нарэшце прыгадаем штосьці вельмі важнае, пра што яшчэ зусім нядаўна за пільніцай не мелі часу падумаць. Мы нібы адарвем самі сябе ад мітуслівай штодзённасці і звернем свой позірк увысь, да вечнага...
У апошнія дні кастрычніка нават тыя з нас, хто ўвогуле вельмі рэдка бывае на могілках, усё ж прыдуць туды, каб сабраць выпетранае шэрае лісце, прыбраць магілы сваіх родных ды блізкіх. А потым... Потым знойдуць свечку, каб запаліць яе на магілах на ўрачыстасць Усіх Святых, на Дзень Задушны ды яшчэ цэлую актаву пасля. Нашы малітвы ў гэтыя дні – за іх, хто ўжо навечна адышоў з гэтага свету.

На размову. Мы прыходзім сюды, каб паразмаўляць з Богам, у малітве папрасіць у Яго літасці да тых, хто яшчэ зусім нядаўна жыў разам з намі і з чыёй адсутнасцю нам так цяжка змірыцца. Мы просім міласэрнасці таксама да тых, хто шмат гадоў таму развітаўся з гэтым светам, а таксама і для тых, каго мы ніколі не бачылі, не ведалі асабіста, але каго мы паважаем за зробленае імі на зямлі. Мы молімся за родных і блізкіх, сяброў і знаёмых, за тых, што сталі ахвярамі несправядлівасці, войнаў і прыродных катаклізмаў, хто загінуў раптоўнай і неспадзяванай смерцю. У гэтыя дні, як ні ў якія іншыя, мы з імі – адно, мы з імі – еднасць нашага Касцёла. І дзякуй Богу, што гэтая еднасць праяўляецца ў разважаннях, малітвах, успамінах, а не ў выпітай на могілках гарэлцы.

Пабыць на магілах часам трэба дзеля таго, каб самім пазбегнуць памылак, якія рабілі памерлыя, альбо каб у душы ўзнікла жаданне пераняць іх лепшыя якасці, каб не згасла ў нашых сэрцах пачуццё ўдзячнасці за ўсё добрае, што мы перажылі з імі, спазналі ад іх. Дзеля гэтага такая, здавалася б, драбяза, як лаўка пры магіле вельмі нават дарэчы. А полымя свечкі скіруе нашыя думкі на малітоўны лад...

Гэты знак – свечка. Простая, з пчалінага воску альбо купленая ў краме, яна сваім агеньчыкам заўсёды ёсць знакам спакою, міру, лагоды і, вядома, малітвы. Нездарма ж чалавек пры хросце атрымлівае гэтае святло Хрыста з рук святара, а ў хвіліны апошніх уздыхаў на зямлі яму ў рукі падаецца таксама свечка – як напамін пра тое, што ён адыходзіць да вечнага святла, якім ёсць для нас Хрыстус. Гэтага ж святла мы штодня просім для нашых памерлых у малітве «Анёл Панскі» – «...а святло вечнае няхай ім свеціць».

На могілках у Літве альбо Польшчы заўсёды звяртала ўвагу на тое, як шмат там свечак-знічоў. Вялікіх, прыгожых і вельмі сціплых. І пасля таго як згараць у знічах свечкі, гэтыя прыгожыя ліхтарыкі яшчэ доўга стаяць на магілах у знак таго, што повязь жывых з памерлымі трывае.

На жаль, пакуль што ў нас яшчэ слаба прыжылася гэтая традыцыя. Мы часта не шкадуем грошай на штучныя кветкі, якія пры ўсёй сваёй яркай ды кідкай прыгажосці ўсё ж такія мёртвыя і халодныя. Купленыя на базары, яны нібы нясуць усё яшчэ адгалосак таго базару, і калі побач з імі не знойдзецца месца свечкам, то месца пахавання так і застанецца халодным, чужым, не сагрэтым малітоўным святлом.

Наша наведванне могілак – глыбока асабістая справа. Толькі мы самі ведаем, што намі кіруе, калі, адклаўшы пільную справу, ідзем туды, дзе нібыта і не паразмаўляеш ні з кім, дзе нас не чакаюць, адкуль нас не завуць. І ўсё ж... І чакаюць, і завуць, і паразмаўляем там пад ціхі пошум дрэваў.

