Home Help
Пра нас Аўтары Архіў Пошук Галерэя Рэдакцыя
2(24)/2003
Галерэя
Нашы святыні

ПАКУТЫ ЮРАВІЦКАГА КАСЦЁЛА
У свеце Бібліі
На шляху веры

ЯК ЗНАЙСЦІ ЧАС ДЛЯ БОГА?
Паэзія

ВЕРШЫ

ВЕРШЫ
Сведчаць архівы

ПАДРЭЗАНЫЯ КРЫЛЫ
Архіўная старонка

НА СУСТРЭЧУ З МІНУЛЫМ
Haereditas
Пераклады

ПЕРАСЦЯРОГІ ЗБАВЕННЫЯ

МАРАЛІТЭ НА СЦЭНЕ ПРЫДВОРНАГА ТЭАТРА

БЕЗРАЗВАЖЛІВЫ СУДДЗЯ
Мастацтва
Проза

ЧЫРВОНАЯ БРАМА
Юбілеі

НОЧЧУ НА ХУТАРЫ
Проза

МАЛІТВА МАЦІ
Нашы святыні

ВАЧЫМА ФАТОГРАФА
Музыка

Віктар КАРАМАЗАЎ

ЧЫРВОНАЯ БРАМА

Палітра Гаўрылы Вашчанкі
(урывак з аповесці)

Гаўрыла Вашчанка — студэнт першага курса Львоўскага інстытута прыкладнога і дэкаратыўнага мастацтва.

