ЛЕСВІЦА Ў НЕБА

Маёнтак у Грушаўцы. З малюнка Н. Орды.

Грушаўка – месца нараджэння, жыцця і смерці амаль забытага на Радзіме і добра вядомага ў свеце Тадэвуша Рэйтана. Вось як пісаў пра Рэйтана Генрык Жавускі: «Ён нас на такі паставіў узровень, што ані грэкам Арыстыдэсаў, ані рымлянам Катонаў не маем у чым зайздросціць». А мы, наваградцы (у часы жыцця Т. Рэйтана Грушаўка адносілася да Наваградскага павета) цешымся нашым земляком, імя якога народ наказаў выпісаць залатымі літарамі ў месцы абрадаў сваіх правадаўцаў. «Стары я ўжо і, адпускаючы павады надзеі, абуяны духам вешчым, кажу перад смерцю – унукі нашыя дачакаюцца, што помнік са спіжу ў Наваградку Рэйтан атрымае. Гадавіны смерці ягонай урад мясцовы, рыцарства й народ будуць святкаваць. Што вера мае найсвяцейшага ў сваіх абрадах, што розум народу можа знайсці найлепшага ў супольных пачуццях, злучыцца, каб увекапомніць памяць нашага героя (Жавускі Г. Успаміны Севярына Сапліцы, парнаўскага чэсніка).

Не збылося ні ў адзінай нават літарцы гэтае прадказанне. Сядзіба Рэйтанаў паціху ператвараецца ў руіны. Без вакон і дзвярэй стаіць дом, запэцканы бруднымі надпісамі. Разрабавалі ўсё, разабралі нават падлогу і печы. Але хто ведае, можа добрыя людзі ўзялі ўсё гэта сабе на памяць пра славутага сына сваёй Радзімы…

Схема ансамбля капліцы і алеі.

Ёсць у такіх мясцінах, як Грушаўка, тое, чаго нельга скрасці, разабраўшы па цаглінцы. Гэта паэтычны пастрой, што ствараюць старажытныя паркавыя алеі з постацямі дрэваў, быццам апрацаваных разцом скульптара, гэта рухомыя плямы рыжага сонечнага святла, што зіхацяць у прасторы пакояў, нібы полымя ў печы, гэта жывыя, пералівістыя агні жырандоляў – імгненне і, як матылёк, паляціць дзіцячы смех, пачуюцца жаночыя, кранаючыя сэрца галасы. Тут усё гучыць быццам далёкая, ледзь чутная музыка. Гэтую ціхую ноту, гэтую атмасферу адчуваеш адразу, яшчэ далёка ад сядзібы, як толькі звернеш з траскага бальшаку на дарогу, абсаджаную старымі вузлаватымі каштанамі. Уражанне такое, быццам у самую спякоту летняга сонечнага дня ты нырнуў пад ваду: сціхаюць рэзкія гукі, і знешні свет нібы адыходзіць на другі план перад новай гамай пачуццяў. Прырода, абжытая быццам бацькоўскі дом, не зруйнаваная мітусліваю працай абыякавага чалавека, згарманізаваная штодзённым клопатам гаспадара, амаль што казачная, нейкім цудам яшчэ захавалася ў гэтай сядзібе. Мне здаецца, што тут і сонца не такое, як ва ўсіх іншых мясцінах. Тут усё суразмерна чалавеку. Нідзе не відаць цыклапічных загонаў, што так паныла цягнуцца за далягляд. Усе дамы абкружаны дрэвамі, да лесу рукою падаць. Пасярэдзіне вёскі лес высечаны вялікім квадратам, які перадаў сваю геаметрычную піфагарэйскую гармонію сялянскаму краявіду. Поле, быццам парадная зала, стварае ўражанне гарманічна ўзведзенага будынка…

Алея да капліцы.

