Ірына БАГДАНОВІЧ

ШЛЯХ ДА СВЯТЫНІ.
Матыў Вялікадня ў беларускай паэзіі

Пачатак

Біблейскія сюжэты і персанажы, евангелічныя падзеі (асабліва нараджэнне Хрыста і Яго ўваскрэсенне), дзеянні святых, апакрыфічныя матывы, хрысціянскі маральна-этычны ідэал былі прадметам літаратурнага пераасэнсавання на Беларусі з ранніх вякоў хрысціянства, нягледзячы на кволасць літаратурнай традыцыі ў паасобныя гістарычныя перыяды. Асабліва прыдатным для літаратурных інтэрпрэтацый аказаўся велікодны евангельскі сюжэт, звязаны з матывамі здрады, несправядлівага абвінавачвання, укрыжавання і змёртвыхпаўстання Хрыста. Гэты сюжэт у розныя часы асэнсоўваўся адпаведна з новым адчуваннем ідэйна-творчых задач. Так, вядомы твор Кірылы Тураўскага «На святую Пасху в светоносный день воскресениа Христова о пророчестых тайнах сказании» ўшчыльную звязаны з сярэдневяковай экзэгетычнай традыцыяй, калі галоўнай ідэйна-творчай задачай пісьменніка-прапаведніка ХІІ ст. было вытлумачэнне рэлігійнага тэксту, а яго майстэрскае рытарычнае ўпрыгожванне служыла мэце найбольш адэкватнага і эмацыйнага афарбаванага ўздзеяння на слухача. Святы Кірыла пачынае сваё казанне з перамены настрою, калі радасць перамагае жалобу, і гэта кардынальным чынам змяняе ўсю светабудову: «Радость сугуба всем христианом и веселие миру неизреченно пришедшаго ради праздника днесь за скорбь преже бывшаго таиньства»1. Далей ён апісвае трагічныя падзеі распяцця Хрыста і Яго цудоўнага ўваскрэсення як найвышэйшую таямніцу ўсясветнага быцця, як адкрыццё яго найвялікшай ісціны – спасцігальнай неспасцігальнасці. Загадка ўваскрослага Хрыста вырывала чалавека з адчування катастрафічнасці быцця, вяртала яму надзею і веру ў перамогу: з самай бездані паніжэння, з сітуацыі наканаванай безвыходнасці адбылося раптоўнае і пераможнае ўзвелічэнне-трыумф!» Хрыстус уваскрос, каб Яго чалавечнасць і Боскасць зрабіліся для нас рэальнасцю сёння, тут і цяпер, у душы кожнага асобнага чалавека»,2 – пісаў святар і багаслоў Аляксандр Мень. Ён вучыў вернікаў канца ХХ стагоддзя, што ўваскрэсенне – гэта перамога, якая азначае, што «Бог уключыўся ў нашу чалавечую вайну, у вялікую вайну духу супраць цемры, супраць зла, супраць гвалту. Той, Хто быў адрынуты, асуджаны, забіты, зняслаўлены, Ён у сябе як бы ўвабраў усю несправядлівасць свету, усё зло чалавечага роду – і над усімі ўзвялічыўся»3. Аб гэтай перамозе пісаў і наш старажытны пісьменнік, які тлумачыў вернікам ХІІ ст. евангельскі тэкст: «Воскресе внезапу целом печатем у гроба, и церквы неисповедимо веселие приемлет; пророци же радостию ликуют, глаголюще: Наша убо пасха, за ны пожреся Христос! Кде ти, смерти, победа, кде ти, аде, жало? Въста бо яко спя Господь и въскресе, спасая ны. Христос въскресе из мертвых и гробным живот дарова, и святых дуси паче естества обогатишася, од ада на небеса вселившеся»4.

Велікодны сюжэт знайшоў сваё адлюстраванне і ў творчасці Сімяона Полацкага – у яго духоўных вершах, напісаных высокім барочным стылем. «Стихи на воскресние Христово» складаюцца з сямі частак, кожная з якіх развівае досыць эмацыянальна і квяціста, як і належыць барочнаму твору, пэўную дэталь велікоднага дзеяння, апісанні суправаджаюцца шматслоўнымі выяўленнямі смутку, адданасці Хрысту, радасці з прычыны Ягонага ўваскрэсення. Па-майстэрску перадае Сімяон Полацкі матыў яднання ў пакутах з Хрыстом:

Ты, Христе, за всих рачилесь терпети, На главе терне надлежало мети. Але гды ости тебе проникают, Всех серца наша напол умирают.5

Метафорыка барочнага пісьма ў вершах Сімяона Полацкага спрычынілася да многіх паэтычных адкрыццяў, ёю абумоўлена стварэнне вобразаў, што стануць потым кананічнымі метафарамі хрысціянскага светаўспрымання. Так, яго пяром быў намаляваны вобраз чалавечага сэрца як храма, які належыць «благоустрояти» дзеля таго, каб прыняць туды Бога-Хрыста:

Очистим храмы сердец от всякия скверны, Слезми покаяния, а Господь есть верны: Прийдет и вселится, еже в сердцах жити, И предпошлет благодать сердца украсити. Да будут пришествия онаго достойна Всея цареви твари жилища покойна.6

На час Барока ўжо адышоў у мінулае ідэал святасці, пад уплывам якога тварыў Кірыла Тураўскі, яго змяніў рэнесансны гуманістычны ідэал чалавечага поспеху, які ўзмацніцца яшчэ больш у часы Асветніцтва. Барочны светапогляд, калі не мог ужо цалкам вярнуць сярэдневяковы ідэал святасці, дык шукаў прынамсі моманту паяднанасці чалавека з Богам, узнаўлення духоўнай злучанасці з Ім. Так адбывалася сэнсавае напаўненне метафары Сімяона Полацкага : у чалавечым сэрцы павінна была зноў адбыцца сустрэча Створцы са сваім найлепшым, але непаслухмяным стварэннем, таму менавіта сэрца метафарызуецца паэтам як храм, святыня.