Заходняя сталіца Украіны была шмат чым непадобная на ўсходнюю. Два амаль роўнавялікія, адной краіны і аднаго народа гарады выдаліся не аднаго твару і не зусім адной культуры. Гэта Гаўрыла адчуў адразу.
Галоўны корпус Інстытута прыкладнога і дэкаратыўнага мастацтва сустрэў ужо ў вестыбюлі шыкоўным барока ў ляпніне высокіх сцен і столі. Стаяў, задраўшы галаву, уражаны, як той дзядзька ў Вільні, а тут — прафесар у акулярах.
— Здраствуйце, — першым прывітаў Гаўрыла.
Стары схіліў галаву, глянуў на яго з-за шкельцаў акуляраў, што з’ехалі на носе, спытаў:
— А вы чому ў кашкеці?
Хуценька сцягнуў з галавы кепку:
— Я не успел сняць...
— А чому вы са мною размаўляеце па-расійску?
Зусім сумеўся:
— Я из Белоруссии.
Прафесар спачатку ўсміхнуўся, потым нахмурыўся:
— Колы я шов з Украіны вчыцца ў Рым, у Акадэмію містэцтва, то па дарозі вівчыв італійску мову...
Украінскую мову, каб гаварыць на ёй, ведаў і любіў. Проста Кіеў, адкуль прыехаў, быў не такі, як Львоў, раўнівы да свае мовы, меў да яе стаўленне савецкае, блізкае да таго, што і ў Беларусі. Львоў гэтакай грэблівасці альбо абыякавасці да свае мовы не дазваляў нікому, у ім усё да рэшты казала, што тут Украіна, і гэта настолькі ўражвала Гаўрылу, што адчуваў, нібыта тут больш, як нават у Беларусі, ратавалася яго родная беларуская мова. І ён адразу, у той жа дзень, прысаромлены, загаварыў моваю Тараса Шаўчэнкі.
Мова Украіны яму заўсёды была моваю «Кабзара», які з’явіўся ў роднай хаце ў Чыкалавічах яшчэ да вайны, ляжаў на стале побач з Бібліяй, калі не хадзіў з рук у рукі па людзях, — чытала ўся вёска. «Кабзара» прынёс брат Мікола, які ведаў Шаўчэнку ці не ўсяго напамяць. Цяпер Гаўрыла сам з сабою нават загаварыў вершамі Тараса, бо, як і брат, шмат ведаў іх напамяць, аж цэлыя паэмы, як «Кацярыну», «Сон».
Лечу, лечу, а віцер віе,
Передо мною сніг біліе,
Кругом бори та болота,
Туман, туман і пустота.
Людей не чуть...
Чытаў і бачыў роднае Палессе, і дзівіўся: адкуль усё тое, што вакол Чыкалавічаў, ведае Тарас?
Урокі жыцця, не кажучы пра ўрокі мастацтва, Львоў даваў кожны дзень. А найчасцей іх даваў Бакшай — крутога замесу. З выгляду прафесар як быццам нічога прафесарскага не меў: нехлямяжа-шыракаплечы, як селянін, апрануты заўсёды вельмі проста, у вясковае, ён хадзіў то з торбачкаю, то з кашолкаю, плеценай з лыка, падшытай рагожкаю, і студэнты ведалі, што ў той рагожцы ляжаць фарбы, пэндзлі, анучы, хлеб, сала. З кожным студэнтам ён гаварыў па-сялянску проста, як бацька з сынам, як не аднойчы і з Гаўрылам:
— Ты дзеда хочаш слухай, хочаш не слухай, але шмат працуй, і тады ўсё будзе добра.
Бакшай жыў за Карпатамі, праз горы ад Львова, у Ужгарадзе, і калі яго колькі дзён не было ў інстытуце, студэнты жартам казалі, што стары ішоў праз перавал на лекцыі і заблудзіў у гарах. Цяпер, можа, сеў на пень у лесе, вытрас з рагожкі фарбы ды піша пейзажык, і як напіша, з’есць сала з хлебам, горнаю вадою зап’е, успомніць, куды ішоў, і прынясе на лекцыю новы эцюд — тады ўсім будзе пра што гаварыць. Жартуючы, старога любілі.
Між тым, за знешняй сялянскай прастатою ў настаўніку жыў глыбока адукаваны мастак. Ён вучыўся ў Парыжы, там скончыў мастацкую акадэмію, якраз у самы росквіт постімпрэсіянізму, ведаў увесь заходнееўрапейскі жывапіс і тут, у Львове, яго веды вызначалі шмат якія напрамкі і методыкі выкладання мастацкіх навук. Праўда, камення ў ягоны бок ляцела шмат. У той час кіруючая ідэалогія змагалася з заходнееўрапейскімі ўплывамі, з імпрэсіяністамі, якіх ён любіў, і тое каменне кідалі ці не ўсе, хто хацеў выслужыцца перад уладамі. А ён і не апраўдваўся ні перад кім. Хіба тады не маўчаў, калі ў бойку ўвязваліся студэнты.
Тыя, хто папярэднюю навуку прайшоў у Кіеве ці Харкаве, Маскве ці Ленінградзе, даводзілі, як там навучылі:
— У мастацтве ўсё павінна быць як у жыцці. Мастацтва — гэта праўда жыцця.
Ён уважліва слухаў, іранічна ўсміхаўся і казаў:
— Містецтво це не е жыцце, містецтво це требо придумать, алэ придумать требо так, що б було білш переконавча, як саме жыцце.