Род Рэйтанаў з’явіўся на Беларусі з Прусіі ці Швецыі. Марцін Рэйтан у 1659 годзе за верную службу атрымаў ад караля Яна Казіміра маёнтак Бяроза на Полаччыне. Бацька Тадэвуша – Дамінік Міхал Рэйтан – быў наваградскім падкаморым. Маці, у дзявоцтве Тарэса Валадковіч, паходзіла са знакамітага роду. Яе брат, Феліцыян Валадковіч, з 1762 года, будучы мітрапалітам, узначальваў уніяцкую Царкву ў Рэчы Паспалітай.

У сям’і грушаўскіх Рэйтанаў было восем дзяцей – пяцёра сыноў і тры дачкі. Жылі ў дастатку. Акрамя Грушаўкі і Бярозы, Дамінік Міхал меў маёнтак Бераздава ў Полацкім ваяводстве, недалёка ад Вялікіх Лукаў, трыста хатаў у Мазырскім павеце і пажыццёвую маёмасць ад княгіні Радзівіл на Рубяжэвічах. Таму бацька змог даць сынам належную адукацыю (Тадэвуш Рэйтан вучыўся ў езуіцкім калегіуме ў Вільні, Міхал Рэйтан выхоўваўся ў Нясвіжы разам з князем Каралем Радзівілам, будучым гетманам літоўскім), а дачок выдалі замуж за нашчадкаў лепшых дамоў наваградскага ваяводства. «Адну ўзяў пан Павал Есьмян, слонімскі харужы, продак якога быў смаленскім ваяводаю; другую выдаў за пана Казіміра Гарабурду, старасту вілядымаўскага, якога род на Літве над сабою не мае старажытнейшага; трэцяя пайшла за пана Яўхіма Рдултоўскага, кашталяніча наваградскага, што па смерці цесця стаў нашым падкаморым» (Жавускі Г. Успаміны Севярына Сапліцы, парнаўскага чэсніка).

Разышліся дзеці з бацькоўскага дому.

Сучасны выгляд дома Рэйтанаў у вёсцы Грушаўка.

У канцы XIX – пачатку XX ст. у Грушаўцы жылі нашчадкі славутага роду – Юзаф і Аліна Рэйтан. Яны былі бяздзетныя (падчас коннай прагулкі цяжарная Аліна ўпала з каня, які спалохаўся зайца, і больш не магла мець дзяцей). У тыя часы беларускія сем’і былі шматдзетнымі, маці Аліны, напрыклад, мела 19 дзяцей. Але не было пуста і ў грушаўскім панскім доме. Страціўшы магчымасць быць маці ўласным дзецям, Аліна пачала браць на выхаванне сіротаў з навакольных вёсак. Гавораць, што пані мела 15 выхаванак і пан таксама браў на сябе клопат пра такую ж колькасць сялянскіх сіротаў. Але была адна асаблівасць: Аліна і Юзаф пакідалі ў сябе толькі дзяўчынак. Іх гадавалі да 17 гадоў, потым выдавалі замуж, даючы належны па звычаю пасаг. Хлопчыкі палохалі Рэйтанаў сваёй непаслухмянасцю.

Чалавечае жыццё, быццам зламанае дрэва, давала новыя галіны, і ўжо здавалася, што ўсё будзе ісці належным чынам, але…

У 1910 годзе пасля цяжкай хваробы памёр Юзаф Рэйтан. Смерць не была раптоўнай, і таму ён загадзя распарадзіўся пра ўласнае пахаванне. Між іншым, забараніў класці ў труну каштоўныя рэчы.

Наогул гэта быў цікавы, своеасаблівы чалавек. Грушаўскія сяляне і сёння памятаюць пра тое, як пан збіраў ураджай на ўласных палетках. У адзін дзень былі і зажынкі, і дажынкі. Спрабуючы ўдасканаліць працу, Юзаф купіў фабрычную жатку. Паглядзеў, як яна працуе, і сказаў «выжуціць», «бо няма лепшай штукі, як мужыцкія рукі.» Набытая жатка неміласэрдна мяла і псавала скошанае збожжа.