Эстэтыка Асветніцтва разбурыла высокі стыль духоўнай паэзіі, адбылася новая пераацэнка каштоўнасцяў: апалогія розуму і рацыяналістычнага пазнання ізноў адсунула адчуванне містычнай сувязі чалавека са Створцам. Нарадзілася такая з'ява, як народная духоўная паэзія, напісаная зніжаным размоўным стылем. Эпічныя народныя духоўныя песні прысвячаліся розным біблейскім тэмам і адлюстроўвалі ступень народнага, спрошчанага ўспрымання складаных містычных з'яваў, яны як бы адаптавалі біблейскі тэкст да ўзроўню простанароддзя, нараджаючы такім чынам своеасаблівыя кічавыя мастацка-паэтычныя формы. Часам сюжэт афармляўся як бурлескна-парадыйны, заснаваны на травестацыі. Адзін з ранніх вершаў такога плану, змешчаны ў зборніку І.Насовіча «Беларускія песні» (1873), быў прысвечаны ўваскрэсенню Хрыста. Адметнасць бурлескнага травесційнага жанру ў тым, што вельмі важныя, высокія падзеі апісваюцца спрошчаным камічным стылем, максімальна набліжаны да народнага светаўспрымання, а героі біблейскай гісторыі развенчваюцца ў сваёй недасягальнасці, паказваюцца ў рэчышчы звычайнай чалавечай мітусні, але пры гэтым малююцца з нейкім асаблівым замілаваннем і цеплынёй, без жадання высмеяць ці прынізіць.Так і малюе аўтар уяўленне шкаляра духоўнай вучэльні невысокага паходжання, які падчас хрысціянскіх святаў (звычайна Калядаў ці Вялікадня) вандраваў, мабыць, у мэтах заробку ад хаты да хаты, спяваючы часта складзеныя ім самім святочныя віншавальныя вершы. А паколькі гэта быў час, калі квітнела батлейка з яе лялечным царом Ірадам і ўсімі прыгодамі маленькага Бога-Нараджэнца, то і велікодныя падзеі выканаўца падаваў у батлеечным духу, узмацніўшы і расквеціўшы іх камічным травесційным дзеяннем. Было б памылкай лічыць, што святыя асобы і падзеі тут высмейваюцца, а аўтар блюзнерыць. Сам тып такой паэзіі, выкліканы часам, паказваў на тое, што адбылася максімальная рэалізацыя народнага аптымістычнага светаўспрымання. Велікодная паэзія, будучы авангарднай ў адносінах да высокага стылю духоўнай паэзіі эпохі Барока, дэструктурыравала апошнюю:

Вот Марыя сярод ночы Пусцілася са ўсёй мочы, Плачучы, на гроб Хрыстоў, На Галгофу, між кустоў. Паздзірала вельмі ногі, Бо баялась сінагогі, Ды як стрэціла Хрыста, Ён яе спрасіў спраста: – Што ж ты, Мая Маці, плачаш, Я васкрос, сама Ты бачыш, Хоць жаўнерам далі плату, Каб брахалі там Пілату, Што іх змог найкрэпкі сон, І Хрыста хтось вынес вон.7

Усе апісаныя падзеі супадаюць з евангелічнымі, але пададзены яны ў прастамоўнай афарбоўцы, у «батлеечным» стылі. Прысутнічае ў вершы і народнае ўяўленне аб пекле і пакутах грэшнікаў, матыў выкуплення цаною Хрыстовай ахвяры, а таксама аўтар малюе сцэны «раю», дзе, апрача Адама і Евы, з'яўляюцца многія старазапаветныя персанажы (Лот, Самсон, Саламон, Майсей, Яфет і іншыя). Менавіта там і пачынаецца пасхальная гасціна, апісанне якой пазбаўлена высокай таямнічасці і хутчэй нагадвае звычайную сялянскую вечарынку. Аднак усё травесційнае камічнае дзеянне, калі біблейскія героі апрануты ў сялянскія шаты і паводзяць сябе адпаведна з простанародным этыкетам, задумана аўтарам і выконваецца дзеля таго, «што бы быў праслаўлен Бог». Вычарпаўшы велікодны сюжэт, аўтар у канцы верша дадаваў некалькі слоў ад сябе. Гэта паказвала на віншавальны характар твора і на тое, што ён спачатку разыгрываўся як монаспектакль, пасля якога выканаўца нібыта выходзіў з-за заслоны і даводзіў мэту свайго з'яўлення перад гледачом (або слухачом):

Вас з празнікам паздраўляю, Святой долі вам жалаю. А для вашага пяўца Досыць краснага яйца ...8