Аднойчы ўвосень, найсамай залатой парою, Бакшай прывёў студэнтаў у Стрыйскі парк пісаць тое золата. Усе разышліся, шукаючы матыўчык да душы, а Гаўрыла надумаў падгледзець, што будзе пісаць Бакшай, і пісаць тое самае. Прафесар доўга не выбіраў. Вытрас са свае рагожкі фарбы, палітру, пэндзлі, расклаўся на вялізным камені і пачаў накідваць на ..... кашлаты клён. Праз нейкі час да яго ціха, з-за спіны, падышоў Гаўрыла і здзівіўся: клён у натуры стаяў зялёны, крануты чырвонай охрай, а стары ляпіў адной фіялетавай фарбай. Не бачыў у натуры колер? І варухнулася ў галаве думка: сёння я табе, дзед, дакажу, як трэба бачыць і тон, і колер. Паставіў эцюднік за спіною ў Бакшая і весела, нібы ўжо перамог прафесара, пачаў класці фарбы. Клаў ды паглядаў старому пад руку: можа, перакрые фіялетавую іншым колерам? Не, клаў фіялет. Напісалі, кожны сваё і кожны па-свойму, спакавалі эцюднікі, вярнуліся ў інстытуцкую майстэрню. Ну, кажа Бакшай, паказвайце, што зрабілі? Усе выставілі эцюды, паставіў свой і Бакшай. Гаўрыла як глянуў на яго і на сваю работы — жахнуўся. Ягоныя зялёныя ды чырвоны колеры пажухлі, праваліліся, клён стаяў шэры, мёртвы, агнём, што быў у натуры, не гарэў, а ў Бакшая клён быў жывы, кожны мазок — драбок агню, і фіялетавая фарба ўсюды на месцы, вылучала кожную светлую плямку.
То быў яшчэ адзін урок старога майстра: фарба — не гліна, у ёй не толькі колер, але святло, цяпло, у прыродзе на адкрытым паветры і ў майстэрні яна не аднаго колеру, гэта помні, як пішаш, якая з якою ад суседства загараецца, а якая ля якой гасне. Гаўрыла не ведаў, куды са сваім эцюдам схавацца ад вачэй Бакшая. Адно й супакойвала, што не сказаў нікому, як хацеў навучыць жывапісу прафесара.
Быў і такі дзень, калі Бакшай павёз студэнтаў да сябе ў горы. Знайшлі там маляўнічы куточак, расклаліся. Пісаў Бакшай, пісаў Гаўрыла. Прафесар падышоў, паглядзеў, што ён робіць, і ціха, каб ніхто не чуў, параіў:
— Кідай работу. Вытры пэндзлі. Едзеш у музей — пацікаўся, як піша дзед Бакшай.
Прыглядаўся да яго работ не толькі па музеях, але і на прыродзе, пішучы з ім побач. І дзівіўся майстэрству выдатнага старога жывапісца. І вучыўся.
Павучаць ён не любіў — раіў:
— Ці быў у оперы? Знайдзі час.
Львоўскі оперны тэатр.
Будынак оперы ў Львове хто не ведаў? Кожны раз, ідучы міма, любаваўся ім як творам выдатнага барока. Але адчыніць дзверы ў тэатр, паслухаць вядомыя галасы ўсё не мог выбрацца. І вось Бакшай: калі параіў, то спытае пры выпадку, ці быў у оперы? Дзед настырны — не забудзе. Куды дзявацца? Пайшоў. Як апынуўся ў вестыбюлі, адразу прыкіпеў да гледзішча на велічна-высокіх сценах: роспісы старых майстроў, ляпніна, жывыя фарбы — галава кругам. А тут званок: дзе крэсла? Хутчэй у залу. І як зайшоў, забыў пра крэсла. Стаяў, нібы ў саборы перад святою іконаю, глядзеў, вочы вырачыўшы, на аграмадную заслону і ўжо нічога, акрамя яе, не бачыў. У святле пражэктараў і ліхтароў, нібы ў яркім сонечным святле, палаў Алімп багоў, і ўсе яны, антычныя, усіх мастацтваў, былі там, на Алімпе, з Алімпа ў залу праменілі такую прыгажосць ды радасць, быццам опера тут і была — свята душы. Заслона была распісана Генрыхам Семірадскім, выдатным мастаком Расіі ды Польшчы, расійскага імператара ды польскага караля. І з таго часу Гаўрыла ўжо не мог не хадзіць у оперу. Слухаў усё, што там спявалі, і кожны раз дзівіўся, якая высокая гармонія жыве ў цудоўным будынку паміж музыкаю і жывапісам, скульптурай, дойлідствам. Нібыта сам Алімп з багамі Семірадскага яе ствараў, ахоўваў. Там, у львоўскай оперы, Гаўрыла глыбей адчуў сакрэты захопленасці Мікеланджэла ўсімі абсягамі і відамі мастацтваў, дый не аднаго Мікеланджэла, эпохі Адраджэння, дзе таленты і геніі былі талентамі ды геніямі не ў нейкім адным мастацтве — ва ўсіх сумежжах.
Опера аднойчы шчодра аддзячыла Гаўрылу за тую да яе любоў.
У Львоў прыехаў выдатны оперны спявак Лісіцыян. Ён спяваў арыю ў оперы Вердзі «Травіята». Гаўрыла прыйшоў у тэатр з дзяўчынаю, і там сустрэўся з сябрам, які таксама быў з дзяўчынаю.
З тэатра выйшлі ўсе разам.
Гаўрыла і Мацільда падчас вучобы ў Львове.
На плошчы перад операй стаяў маленькі ўтульны шынок, і яны завіталі туды, селі за столік. Было паўзмрочна, іграў малы аркестрык — скрыпка, віяланчэль, раяль. Нехта заказаў паланэз Агінскага «Развітанне з радзімай». Заварушылася ў сэрцы настальгія — Палессе было далёка. А тут сябрава дзяўчына, якую звалі Мацільдай, прызналася, што беларуска, з Капыля. І ўжо ён ад яе не мог вачэй адвесці. Бачыў і чуў яе адну.