Каб скончыць усю працу ў адзін дзень, наймалі шмат работнікаў. Пакуль людзі працавалі, на гаспадарчым двары гатавалі вячэру. Рэзалі свіней, даставалі з падвалаў віно. Дзеля вясялосці Юзаф наймаў лепшых у наваколлі музыкаў – сям’ю Трыбухоўскіх (на свяце дажынак у Варшаве яны занялі першае месца ў конкурсе музыкантаў). Пан гуляў разам з усімі.

За працу Юзаф Рэйтан плаціў сваім работнікам па іх жаданні: хочаш – бяры прадуктамі; хочаш – папяровымі грашыма, а хочаш – золатам. І сёння старыя сяляне ўспамінаюць пана добрым словам. Памятаюць людзі не толькі пра залатыя грошы, а больш пра тое, што іх праца мела вартую ўзнагароду. І не толькі ў матэрыяльным вымярэнні.

За тры гады да смерці Юзаф Рэйтан фундаваў будаўніцтва парафіяльнага касцёла святога Юзафа (1907 г.) у Ляхавічах. Зямля, адведзеная пад святыню, належала пану Касакоўскаму з вёскі Ажэвічы. Манументальны неагатычны будынак быў спраектаваны ў выглядзе трохнававай базылікі. Фасад упрыгожвала высокая 8-гранная званіца, пакрытая шатровым купалам з зубчастай асновай. Галоўным акцэнтам служыў стральчаты ўваходны партал з акном-ружай. З бакоў будынак падтрымлівалі ступеньчатыя контрфорсы з вежачкамі – фіяламі і крабамі ў завяршэнні. Сцены дэкаравалі высокія і вузкія стральчатыя нішы, аркатурныя паясы і па-гатычнаму выцягнутыя аконныя праёмы. Падчас Вялікай Айчыннай вайны ў будынку быў знесены дах, але сцены, вежа і крыж на ёй ацалелі. Захавалася паданне пра нейкага Пецю з вёскі Патапавічы, які палез збіваць гэты крыж. «Раптоўна» падняўся моцны вецер, і Пеця зляцеў з даху. Моцна пабіўся. Доўга не пражыў.

Касцёл перарабілі ў бальніцу, якая карыстаецца будынкам і сёння.

…Усё далей адлятае XIX стагоддзе. Светапогляд тагачаснага грамадства можна акрэсліць як сентыментальна-рамантычны. Містыцызм, лічбавая сімволіка, акультныя веды, спірытызм – гэтым поўніліся старонкі модных часопісаў, пра гэта гаварылі ў велікасвецкіх і правінцыйных салонах. Добрым густам у архітэктуры замест класіцызму быў прызнаны гатычны стыль.

Зварот да готыкі меў рысы завуаліраванага палітычнага пратэсту. Было тут таксама і жаданне падабенства Еўропе.

Сённяшні стан капліцы ў Грушаўцы.

Грушаўская капліца была пабудавана ў пачатку XIX стагоддзя ў выглядзе мініяцюрнага гатычнага храма, уваходны партал якога скапіраваны з касцёла святой Кацярыны ў Кракаве (да 1426 г.). Мясцовыя жыхары расказваюць, што капліцу будавалі 3 чалавекі з в. Сваяцічы (цэгла была свая). Пры ўваходзе былі сходы ў склеп, дзе стаялі каменныя саркафагі з цынкавымі трунамі. Алтар капліцы зрабілі з шэрага марамуру. Падлогу таксама выклалі шэрай мармуровай пліткай з малюнкам у ромбы. Высокія гатычныя вокны ўпрыгожвалі каляровыя вітражы. Дах капліцы пакрывала плоская чарапіца. Над дахам высока ўзнімалася ў неба тонкая шасцігранная вежа.

Месца для пабудовы выбіралі так, каб можна было бачыць капліцу, выязджаючы з дому. Будынак і алея з лістоўніц арыентаваны з паўднёвага ўсходу на паўночны захад так, што першыя промні сонца абавязкова падаюць на фасад капліцы, прыкметна выдзяляючы яго на фоне ўсяго краявіду.