На пачатку ХХ ст. велікодны матыў у беларускай літаратуры набывае новыя рысы: уваскрэсенне Хрыста пачынае сімвалічна атаясамлівацца з уваскрасеннем Бацькаўшчыны і ўрэшце становіцца ўстойлівай метафарай нацыянальнага адраджэння. Матыў адраджэння як змёртвыхпаўстання бадай упершыню акрэсліўся ў вершы Каруся Каганца «Плач беларуса» (1904), у якім аўтар выказваў веру, што Беларусь вось-вось узварухнецца і акрыяе для новага жыцця, але для гэтага трэба абудзіць сваю гістарычную памяць, «успомніць» досвед продкаў. Акцэнтуючы ўвагу на заняпадзе роднай краіны, якая «здаецца ўжо мёртва», К.Каганец звяртаўся да мінулых часоў, калі Беларусь «багата колісь была, між народаў слаўна»:

Хоць, як мёртва, та краіна Дрэмле у папелі І пад бічом цемравіны Усе занямелі, Пакапаўся б у тым папелі, – Іскарка б бліснула; А каб ветры наляцелі, Полымя б шыбнула, І зацвіла б наша ніва Краснымі квятамі ...9

Сапраўды, як прадчуваў паэт, неўзабаве «ветры наляцелі» і «шыбнула полымя» грамадскіх пераменаў, якія сталі таксама і каталізатарамі беларускага нацыянальнага адраджэння. У гэтым вершы Каганец творча выкарыстаў трэнавую стылістыку сярэдневяковых «плачаў» і «лямантаў», якія пісаліся на смерць якой-небудзь знакамітай асобы з выразам уласцівага для такой нагоды жалю і пералічэннем заслуг нябожчыка. «Трэны, фрэны, ляманты, надмагільныя казанні былі адным з найбольш распаўсюджаных жанраў беларускай літаратуры першай паловы ХVІІ ст.»,10 – піша даследчык сярэднявечча У.Кароткі. Відавочна, К.Каганец быў добра дасведчаны ў старабеларускім і славянскім пісьменстве, бо не выпадкова ў яго творах прысутнічаюць паралелі і алюзіі на тэксты старажытнасці. Так, у прыведзеным вершы ён, несумненна, творча выкарыстаў стылёвыя элементы трэнаў – плачаў. Яго жаль па Беларусі, якая ўжо, нібы мёртвая, ляжыць «у папелі», урастае ў новую адраджэнскую паэтычную мадэль, і таму ў канцы верша гучыць надзея на ўваскрэсенне Беларусі, а сімвал гэтага – «красныя кветы», што закрасуюць на яе «ніве». Вобраз «квета краснага» тут яўна палемізуе з вобразам «квета апалага», які азначаў смяротны зыход жыцця («Живот нетрвалый значит тот квет опалый»11, – так гучыць заключная частка «Эпітафон» старажытнага «Ляманта...» на смерць Лявонція Карповіча). Такім чынам, сам жанр «плача» быў выкарыстаны К.Каганцом як яўнае наследаванне традыцыі, але, будучы ўключаным у новую ідэйна-мастацкую парадыгму, палемізаваў з ёю, сімвалізуючы не смерць, а адраджэнне краіны.

Метафара змёртвыхпаўстання айчыны замацоўваецца ў літаратуры нашаніўскага кругабегу: яна пачынае непасрэдна суадносіцца з Вялікаднем і становіцца традыцыйным адраджэнскім топасам. Так, рыхтуючы ў 1910 г. для «Нашай нівы» артыкул «У Вялікі дзень», Фабіян Шантыр называў Вялікдзень, альбо свята Хрыстовага ўваскрэсення з мёртвых, пачаткам «дней Вялікай будучыні» для Беларусі. Гэты матэрыял захаваўся ў архіве рэдакцыі, але надрукавана да Вялікадня ў «Нашай ніве». У тым жа 1910 г. было больш вобразнае і эмацыйнае апавяданне Сяргея Палуяна «Хрыстос уваскрос», у якім таксама свята Вялікадня ўспрымалася як прадвесце будучага ўваскрэсення Беларусі, яе адраджэння. З таго часу Вялікдзень у беларускай літаратуры, асабліва ў паэзіі, мае падвоены сэнс: рэлігійны і адраджэнскі.

«...Хрыстос уваскрос! З вялікім святам адвечнага аджыўлення віншую цябе, Вялікі Беларускі Народ! – так урачыста пачынаў свой твор С.Палуян. – Гэтай вялікай ночы страсі з сябе ўсю пагарду, увесь бруд, каторым аблепліваюць цябе ад вякоў. Чыста вымыйся, прыбярыся ў найлепшую апратку, каб хоць на адзін дзень стаў ты роўным з усімі. Ідзі туды, дзе пачуеш гэтыя вялікія словы: – Хрыстос уваскрос!... Радуйся, мой родны край. Надзея, як жывучая вада, ліецца ў тваю душу. Скора і ты ўваскрэснеш ад доўгага мёртвага сну. Вясна прыйшла і да цябе. – Хрыстос уваскрос!... Што гавораць табе званы, Беларускі Народ? Ці не віншуюць яны цябе і з тваім уласным вялікім святам? ...Ад вякоў пагарджалі табой, тваёй мовай,... воцатам чужой культуры звільжалі твае спячоныя смагай вусны. Лепшых тваіх сыноў адрывалі ад цябе, прымушалі іх зрабіцца здраднікамі... Цябе катавалі. Ты цярпеў мукі, але не ўмёр. Глыбока, глыбока ты захаваў сваю душу. Хрыстос быў з табой у тваіх муках; і Ён разам з табой цярпеў іх. Колькі разоў распіналі Яго разам з табой! Больш разоў, чым ёсць пясчынак на дне мора! Але кожнага году па ўсёй Беларускай зямлі разносіцца кліч: – Хрыстос уваскрос!»12

