Гравюра з кнігі Арнольда Шліка. 1511 г.

Каталіцкая музычная традыцыя на Беларусі ў другой палове ХІХ—пачатку ХХ ст. з'яўляецца адной з самых недаследаваных тэм у сучасным музыказнаўстве. У гэты перыяд, як і на працягу XVI—XVIII стст., Вільня заставалася цэнтрам беларускай каталіцкай культуры. Тут знаходзілася сядзіба біскупа, якому падначальваліся касцёлы большасці беларускіх тэрыторый; пасля закрыцця ў 1832 годзе Віленскага універсітэта тут дзейнічала семінарыя, якая рыхтавала святароў для Літвы і Беларусі. У Вільні выдаваліся канцыяналы, падручнікі для касцёльных музыкантаў, асобныя літургічныя творы мясцовых аўтараў. У рэчышчы рэлігійнай музыкі на Беларусі актыўна працавалі Ст. Манюшка, Ф. Міладоўскі, кс. Я. Галіч, кс. А. Вашкевіч, Л. Герынг і інш.

Вядома, што ХІХ стагоддзе характарызуецца агульным заняпадам, крызісам касцёльнай музыкі па ўсім свеце, што выяўлялася ў неразуменні таго, якой павінна быць сапраўдная касцёльная музыка, прычым гэта не разумелі не толькі касцёльныя музыканты, але і духавенства. У гэтыя часы звычайнай з'явай было выконваць мазуркі, вальсы і іншыя танцы ў касцёле падчас набажэнстваў. Немалаважным фактарам быў і недахоп адпаведнай літаратуры (часопісаў, падручнікаў і дапаможнікаў, спеўнікаў для хораў, арганістаў і інш.), якая б распавядала пра сапраўдную касцёльную музыку.

Толькі ў другой палове ХІХ ст., на хвалі агульнага адраджэння касцёльнай музыкі, ствараюцца таварыствы св. Цэцыліі ў Італіі, Францыі, Швейцарыі, Югаславіі, Галандыі, Амерыцы, Венгрыі, Швецыі, Іспаніі, Англіі, Даніі, Аўстрыі, Беларусі, а таксама св. Кірыла ў Чэхіі, св. Войцэха ў Польшчы. Дзейнасць такіх таварыстваў дасягнула вялікіх маштабаў: адчыняліся школы для арганістаў, ладзіліся з'езды, канферэнцыі, пачала з'яўляцца метадычная літаратура. У гэты перыяд з'яўляецца цэлы шэраг падручнікаў для аргана, што сведчыла пра цікаўнасць да гэтага інструмента.

У 1861 г. у Варшаве была выдадзена «Практычная школа для аргана і фісгармоніі» Аўгуста Фрэера; пасля 1880 г. выйшла «Школа для аргана» Леанарда Салецкага (рэфарматара касцёльнай музыкі ў Галіцыі); у Вільні ў 1863 г. з'явілася «Школа для аргана» ксяндза Яна Галіча-Сулінскага, у 1879г. — яго ж «Арганная музыка — новы метад з літаральных нот і інфармацыя іх выкарыстання» ("Muzyka organowa nowa metoda z nut literalnych i informacja uzycia takowych»); перад 1874 г. у Варшаве выйшла «Школа для аргана» Рамуальда Зентарскага; у 1880 годзе быў выдадзены падручнік «Дапаможнік для арганістаў» А. Сапальскага (Кракаў) — першы падручнік такога тыпу; з'явіліся выданні «Школа для меладыкон альбо фісгармонію» Уладыслава Жэпкі (Варшава, 1893), а таксама «Школа для аргана» Мечыслава Сужынскага (Варшава, каля 1911 г.)

У 1895 г. па ініцыятыве Секцыі прыхільнікаў касцёльнай музыцы ў Варшаве былі створаны двухтыднёвыя курсы павышэння ўзроўню арганістаў1, а з 1896 г. пачаў выходзіць часопіс «Spiew Koscieln»y, прысвечаны грыгарыянскаму харалу і інш.