Але ёсць яшчэ і выключныя дні, калі на могілках творыцца супольная малітва, калі туды прыходзіць святар і разам з вернікамі моліцца за душы памерлых. У нас гэта найчасцей адбываецца ў Дзень Задушны, а ў Латвіі, напрыклад, такая малітва бывае ўлетку. Тады святар па чарзе наведвае ўсе могілкі сваёй парафіі і адпраўляе там Імшу за памерлых.

У 1980 гадах гэта ж практыкаваў на Браслаўшчыне і ксёндз Францішак Кісель. Святыні яшчэ не былі вернутыя, у іх яшчэ былі склады, клубы, гаражы, і тады было знойдзена выйсце – супольная малітва на могілках. Памерлыя са сваёй вечнасці нібы падтрымлівалі тады жывых у іхніх высакародных памкненнях, нібы дапамагалі, запрашалі да сябе на малітву, бо адраджэнне Касцёла пачалося ўсё ж не з вяртання будынкаў святыняў, але з адраджэння супольнай малітвы. Сярод жывых яшчэ цяжка было знайсці месца для Хрыста і Яго жывога Касцёла – тады знаходзілі тое месца сярод памерлых.

Мітрапаліт Маскоўскі Тадэвуш Кандрусевіч неяк у казанні распавядаў пра такі выпадак. Калі ў адным расейскім горадзе ў часы савецкага атэізму памёр апошні каталіцкі святар і касцёл зачынілі, вернікі пачалі маліцца на магіле святара. Запальвалі свечкі, клалі на магілу святарскі арнат, і... пачыналі супольную малітву. Так святар з вечнасці працягваў кіраваць парафіяй, працягваў збіраць людзей на малітву ў імя Хрыста. Ці ж гэта не прыклад еднасці жывых з памерлымі? Пройдзе колькі часу, і ўжо нашы дзеці ды ўнукі прыдуць на малітву на нашыя магілы. Чаго мы чакаем ад сваіх дзяцей? Каб не забывалі. Прыходзілі. Маліліся. Але для таго, каб яны захацелі прыйсці да нас, трэба, каб мы цяпер самі ахвотна рабілі тое ж самае, бо адной просьбы перад смерцю хіба што не хопіць, калі не будзе прыкладу ўсяго нашага жыцця.

Аднойчы на Дзень Задушны ксёндз Люцыян Паўлік сказаў на могілках сваім парафіянам: «Найлепш пра нас і пра тое, як мы жывем, расказваюць нашыя могілкі». Памятаю, як уразілі мяне тады гэтыя словы. Але я адразу з імі згадзілася, бо да таго ўжо пабачыла жыццё ў Літве, Латвіі, Польшчы, бачыла і тамтэйшыя могілкі. Як гэта ні балюча прызнаць, але параўнанне было не на нашу карысць. Ды яшчэ памяталіся словы маёй бабулі Францішкі, калі яна, праз ноч уцёкшы з малодшым сынам ад хрушчоўскіх кукурузных калгасаў у Латвію, дзе даволі трывала супрацьстаялі гэтай бязглуздзіцы, сказала: «Памру – тут пахавайце. Дамоў, у Беларусь, не вязіце. Бо тут на магільніку парадак, чысценька, прыгожа, а дома ў нас усяго бывае».

Так, бывае ўсялякае. Год таму дэлегацыя з Нямеччыны вырашыла паставіць паблізу Полацка крыж па палеглых у мінулай вайне земляках. Зрабілі бронзавы крыж, прывезлі і былі літаральна збітыя з тропу, калі пачулі сарамлівую параду беларусаў не ставіць бронзавы крыж у лесе, бо, маўляў, не паспеюць яны ад’ехаць у сваю Нямеччыну, як яго там не стане. Здзіўленне нямецкіх гасцей яшчэ больш узрасло б, калі б яны пачулі пра тое, што ў нас не тое што бронзавы крыж за ноч сцягнуць, але і медны кабель пад носам у высокага начальства абрэжуць, алюмініевыя вёдры ды бітоны скрадуць у бабулі, калі яна забудзе прымкнуць іх на ноч у кладоўку. Ды хіба пра такое будзеш распавядаць замежным гасцям? Не зразумеюць жа. А як зразумець тое, што паблізу Полацка, у Захарнічах, начныя варвары знявечылі ды скралі помнік слыннаму мастаку, гонару нашай зямлі Івану Хруцкаму? А разрабаваныя старадаўнія пахаванні? Дзіўныя правілы маралі, а дакладней, поўная іх адсутнасць кіруюць тымі, хто з рыдлёўкамі ды ломам шукаюць сабе спажывы на могілках.