Сяргей Палуян па-майстэрску скарыстаў прыём сінтаксічнага паралелізму, каб яшчэ больш пераканаўчым зрабіць параўнанне крыжовага лёсу Хрыста з пакутнай гісторыяй, таксама «крыжовым лёсам» Беларусі і сцвердзіць непераможнасць яе адраджэння. Ужо ў наступным 1911 годзе свой верш «Хрыстос васкрос» напісаў у Пецярбургу Янка Купала, які таксама звязваў вялікую радасць Хрыстовага ўваскрэсення з радасцю надзеі на аднаўленне і абуджэнне Бацькаўшчыны:

Хрыстос васкрос! Усюды радасць, Усё глядзіць смялей, святлей; Вялікі Мучальнік, здаецца, Абняў ўсіх ласкаю сваей. Хрыстос васкрос!... Неугамонна Плыве па нівах, пушчах клік, Плыве адна святая думка З канца ў канец, як свет вялік.

Уваскрэсенне Хрыста – надзвычайная падзея ў хрысціянскім свеце, і адна-адзіная толькі «святая думка» аб гэтай радаснай вестцы запалоньвае сабою ўсю прастору навакольнага свету і людскіх душаў. Песня аб уваскрэсенні Хрыста ў купалаўскім вершы плыве над усёй зямлёй: яе пяюць селянін, забыўшы ўсе нягоды і клопаты, сірата і падарожны ў чужыне і нават тыя «Хрыста згубіўшыя сыны», што куюць путы «для нашай беднай стараны». Заканчвае свой верш Купала адраджэнскім матывам – просьбаю аб уваскрэсенні роднага краю з цемры няволі да свабоднага жыцця:

Хрыстос васкрос!... К Табе, о Божа, І я ў дзень гэты просьбу шлю: Хай Беларусь, мая старонка, Ўваскрэсне к вольнаму жыццю!13

У 1924 г. у Вільні выйшаў зборнік паэзіі святара і вядомага паэта Казіміра Сваяка «Мая ліра», дзе быў змешчаны верш «На гадавіны незалежнай Беларусі». Напісанне яго было выклікана эмацыйным узрушэннем ад супадзення даты Вялікадня з гадавінай абвяшчэння незалежнасці Беларусі што было ўспрынята паэтам як незвычайны таемны сімвал надзеі на будучы поспех справы нацыянальнага адраджэння, у якім дзейсны ўдзел прымаў і ён сам, праводзячы працу па беларусізацыі Касцёла, асвеце і адукацыі беларускага насельніцтва давераных яму парафій. Аднак ён, як святар і як паэт, бачыў сваім праніклівым зрокам разрабаваную Беларусь, што страціла ўвесь свой гістарычны прэстыж, ведаў яе шматпакутнае мінулае, балюча перажываў заняпад, які выклікаў часам нават пачуццё безнадзейнасці:

Вялікі дзень. Казаў бы Хрыстус Сваёй дзень смерці непавіннай Злучае ў звязак тайны – дзіўны: На гэты год, на гэты дзень. Кальварыю прайшла Русьбела, Крыжамі значана усюды, Магіл бяз ліку – жэртв прыблудаў: У гэты год, у гэты дзень ...

Казімір Сваяк, як да яго Сяргей Палуян, праводзіць усе галоўныя паралелі паміж евангельскімі падзеямі ўкрыжавання і змёртвыхпаўстання і «крыжовым лёсам» роднага краю. Усё, што адбылося з Хрыстом у Вялікую Пятніцу, – пакаранне судом Пілата, дзяленне шатаў, наталенне воцатам смагі, укрыжаванне, пахаванне ў «цвёрдай скале» – апісана ім дзеля таго, каб падкрэсліць невымернасць наканаваных беларускаму народу пакутаў, якія можна параўнаць толькі з пакутамі Хрыста. Заканчвае свой верш К.Сваяк малітвай да Бога аб змёртвыхпаўстанні Беларусі:

Змілуйся ж, Божа, Ты над ёю, Не дай у гробе век ляжаці, Пазволь да жыцця ёй устаці: У гэты час, на трэці дзень.14

Матыў параўнання долі Беларусі з лёсам Хрыста выкарыстаў у 1943 г. паэт Алесь Салавей, які неўзабаве пасля таго стаў эмігрантам. Праўда, яго верш «Хрыстосаў лёс»15 вельмі сціслы, нават схематычны, і толькі пазначае, але не разгортвае тэму. Традыцыю звязваць Вялікдзень з нацыянальным адраджэннем яскрава і эмацыйна працягвала ў сваёй творчасці паэтка вялікага драматычнага лёсу Ларыса Геніюш, што лічыла сябе грамадзянкай Беларускай Народнай Рэспублікі. Свой верш «Хрыстос ўваскрос! І свет прачнуўся...» яна напісала ў 50-я гады, вядома ж, не для друку ў тыя часы, і выявіла ў ім пачуцці і настроі, блізкія тым, што ўздымалі дух беларускіх адраджэнцаў пачатку стагоддзя. Сітуацыя, як аказвалася, мала ў чым змянілася, а ў чымсьці нават пагоршылася: Беларусь пярэдадня шасцідзесятых, што не паспела акрыяць ад жахаў сталінізму, чакала татальная русіфікацыя і далейшае выкараненне ўсяго нацыянальнага. З маленькай Зэльвы даносіўся ў тыя гады голас надзеі:

Хрыстос ўваскрос, і свет прачнуўся Лісцём на голлечку бяроз. Ударыў звон па Беларусі: – Хрыстос ўваскрос! – Хрыстос ўваскрос! Хрыстос ўваскрос з крыві і болю, Каб светач праўды не пагас, Ўваскрос Ён для крывіцкіх сёлаў, Ўваскрос Ён, брацця, і для нас. І будзем верыць мы ў кайданах, Узняўшы вочы угару, Што так, як Бог укрыжаваны, Ўваскрэсне наша Беларусь!