Каб уявіць стан касцёльнай музыкі на тэрыторыі Беларусі, звернемся да друкаваных выданняў другой паловы ХІХ стагоддзя. У артыкуле невядомага аўтара «Мінская губерня з музычнага позірку» мы даведваемся, што ў Мінску «...аб арганах і арганістах не варта і ўспамінаць, бо цяжка знайсці стан, найбольш варты слёз2 . «У дзесяці паветах цяжка было знайсці хоць аднаго арганіста, які б так-сяк умеў чытаць ноты»3 ; у 1870-х гг. у касцёлах ігралі далёкія ад сакральных твораў танцы, а для аздаблення шлюбаў і пахаванняў запрашаліся жыдоўскія капэлы4. Станіслаў Манюшка, які выконваў абавязкі арганіста ў касцёле св. Яна і дырыжора аркестра ў Вільні гаварыў: «Мая муза дрэмле, як уся музыка ў Вільні»5 .

Міхал Ельскі6 (1831—1904) пад уражаннямі ад падарожжаў па Еўропе ў сваім артыкуле «Музыка ў нас і за мяжой»7 так параўноўваў стан касцёльнай музыкі ў Заходняй Еўропе і на тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай:

«У Заходняй Еўропе ўжо ў XVII стагоддзі гэта (касцёльная) музыка стаяла высока: італьянцы ўжо мелі вялікага Палестрыну і іншых касцёльных кампазітараў, а немцы — Гендэля, Баха і пашыраныя ў касцёлах народныя хоры. Бах быў майстрам арганнай ігры, а яго арганныя творы, як фугі і таму падобнае, з'яўляюцца сёння прадметам здзіўлення і зачаравання кампетэнтных музыкантаў у іх фундаментальных працах, поўных натхнення і высокіх думак. Хто ж не ведае, як абстаіць справа з касцёльнай музыкай за мяжой: на сённяшні дзень і там ёсць цэлы сонм касцёльных кампазітараў, цэлы сонм і майстроў ігры на арганах. Нават у правінцыі касцёльная музыка ў парадку, таксама як і народныя спевы ў касцёлах, бо ў народных школах вучаць правільна спяваць, усюды граюць на арганах добрыя арганісты і з імі арганы ўсюды настроены. Не гаворачы ўжо аб гарадах, дзе касцёльная музыка, народныя і харальныя спевы даведзены да высокага ўзроўню, а арганы маюць сваіх настройшчыкаў, якія кожны тыдзень назіраюць за імі, каб строілі і былі ў парадку. У нас, у Варшаве, вучацца ў кансерваторыі маладыя арганісты, што нямала ўплывае на тое, што тут касцёльная музыка рухаецца шляхам прагрэсу разам з сучаснай еўрапейскай музыкай. Толькі, на жаль, у далёкай правінцыі і малых гарадах зусім інакш. Арганы паўсюдна расстроеныя, а музыка ў касцёлах яшчэ такая, якой была ў XVII—XVIII стагоддзях у Заходняй Еўропе падчас войнаў крыжакоў, і публіка ёю задавальняецца.

Што да народных спеваў падчас малітваў і працэсій, то яна служыць доказам таго, што ў многіх людзей няма музычнага слыху ад прыроды, бо найчасцей гэтыя спевы ўвогуле крыклівыя і фальшывыя, асабліва на Літве і Русі. У той час як за мяжой народны спеў правільны, умеркаваны і чыстай інтанацыі, у чым не адмовіць той, хто там пабывае, асабліва хоць неяк кампетэнтны ў музыцы. Арганісты ў нашай правінцыі самавучкі, часцей дзеці з народа, не лепшыя за вясковых народных скрапачоў, расстроеныя арганы пішчаць з бубнамі, якія гучаць у «Credo», пастары з брынкальнымі званочкамі — усё гэта нагадвае патрыярхальнае сярэдневечча, з чым сёння за мяжой не сустрэнешся. Ёсць надзея, што сонм арганістаў, якія заканчваюць Варшаўскую кансерваторыю, з часам паўплывае на касцёльную музыку, у цэлым краі сляды гэтага: там, дзе вучні кансерваторыі кіруюць касцёльнай музыкай у касцёле Святога Духа ў Вільні і Рэтове, маёнтку князёў Агінскіх Жмудзі, касцёльная музыка і арганы ва ўзорным стане».

