Не бывае дня, Пане Божа, каб я не гаварыў з Табою. Ці, лепш сказаць, калі б я не гаварыў да Цябе, бо ў размове ўдзельнічаюць двое: той, хто гаворыць, і той, хто адказвае. Але калі я малюся, то я — той, хто гаворыць. І ўсё ж такі я веру, што Ты чуеш мяне.

Не бывае дня, калі б я не гаварыў з людзьмі — дома, на працы, сярод сяброў. Многае з таго, што я кажу, — спантанная рэакцыя. Іншае я кажу свядома, бо мне хочацца нечага дабіцца. А калі нешта для мяне важна, я старанна ўсё абдумваю. Так я вяду размовы з многімі. А з Табой, Божа, — таксама? Ці магу я так сказаць? Часта я чытаю малітвы з малітоўніка альбо тыя, якія некалі вывучыў. У іх добра выказана тое, пра што я думаю, нават калі гэта не мае словы.

Я зайздрошчу тым людзям, якія могуць размаўляць з Табою так, як размаўляюць з іншымі людзьмі. Якія кажуць Табе пра тое, што ў іх на сэрцы, і супакойваюцца. Нават тады, калі не атрымліваюць адказу на свае пытанні, яны адчуваюць палёгку, таму што выказалі іх. Магчыма, для іх гэта самае галоўнае — тое, што Ты рэальна прысутнічаеш у іх жыцці. Часам я думаю, што не адчуваю Тваёй прысутнасці ў сваім жыцці, нібыта Ты знік для мяне. Паміж намі не было ніякай спрэчкі, ніякага расчаравання, якое б я не мог пераадолець. Ты знік для мяне не раптам, не так, як мы нечакана нешта губляем, але неяк зусім непрыкметна, як можа знікнуць здароўе, пра якое доўга ніхто не клапаціўся. Альбо як можа знікнуць сяброўства, якое больш не падтрымліваюць: сустракаюцца ўсё больш рэдка, неяк па-іншаму пачынаюць размаўляць адно з адным. Нарэшце, перастаюць заўважаць адсутнасць адно аднаго і, калі потым выпадкова сустракаюцца, ужо нават не ведаюць, што сказаць.

Ці можа такое здарыцца паміж намі, Божа? Ці магчыма, каб Ты так знік для мяне? Што магло б быць прычынай гэтага?

Гэта вельмі цяжка — размаўляць з тым, каго не бачыш. Але ж хіба я не звязаны з многімі людзьмі, якіх няма побач са мною?

Ты здаешся мне тым больш нерэальным, чым больш я давяраюся дасягненням сучаснай навукі. Не, увогуле, фізікі не гавораць, што Цябе няма. Але Цябе не сустрэнеш у тых тлумачэннях, што яны даюць. Цябе не сустрэнеш у іх формулах. Я не магу ігнараваць законы фізікі, хіміі, біялогіі. А ці ж вызначаюць яны поле, на якім я мог бы Цябе шукаць?

Калі хто-небудзь гаворыць чалавеку «я цябе люблю», — то тады ні той і ні другі не звяртае ніякай увагі ні на розум, ні на інтэлектуальныя здольнасці, ні на свой жыццёвы вопыт. Яны не маюць, строга кажучы, ніякіх доказаў гэтай любові. Але вераць у яе, бо маюць усе падставы для таго, каб іх пакахалі. І нават, калі пазней любоў пацерпіць крушэнне, на пачатку ў іх няма ніякіх прычын сумнявацца ў любові, для якой у іх былі ўсе падставы.

Але з Табою, Пане Божа, цяжэй знаходзіцца ў размове — у наш час, калі нішто Цябе не адмаўляе, аднак усе паводзяць сябе так, нібыта ўсё гэта дадзена не Табою. І што мне пры гэтым важна, гэта тое, што Ты, здаецца, больш не адыгрываеш ніякай ролі ў жыцці тых людзей, меркаванні якіх для мяне маюць значэнне. Але ці так гэта на самай справе? Ці можна лічыць тое, што яны гавораць, канчатковым?

Нарэшце, ёсць яшчэ людзі, прафесія якіх — гаварыць пра Цябе. Іх памылкі і слабасці мне добра вядомыя. Гэта таксама не аблягчае справу. Але ж ці пакіну я нераспячатаным ліст, калі мне не падабаецца паштальён? Няхай гэтыя людзі іншы раз бываюць з дзівацтвамі, хіба ж не дастататкова таго, што яны паставілі сваё жыццё на Тваю карту?

Чым дапамогуць мне мае аргументы супраць незразумелай літургіі, падчас якой я зноў жа не знаходжу сябе, — я ж прымаю ў сваё жыццё так шмат незразумелага, дастаткова толькі, каб маё сэрца згаджалася з ім! Напэўна, я павінен сказаць тут таксама пра сваё напружанне, пра сваю стомленасць, пра тое, колькі энергіі даводзіцца мне растрачваць на мноства банальных справаў, пра жудасную ўладу паўсядзённасці…

Цяпер я заўважаю, што ўвесь час гавару пра сябе і амаль зусім нічога пра Цябе. Мне так цяжка пазбавіцца думак пра самога сябе. Я адчуваю гэта і ў адносінах з іншымі людзьмі. Канешне, я заўсёды знаходжу прычыны гэтага ў іншых: хопіць мяне апраўдваць, альбо: паспрабуйце мяне пераканаць.

Але часам я гавару з Табою, Божа, нібыта сам па сабе: калі ў мяне дрэнна ідуць справы, калі знаходзіцца ў небяспецы чалавек, які шмат для мяне значыць, калі я не ведаю, што будзе далей. Ці павінен я саромецца таго, што толькі тады малітва ідзе сама па сабе? Не. Бо часта і ў моманты радасці, шчасця я знаходжу словы для Цябе. Неяк спантанна, адчуваючы радасць, удзячнасць, запрашаю ў думках Цябе, Божа, падзяліць тое, што перажываю. Ці сапраўдная гэта малітва — гэтыя кароткія думкі, звернутыя да Цябе, Божа? Напэўна, так. Бо куды ж яшчэ мне дзецца?

Божа, што скажаш Ты на мае думкі? Магчыма, гэта Твае словы падарыў сваім студэнтам перад смерцю філосаф Петэр Вуст? Гэтую цудоўную фразу пра малітву: «Малітва робіць нас ціхімі, праўдзівымі дзецьмі». Малітва робіць нас ціхімі. Мы ахвотна былі б такімі. Мы шумныя і ўнутры, і звонку. Няспынныя патокі гукаў уліваюцца ў нас, вабяць да нечага знешняга. Малітва робіць нас дзецьмі. Мы ахвотна былі б дзецьмі. З дзіцячай даверлівасцю і пачуццём бяспекі. Але мы пастаянна павінны адпавядаць нейкім патрабаванням, дабівацца поспехаў. Як часта мы, зусім не па-дзіцячаму, прад’яўляем да сябе празмерныя патрабаванні. Малітва робіць нас праўдзівымі. Пане Божа, дай нам бачыць людзей і рэчы такімі, якімі бачыш іх Ты.

Божа, ніхто не ведае лепш, чым Ты, якім скарбам з’яўляецца малітва. Малітва — як прыгожая рэч са старажытнага срэбра. Калі яна ляжыць у шуфлядцы, цямнее. Калі яе час ад часу чысціць, то відаць, якая яна прыгожая.