«Ну добра, – скажа хтосьці, – але ўсё гэта не пра нас. Мы ж магілаў не рабуем, каштоўныя металы з помнікаў не здзіраем». Сапраўды, нібыта не пра нас. Але... зарослыя быльнягом, занядбаныя магілы нашых продкаў – гэта пра каго?.. А зарослыя хмызняком пагосты?.. А здзірванелыя месцы масавых пахаванняў нашых суайчыннікаў?.. А пясчаныя кар’еры на месцы расстрэлу ахвяраў сталінізму?.. Не, тысячу разоў меў рацыю айцец Люцыян Паўлік, калі казаў, што найлепш пра нас расказваюць нашы могілкі.

Цяпер у мосарскі касцёл шмат людзей прыязджае на экскурсію, многія турыстычныя бюро нават уключылі Мосар у свае маршруты. Але той, хто пабыў у касцёле, памаліўся, палюбаваўся прыгожымі кветкамі вакол яго, газонамі, фантанамі, скульптурамі, хто пабачыў усё гэта, але не пабыў на мосарскіх могілках, той усё роўна шмат страціў. Бо гэтыя могілкі – просты і выразны прыклад таго, якімі павінны быць месцы вечнага спачыну людзей. Не, тут няма шыкоўных грабніцаў, пампезных склепаў ці чагосьці накшталт гэтага. Тут – звычайныя вясковыя могілкі з драўлянымі, жалезнымі, каменнымі крыжамі, простымі помнікамі. Але вы не ўбачыце тут выпадковых зараснікаў бэзу ці якіх іншых кустарнікаў, не ўбачыце быльнягу на самых старадаўніх магілах, бо вядома ж, што на кожных могілках ёсць такія магілы, якія ўжо няма каму даглядаць. Звычайна яны найбольш псуюць агульны выгляд, а тут найдаўнейшыя магілы даглядаюцца гэтак жа, як і свежыя. То тут, то там можна ўбачыць свечкі. Прысутнасць малітвы адчуваецца ў гэтых абгарэлых свечках, дагледжаных кветніках, акуратна падрэзаных дрэвах, нешматлікіх кустах. Ёсць на могілках і Пані малітвы – Маці Божая, чыя фігура такая арганічная і патрэбная тут.

Вакол могілак – 14 стацый Крыжовага Шляху Езуса Хрыста, якімі апякуюцца вернікі з розных вёсак мосарскай парафіі.

Апошні раз я была на гэтых могілках на пачатку кастрычніка. Няветлым ветраным днём блукала па пясчаных дарожках, і душу сагравала дагледжанасць, клапатлівасць, малітоўнасць. Потым на Імшы давялося пачуць пасля казання падзяку пробашча Юзафа Булькі работнікам ільнозавода за іхнюю руплівую працу на могілках, яшчэ нейкім парафіянам – за дбайны догляд і працу ўжо не на мосарскіх, але на нейкіх іншых могілках, якія належалі да парафіі. Пачула і дакорлівыя словы ўшчування вернікам аднае вёскі, дзе, па словах пробашча, так не павінна быць. І падумалася тады, як жа важна, каб у гэтай патрэбнай справе мы не спіхвалі адзін на аднаго нейкую віну, не папракалі адзін аднаго, але ўсе разам – католікі, праваслаўныя, прадстаўнікі мясцовых уладаў – пастаянна клапаціліся пра могілкі. Можа тады нам не будзе сорамна за іншых ды і за саміх сябе, бо мы нарэшце навучымся берагчы памяць пра нашых продкаў, без чаго чалавек абдзелены чымсьці вельмі важным і патрэбным.