У агульнай канцэпцыі будынка выкарыстана кананічная сіметрычна-восевая кампаноўка з акцэнтам на вертыкальнай восі сіметрыі. Падобныя гатычныя каплічкі ўпрыгожвалі многія прыватныя паркі на Беларусі, але ў грушаўскай ёсць свая адметнасць.

Так ужо створаны чалавек, што імкнецца напоўніць нейкім сэнсам кожны твор, які выходзіць з яго рук. Гэта заўжды пасланне будучым пакаленням ці проста людзям, якія жывуць побач. Таму мне здаецца, што ў грушаўскай алеі з лістоўніц, якая вядзе да капліцы, ёсць не толькі знешняе, дэкаратыўнае прызначэнне.

Яна мае даўжыню ў 125 метраў. Дрэвы высаджаны парамі (лічба 2) і строга па росце. У пачатку алеі яны амаль напалову ніжэй, чым каля брамы капліцы, што стварае моцны рух вертыкальнай накіраванасці. Лічба 2 у нумаралагічнай сімволіцы звязана са смерцю (таму існуе звычай класці на магілу цотную колькасць кветак). Да таго ж дрэвы хваёвых пародаў у многіх народаў лічыліся лесвіцай, па якой душа нябожчыка ўздымаецца да нябёсаў (таму і сёння на дарогу перад труною сыплюць пасечаныя яловыя лапкі). Усё гэта стварае як бы містычную лесвіцу, якая літаральна ўздымаецца ў неба. Калі, стаўшы ў пачатку алеі, глянуць у бок будынка, можна ўбачыць, што ў гэтай лесвіцы ёсць нават прыступкі: іх стварае малюнак лапаў лістоўніц, пераплёўшыхся ў прасторы паміж дрэваў. Усяго высаджана 12 пар дрэваў (3 х 4 = 12). Лічба 4 складаецца з дзвюх двоек і сімвалізуе няшчасце, бо звязана з сумнай безжыццёвай матэрыяй і зямным быццём. Гора і паражэнне – вось лёс чалавека на зямлі, такі ж лёс людзей, звязаных з гэтай лічбай. Лічба 3 сімвалізуе завершанасць. Тры любыя прадметы, паняцці ўвасабляюць «дастатковасць» і «завершанасць» (час: мінулае, сучаснасць, будучыня; прастора: дліна, шырыня, таўшчыня). 3 – таксама сімвал лепшай будучыні.

У нумаралогіі лічыцца, што няцотная лічба пры спалучэнні з цотнай перамагае (няцотная мацней), таму можна сказаць, што ў алеі зашыфраваны шлях ад трагічнага зямнога быцця чалавека (лічба 4) да лепшага, новага, нябеснага жыцця ( лічба 3 ). Старая, але такая нязгасная надзея. Зямны шлях скончаны, і вось адчыняюцца дзверы ў нябеснае быццё, пазбаўленае складанасці і зямнога цяжару…

Фрагменты роспісаў столі на другім паверсе дома Рэйтанаў у Грушаўцы.

Перад вайной ужо нямоглую Аліну Рэйтанову вывезлі ў глыб Расіі на прымусовую працу. Польскі Чырвоны Крыж дамогся яе перасялення ў Варшаву, але на час атрымання дазволу жанчына захварэла на тыф. У дарозе пані Аліна памерла. Хутчэй за ўсё, яе пахавалі ў Бярозе (што на Брэстчыне). Палякі лічаць, што Рэйтанова пахавана ў Чэнстахове.

Дом Рэйтанаў аддалі пад клуб. Некаторы час у ім жылі некалькі сем’яў.

Сёння будынак стаіць без вакон і дзвярэй. Знята падлога на другім паверсе, зламаны цэнтральны ўваход з балконам другога паверха. Год таму на зруйнаваных доме і капліцы з’явіліся шыльды, якія сведчаць, што будынкі з’яўляюцца помнікамі архітэктуры і ахоўваюцца дзяржавай, але ў падвалах дома Рэйтанаў мясцовы калгас і сёння закладвае на зіму бульбу…