Гэты верш дасюль не быў надрукаваны ў спадчыне паэткі, таму падаецца намі цалкам. Ларыса Геніюш пранесла праз усю сваю творчасць і праз усё жыццё нязломны хрысціянскі дух і высокае пачуццё беларускага нацыянальнага патрыятызму. Свой пяснярскі лёс яна бачыла як нясенне цяжкага крыжа пакутаў за родны беларускі народ, а не як сродак дасягнення асабістай літаратурнай славы. Цярпенне за радзіму ўспрымалася ёю як хрысціянскі абавязак; і так, як Хрыстус адкупіў грахоўнае чалавецтва цаною сваёй крыжовай ахвяры, так і паэтка сваім самаахвярным сэрцам адчувала сябе пакліканаю адкупіць шчасце і волю народа. Менавіта пра гэта напісала яна ў 1945–47 г. у вершы «Божа...»:

...Крыж мой аднолькава цяжкі і мілы, З гоняў дзірванных яго за субраццяў Буду ахвярна нясці да магілы. Толькі не дай мне пад ім заламацца. З ніў я яго падняла без прымусу. Нельга каханне над сіламі мерыць. Жоўці пякучай налі мне на вусны, Буду цярпець за радзіму і верыць ... ...Сэрцам натхнёным, Табой абагрэтым, Дай мне нат з жоўці стварыць асалоду. Дай адкупіць мне цярпеннем паэта Волю і долю, і шчасце народу.16

Частай госцяй у Зэльве была гродзенская паэтка Данута Бічэль-Загнетава, творчасць якой ад пачатку таксама была прасякнута душэўным болем за Беларусь. Відаць, не без дабратворнага ўплыву старэйшай, легендарнага лёсу паэткі вызначылася ў пазнейшы час і хрысціянская дамінанта яе паэзіі, акрэслілася злучанасць патрыятычных і рэлігійных матываў. Матыў уваскрэсення-адраджэння ў яго сучасным, у стылі 90-х гадоў, гучанні выяўляецца ў яе моцным грамадзянскім вершы «Але няма». Тут паэткай дакладна заўважана, што беларус усё яшчэ «не госць, не гаспадар» на ўласнай зямлі. Тут жа як ідэал згадваецца і незалежная Беларусь – вечная і містычная мара пакаленняў беларускіх адраджэнцаў, прадвеснікамі якой у паэзіі былі, бясспрэчна, і К.Каганец, і Я.Купала, і К.Сваяк, і Л.Геніюш. Гэты ідэал застаецца актуальным і ў 90-я гады, дасягненне яго было б выразам найвышэйшай Божай ласкі над Беларуссю. Прынамсі пра гэта згаданы верш Дануты Бічэль-Загнетавай:

Дасць Бог – у Беларусі незалежнай, Ад веснавога сонца разгуканай, Хадзіць, як спадарам, хадой няспешнай Нам паспрыяе доля нечакана. Прачнуўшыся аднойчы не пад спудам, Убачым, што на небе мы – не ў яме, Дасць Бог, супольна з беларускім людам Маліцца будзем у Хрыстовым храме...17

На пачатку 80-х гадоў хрысціянскія сімволіка і матывы яшчэ заставаліся па-за межамі афіцыйнай паэтыкі, але ў няструшчанай таталітарызмам свядомасці адвечная ўсёбытнасць Бога цесна лучылася з патрыятызмам у мастацкім слове. Уласна кажучы, гэта былі дзве «дысідэнцкія» ідэі на Беларусі – хрысціянская (бо рэлігія ў савецкім грамадстве лічылася, як вядома, «опіумам для народа») і нацыянальна-адраджэнская (бо незалежная Беларусь не ўпісвалася ў парадыгму савецкага інтэрнацыяналізму з яго канцэпцыяй будучага «зліцця нацый»). Крылатым у тыя гады афіцыйнага атэізму стаў выраз Уладзіміра Караткевіча з яго аднайменнага верша: «На Беларусі Бог жыве!». І нават калі «Бог пайшоў» (што само па сабе было толькі мастацкім вобразам-алюзіяй, якая адсылала да вядомай ніцшэанскай формулы эпохі еўрапейскага мадэрнізму «Бог памёр»), пакінуўшы гаротнае людства сам-насам са сваімі праблемамі, ідэя неўміручасці пасля ўваскрэсення пераносілася паэтам на нацыю і рабілася мастацкай дамінантай новага патрыятычнага светаадчування:

Бог пайшоў. Жыццё ідзе пад кручу. Але йдзі і не губляй спакой. Ёсць замест прыватнай неўміручасці Бессмяротнасць нацыі тваёй. Ты памрэш. Але ў бязмежным свеце Будуць працвітаць твой Люд і Край ... Вер, што ў гэтым, вер, што толькі ў гэтым Шчасце пасмяротнае і рай.18

Безумоўна, на пачатку 80-х гадоў абедзве крылатыя паэтычныя Караткевічавы фразы («На Беларусі Бог жыве» і «Бог пайшоў») неслі ў сабе не столькі рэлігійны змест, колькі патрыятычную ідэю і адлюстроўвалі светаўспрыманне, уласцівае ў цэлым перадавой беларускай інтэлігенцыі. Акцэнтацыя на вялікасці і несмяротнасці нацыі, якая фактычна канала ў абдымках бездзяржаўнасці і моўнага нігілізму, была, аднак, блізкая да рэлігійнага пачуцця, мацавала дух і давала надзею. Такое духоўнае ўзнясенне Бацькаўшчыны было сугучна крылатай лацінскай фразе Vita brewis – Patria aeterna, якая адлюстроўвала думку аб моцы і вечнасці Рымскай дзяржавы ў параўнанні з нетрывалым жыццём асобнага чалавека. Хрысціянства кардынальна памяняла гэтую парадыгму ...