Дзяўчына, з якой прыйшоў, устала з-за століка і выйшла з шынка. Сябра падхапіўся, каб вярнуць. Але абое не вярнуліся.
Гаўрыла з Мацільдаю засталіся ўдваіх. На ўвесь той вечар і на ўсё жыццё.
Высокі аўтарытэт еўрапейскага жывапісу ў інстытуце трымаў не адзін Бакшай. Большасць прафесуры выйшла з заходнееўрапейскай мастацкай школы. Быў Раман Юліянавіч Сельскі, выглядам — Бакшаю процілегласць. Суперінтэлігент, педант, хударлявы і доўгі, два метры, ён скончыў Мюнхенскую мастацкую акадэмію, вучыўся ў Рыме, у Парыжы, шмат ездзіў па Еўропе, дасканала ведаў багацці ўсіх мастацкіх музеяў, архітэктуру шмат якіх краін, стыляў, напрамкаў, новую і антычную, эпоху Адраджэння. Выкладаў кампазіцыю і працу ў матэрыяле — сграфіто, фрэску, мазаіку, вітраж, — і ці не ўсе студэнты, якія праходзілі праз яго майстэрню, рабіліся выдатнымі майстрамі фрэскі, вітражу, мазаікі. Былі прафесары, якія прайшлі праз мастацкія акадэміі ў Рыме, Вене, Варшаве. Яны адкрывалі перад студэнтамі ўсе вокны і дзверы да мастацкіх шэдэўраў Еўропы, не звяртаючы ўвагі ні на якія ідэалагічныя пастановы і забароны. Як можна было не пускаць моладзь да карыфеяў эпохі Адраджэння ці імпрэсіяністаў, калі выкладчыкі самі выхоўваліся на іх мастацтве? Ды і ўся атмасфера Львова гэтаму спрыяла: багатая архітэктура з цудоўнымі ўзорамі готыкі і барока, бібліятэчныя фонды, сабраныя яшчэ ў часы Аўстра-Венгерскай імперыі, нацыянальная годнасць людзей. Гаўрыла меў магчымасць працаваць у найбагацейшай мастацкай бібліятэцы Акадэміі навук Украіны, там захапіўся жывапісам Іспаніі ды Італіі — Веласкесам, Эль-Грэка, Леанарда да Вінчы, Тыцыянам, Мікеланджэла. Апошняга абагаўляў. Здавалася, любога генія павінна было б вычарпаць зробленае Мікеланджэла ў скульптуры, узяць з яго ўсё, душу і цела, а тут раптам адкрываўся яшчэ і жывапіс мастака, якому ў ахвяру таксама мог быць толькі геній, а яшчэ — дойлідства, а яшчэ не меншае здзіўленне — паэзія, дзе што ні вобраз — глыба, нібы з таго, што ў скульптуры, граніту: «Я атрымаў за працу зоб — хваробу, /А падбародкам урэзаўся ў вантробу. /Грудзі — як у гарпій, чэрап мой — вурода, /Палез да горба, дыбам — барада. /А з пэндзля мне на твар цячэ бурда, /Абгортвае ўсяго, нібы ануча — цела гроба».
Харомы мастацтва былі харомамі духу. Там нельга было думаць толькі пра жывапіс — вузка. З’яўляліся думкі пра час, эпоху, родны край, народ. Чаго было ў генія найбольш — чалавека ці эпохі? І што кожнаму генію давала эпоха? Хоць і Мікеланджэла? З аднаго боку клаў на шалі выявы з граніту, фарбаў, слоў, металу, а з другога — хоць і выбух: «Навошта над сваім мастацтвам чах, /Калі такі канец мой — нібыта мора /Я пераплыў і затануў у саплях».
Яшчэ Прахаў у Кіеве паставіў пытанне: навошта? У яго, праўда, пытанне прагучала рытарычна, з прыцэлам на маладосць студэнта: убачыць нечаканую рэакцыю. Але паставіў лёсам Урубеля, ведаючы, што сам Урубель задаваў гэтае пытанне сабе і свету не аднойчы, пазней — ужо ў вар’яцкім доме, калі пісаў партрэт Брусава, на якім, па сведчанні самога Брусава, доўгі час была ўсяго палова галавы: навошта? У Кіеве на гэтае «навошта» ці знайшоў адказ? Маладое захапленне адказам не было. А пазней?
Львоў, сталіца не артадаксальнага ўсходу, а больш вольнага ды смелага на думку ды слова захаду, адказ ведаў?
Аднойчы, спытаўшы ў сябе пра гэта, пачуў на вуснах, на слых і смак, знаёмыя са школы вершы: «Любітеся, браты моі, /Украйну любіте, і за неі, безталанну, /Господа моліте...» Згадаў і не менш знаёмае: «Як умру, то поховайте /Мене на могилі, /Серед степу широкого, на Вкраіні милій. /Поховайте та вставайте, /Кайдани порвіте...»
Адказы на ўсе пытанні, нават геніям, былі ў Тараса. Што ж гэта за паэт? І чаму толькі тут, у Львове, ён, Гаўрыла, гэтак зразумеў і пачуў Кабзара? «Украіна, мати моя...» — вось адказ на пытанне: навошта? Дзеля Украіны! А што сабе, як не паэту — шэраму чалавеку? «Дай мні Украіну!..» А яшчэ, акром высокага? Як чалавеку слабому — што?.. «Мінаюць дні...»? Ёсць: «Доле, де ти? Доле, де ти?/Нема ніякоі!/Коли доброі жаль, Божэ,/То дай злоі! злоі!/Не дай спати ходячому,/Серцем замирати,/І гнилою колодою/По свиту валятись./А дай жити, серцем жити/І людей любити!..» Тут — усе адказы геніям і прафесарам усіх часоў?
Фота з архіва сям’і Вашчанкаў.


 

 

Design and programming
PRO CHRISTO Studio
Polinevsky V.


Rating All.BY