У 90-я гады цікавую паэтычную версію ў постмадэрнісцкім стылі аб прысутнасці(а дакладней, адсутнасці) Бога на Беларусі стварыў Алесь Чобат. Паэт, заўсёды крыху іранічна-грубаваты ў сваім пранікліва-рэалістычным і далёкім ад аптымізму бачанні эпохі новага нацыянальнага заняпаду, у вершы «Andante» нібы працягвае Караткевічаву размову аб тым, як успрымаецца Хрыстом сучаснае жыццё на Беларусі. Інтэртэкстуальныя адсылкі ў вершы скіроўваюць не толькі да названых твораў У.Караткевіча, але і да знакамітай «Пагоні» М.Багдановіча:

Панны пад пудрай адною ды ў тонкіх сукенках. Баль пачынаецца ... Грошы, распуста і ноч. Дзесьці далёка блукае Хрыстос па засценках, Як арандатар, – і долі інакшай, апроч Дымнай царквы і халоднага вечна касцёла, Зноў не знаходзіць. А словы дарэмна ляцяць ... Бо ж у народзе і краі такога памолу Вечную дур не разбіць, не спыніць, не стрымаць ...19

Паэт стварае свой вобраз краю ў новай гісторыка-культурнай парадыгме, назіраючы, як становяцца архаічнымі ў дэфармаваным праз цэлае стагоддзе грамадстве хрысціянскія і патрыятычныя ідэалы. Паэту тут можна быць або іранічным, або абураным, або роспачным; рамантычны аптымізм новага нацыянал-патрыёта становіцца нерэальным у постмадэрнісцкай культурнай сітуацыі 90-х гадоў. А.Чобат абірае для сябе першае амплуа і без рамантычнага Караткевічавага пафасу канстатуе як вынік разбуранасць нацыянальных і хрысціянскіх асноў народнага жыцця: «Вось і Хрыстос, абмінуўшы апошні засценак, нас пакідае і ў краі суседнім жыве...». Як у ХVІІІ ст. высокая духоўная паэзія была разбурана кічавымі бурлескна-парадыйнымі творамі на рэлігійныя сюжэты, так і ў канцы ХХ ст. постмадэрнісцкае ўвасабленне матываў нацыянальнага адраджэння пазбаўляла патрыятычны ідэал рамантычных фарбаў і не стварала ілюзій на будучае ўваскрэсенне краю. Рэальнасць перажывалася, такім чынам, не як новы этап адраджэння, а як чарговая фаза перманентнага заняпаду.

Аднак, безумоўна, постмадэрнісцкім светабачаннем не вычэрпваецца ўся літаратурная прастора канца ХХ стагоддзя, дзе для выказвання арыгінальных, напоўненых высокімі пачуццямі паэтычных думак застаюцца прыдатнымі традыцыйныя формы мастацкага пісьма. Асабліва знамянальным напрыканцы стагоддзя аказалася тое, што ў паэзію вярнулася духоўная, сакральная змястоўнасць, а хрысціянскі ідэал стаў каштоўным сам па сабе – не столькі звязаным з праблемамі нацыянальнага адраджэння, колькі з неабходнасцю выратавання кожнай канкрэтнай чалавечай асобы. Хрысціянскі ідэал канца ХХ стагоддзя паставіў кожнага чалавека перад індывідуальным рашэннем дылемы: ці працягваць знаходзіцца ў сферы духоўнага нігілізму, атэізму, бяздушнага і плыткага рацыяналізму, ці знайсці сябе ва ўлонні хрысціянскай таямніцы веры ў магчымасць адкуплення грахоў цаною Хрыстовай ахвяры і выратавання душы для будучага вечнага жыцця. Ці, іначай, пытанне стаяла так: або чалавек лічыць сябе гаспадаром свету і свайго ўласнага жыцця, або ён прымае такім Бога і Яго словы «Без мяне нічога не можаце здзейсніць» і будуе сваё жыццё згодна з хрысціянскімі запаветамі, каб адчуваць сябе ў сферы Боскай апекі і ласкі. Першы тып адносінаў чалавека да жыцця – гэта не што іншае, як новая праява сусветнай пыхі, шлях якой яшчэ ў пачатку стварэння свету накрэсліў першы грэшны анёл і якая трымае чалавека, бясспрэчна, у сферы дэманізму. Аднак гістарычнае развіццё падзей у ХХ стагоддзі, жахлівыя войны і генацыд, заняпад маральнасці і культуры паказалі мізэрнасць чалавека, які ў вольным выбары паміж дабром і злом аказаўся вязнем апошняга, пакутліва шукаючы шляхоў да новай гістарычнай перспектывы, аднавіў садомскае рэтра. Аналізуючы духоўную сітуацыю ў ХХ ст., сучасны італьянскі тэолаг прыходзіць да высновы: «Вялікая культура аказалася ў стане глыбокага крызісу, таму што, з аднаго боку, Бог знік з поля зроку чалавецтва, а з іншага – чалавек, новы бог, развянчаў сам сябе»20. Новая гістарычная перспектыва аказалася злучанай з вяртаннем да хрысціянства, з адраджэннем духоўнай культуры, і паэзія тут знайшлася як чуйны і прыдатны спосаб стварэння форм гэтага вяртання. Так, у сваім вершы «Распяты Хрыстос» (1983) Масей Сяднёў абазначыў сітуацыю гістарычнага недаўмення з прычыны адлучанасці сучаснага чалавецтва ад Хрыста і выказаў прагу сваёй вінаватай прысутнасці каля Яго, які дагэтуль «распяты на крыжы, праз цэлыя сталецці усё крывавіцца прад намі»:

Трывогай адазвалася сягоння: Як можа чалавек вякамі Глядзець на распасцёртыя далоні, Прабітыя наскрозь цвікамі?... ... Прыйшоў я да Цябе сягоння Не дакранацца ран Тваіх рукамі, А ціха цалаваць Твае далоні, Прабітыя наскрозь цвікамі.21

У рэчышчы хрысціянскага светабачання знаходзіцца і творчасць паэта Алега Бембеля (Зніча), цяпер паслушніка Жыровіцкага манастыра. Зніч быў адным з першых беларускіх хрысціянскіх паэтаў-філосафаў, які знайшоў сябе ў гэтай тэматычнай плыні яшчэ ў часы татальнага савецкага атэізму, з-за чаго некалькі зборнікаў яго вершаў былі выдадзены за мяжой. У найлепшых айчынных традыцыях яго творчасць злучала ў сабе рэлігійны і патрыятычны матывы. Яскрава і нават крыху эпатажна ён засведчыў гэта ў вершы «Хрыстос і Айчына», падкрэсліўшы святасць нацыянальнага бел-чырвона-белага сцяга параўнаннем яго з Плашчаніцай:

Раскрыжаванне кат завершыў ... аблашчыў кужаль кроў Жыцця ... так: Плашчаніца – гэта Першы мой Бел-Чырвона-Белы Сцяг!22

У вершы «Гімн уваскрошання» ратункам для ўсіх (для народа і для кожнага чалавека паасобку) паэт называе ўваскрэсенне Хрыста. Успрымаючы сучасную паняверку як шлях да самазнішчэння, а гісторыю Краю як вечнае змаганне Хрыстовай справы з нячыстым, Зніч паэтычным заклікам да ўслаўлення Хрыста, да адчування ўсімі сваёй супольнасці з Ім паказвае кожнаму арыенцір яго ўласнай дасканаласці:

Дзесяць стагоддзяў справа Хрыстова На Беларусі крывавіць у сэрцах. Дзесяць стагоддзяў мусіць нанова Біцца з нячыстым у паняверцы. Хто з нас адважыцца – сяння і людна – Выйсці на Плошчу і перахрысціцца?... Хто бараніць ад глумлення – паўсюдна! – Імя Святое не забаіцца:... Людцы, над процьмаю самазнішчэння Ўславім Хрыста, што за нас пакараны! Кожны далучыцца да ўваскрашэння ... Кожны – пакліканы ... Кожны – абраны ...23

Сучасны разумны, адукаваны, дзелавы чалавек, які верыць у прагрэс эпохі кампутараў, інфармацыйных і генных тэхналогій, нават успрымаючы хрысціянскія каштоўнасці як абсалютныя, усё ж не можа пераадолець у сабе нешта, каб стаць вернікам у паўсядзённым жыцці, аддзяляе сябе ад Хрыста, як ад героя біблейскай гісторыі, так, як аддзяляе сябе і ад персанажаў іншых прачытаных кніг або герояў відэафільмаў. Такім чынам, Хрыстус як міф і Хрыстус як рэальнасць кожнай новай эпохі – вось дзве асноўныя мадэлі ўспрымання хрысціянства сучаснымі людзьмі. Пафас верша Зніча скіраваны да абуджэння ў душах людзей адносінаў да Хрыста як да рэальнай Асобы і пралягае ў рэчышчы другой мадэлі. У такім жа ключы раскрываюцца ў 90-я гады новыя грані паэтычнага таленту віртуоза мастацкага паэтычнага слова Рыгора Барадуліна. Біблейская тэматыка як паэтычнае перажыванне стара– і новазапаветнай гісторыі стала дамінантай творчасці паэта ў пазначанае дзесяцігоддзе, аб чым сведчыла ўжо яго этапная кніга «Евангелле ад Мамы» (1995). Уваскрэсенню Хрыста прысвечаны ў гэтай кнізе верш-дэдыкацыя «Васілю Быкаву ў светлы дзень», у якім матыў нацыянальнага адраджэння прачытваецца ўжо ў самім адрасаванні твора сябру і пісьменніку, чыё імя складае гонар і славу нашай літаратуры і нашага змагання за незалежнасць Беларусі ў 90-я гады. Верш напоўнены светлай радасцю ад Велікоднай Падзеі, з якой прыходзіць абуджэнне і росквіт прыроды, абнаўленне і акрыленасць душы, а таксама ў самы ўрачысты момант адбываецца скрыжаванне зямнога лёсу чалавека з нябесным лёсам Хрыста. Верш іскрыцца адметнымі барадулінскімі метафарамі:

Хрыстос васкрос! – і ўваскрасае Душа, што смутная была, І з цвёрдай веры выкрасае Усмешку добрую святла. Хрыстос васкрос! – лягчэй нябёсам Трымаць аблокі дум цяжкіх! Хрыстос васкрос! – спаткацца з лёсам Дазволіў міг, стаіўшы дых. Хрыстос васкрос! – грэх цёмны плача І не саромеецца слёз. Расцвіў з вярбою кій жабрачы. Хрыстос васкрос! Хрыстос васкрос!24

Рыгор Барадулін працягвае далейшае паглыбленае паэтычнае асэнсаванне біблейскіх сюжэтаў, матываў і сімвалаў. Ён трывала і натуральна пачуваецца ў рэчышчы хрысціянскага светаадчування, як быццам злучыўшыся з чымсьці роднасным і блізкім, ад чаго быў доўга адарваны і што нарэшце адкрылася ў сваёй неасягальнай глыбіні і вечным харастве. Гэтая глыбіня паглынае ў сябе, даючы магчымасць судакрануцца з бяздонным; хараство заварожвае, адкрываючы шляхі бязмежнай дасканаласці і невычарпальнасці Абсалюту. З другога боку, евангельскія падзеі, звязаныя з зямным жыццём, смерцю і ўваскрэсеннем Хрыста, даюць адчуванне рэальнай злучанасці чалавека з Богам. Напаўняючы біблейскія матывы сучасным паэтычным дыханнем, Барадулін фактычна будуе і сцвярджае новыя этычныя прынцыпы ўзнаўлення канструктыўнага дыялогу душы чалавека са Створцам, разбураючы даўняе, высунутае гуманізмам уяўленне аб чалавеку як аб гаспадары жыцця. Такі этычны прынцып яшчэ з часоў Рэнесансу зводзіў чалавецтва на зманлівы атэістычны шлях, што прывяло ўрэшце да крызісу гуманізму, калі чалавек, спакусіўшы сябе Боскімі паўнамоцтвамі, аказаўся няздатным збудаваць свой абвешчаны рай на зямлі альбо хоць бы ўберагчы сябе ад трывог і катастрофаў не толькі свайго гістарычнага часу, але нават свайго прыватнага быцця. Так, напаўняючы новым дыханнем напаўзабытыя біблейскія міфы, Барадулін злучае іх з сучаснасцю, актуалізуе іх як выратавальны знак для самаарыентацыі чалавека ў зменлівым, хісткім і варожым свеце. Менавіта ў такім ключы ўспрымаецца яго унікальны па мастацкай глыбіні і значнасці ідэйнай задумы цыкл «Біблейскія балады», дзе дадзены сучасныя паэтычныя інтэрпрэтацыі легенды пра Ноя, Майсея і саракагадовае блуканне ў пустэльні, аб «кайнасці» і эдэмскай спакусе, аб нараджэнні Хрыста, Тайнай Вячэры, просьбе ліхадзея ў час укрыжавання і ўрэшце аб Хрыстовай перамозе смерці. Пераказваючы вершам дэталі біблейскага сюжэта, Барадулін раскідвае там-сям няўлоўныя знакі сучаснага яго ўспрымання як вечнага і нязменна павучальнага, які адкрывае новыя таемныя і нязнаныя абсягі быцця. Так, у баладзе «Просьба» укрыжаваны Збаўца адказвае аднаму з ліхадзеяў, які выказаў сваю веру просьбаю ўспомніць яго перад Айцом:

– Кажу табе: сапраўды, Сёння будзеш са мной у раю. Абыякава йшлі гады, Гналі перад сабою людскую зграю. Змяркаўся ціха ў разбойніка зрок. Свае аблогі імгла займала. Да пекла шлях З крумкачыны крок, Да раю – Жыцця зямнога замала ...25

У заключнай баладзе «Перамога» апісваецца пахаванне знятага з крыжа Хрыста, Яго далейшае знікненне з магілы і абвяшчэнне ўрачыстага моманту Яго ўваскрэсення Анёлам, які сцярог камень Хрыстовай пахавальні. Такая падзея азначала перамену ў светабудове і ў душы чалавека, што і было пацверджана паэтам: «І паспяшалася світанне ў свеце. І небу дзячліва ўсміхнуўся лёс». Так паэт канца ХХ ст., апелюючы да свядомасці сучаснага чалавека і тлумачачы факт уваскрэсення Хрыста як перамогу Жыцця над смерцю, фактычна вяртаецца да першаснай экзэгетычнай (тлумачальнай) традыцыі, распачатай у часы ранняга сярэднявечча Кірылам Тураўскім. Хрысціянства ў сучасным свеце па сутнасці выклікае чалавека на сумоўе, на даверлівы дыялог, каб дапамагчы зразумець, хто ёсць Хрыстус і чаму менавіта ў Ім заключаны адказ на пытанне аб уласным «я» кожнага з нас, – у Хрыстовых словах: «Я і Дарога, і Праўда, і Жыццё» (Ян 14, 6). Гэты адказ адкрывае для чалавека бясконцую перспектыву самаўдасканалення і перамогі над самім сабой у часы паняверкі і безнадзейнай роспачы. Пра высокі сэнс біблейскага матыву Уваскрэсення, пра ўспрыманне Велікоднай Падзеі як жывога і сімвалічнага факту рэчаіснасці і рупіліся заўсёды ў сваіх вершаваных інтэрпрэтацыях майстры беларускага паэтычнага слова.

Пачатак