У артыкуле «Падарожныя ўспаміны» М. Ельскі распавёў пра агульны стан касцёльнай музыкі ў Літве так: «Аднак касцёльная музыка ў Каралеўстве (Польскім) знаходзіцца ў лепшым стане, чым на Літве, дзе ёй актыўна ніхто не займаецца. Але памыляюся! Вядомы на Літве як казначэй, а цяпер парафіяльны ксёндз Гадлеўскі8 ў Бялынічах; у тым крае ён першым унёс вялікі ўклад у касцёльную музыку, заснаваўшы школу арганістаў, дзеля кіраўніцтва якой з Чэхіі быў выпісаны адукаваны музыкант і арганіст п[ан] Грюн. Тым самым ксёндз Гадлеўскі праявіў сябе як асоба духоўная і як чалавек высокай культуры; арганізаваная ім школа прынясе карысць касцёльнай музыцы ва ўсёй правінцыі. Чаму ж не ўсе духоўныя асобы так разумеюць сваё становішча?»9. (Пан Грун — прафесар арганаў пражскай кансерваторыі, які ў 1860 г. прыехаў працаваць у Бялынічы10 .)

Адным з буйных дзеячаў Вільні, які далучыўся да развіцця каталіцкай музыкі на Беларусі, быў Юзаф Грым. Яго пяру належыць вялікая колькасць рэлігійных твораў: 2 месы, рэквіем, песні, арганныя прэлюдыі. Негледзячы на тое, што спадчына Ю. Грыма налічвае вялікую колькасць твораў розных жанраў, на сённяшні дзень яна невядомая.

Тытульная старонка «Школы для аргана» Юзафа Грыма, выдадзенай ў Вільні ў 1881 г.

Нотны рукапіс балады Юзафа Грыма «Alpahara»

Арганная творчасць Юзафа Грыма, на думку сучаснага польскага музыказнаўцы К. Мроўца, «рэпрэзентавала ідэалы цэцыліянскага руху і развіцця поліфанічнай тэхнікі»11 . З друку выйшлі яго «Збор песняў з мелодыямі, распаўсюджанымі ў рымска-каталіцкім касцёле» (1863), падручнік «Школа для аргана» (1881). Ю. Грым таксама з'яўляецца рэдактарам «Спеўніка набожных песен» (1863), музычнага раздзела ананімна выдадзенай кніжкі да набажэнстваў пад назвай «Божая служба»12 . У гэтым спеўніку, апрача 58 папулярных песняў, змешчаны таксама творы Ст. Манюшкі («Вітай, Панна»), меса К. Курпінскага «На ступенях Твайго алтара», 3 песні самога Юзафа Грыма. На думку К. Мроўца, ён з'яўляецца і аўтарам арганнага суправаджэння да ўсіх (ці да часткі) рэлігійных песняў. У рукапісах — вялікая колькасць харавых касцёльных кампазіцый. Сярод свецкіх кампазіцый Ю. Грыма — балада «Alpahara», прысвечаная Ст. Манюшку; рукапіс у некалькіх сшытках «Lieder sammlung» («Збор песняў») на словы розных аўтараў (між імі і Ё. В. Гётэ).

Творы Ю. Грыма адыгралі вялікую ролю ў фармаванні рэпертуара парафіяльных калектываў Беларусі і Літвы і былі актуальнымі для касцёльнай практыкі ХІХ—пачатку ХХ стагоддзя. Неапублікаваныя харавыя і арганныя кампазіцыі Ю. Грыма былі выяўлены намі ў рукапісных нотных зборах канца ХІХ—пачатку ХХ ст. з некалькіх касцёлаў Беларусі і Літвы. Так, у архіве гродзенскага езуіцкага касцёла знойдзены 4 прэлюдыі для аргана; у архіве нясвіжскага езуіцкага касцёла — творы для хора «Малітва Панская», «O sacrum convivium», «Libera me»; у аб'ёмным рукапісным зборы кіраўніка хора вёскі Эйшышкі Эдварда Гірдо — харавыя кампазіцыі «Omni Die», «Ecce sacerdos magnus». У ананімным артыкуле з часопіса «Spiew Koscieln»y13 быў змешчаны спіс рэпертуару парафіяльнага хора пад кіраўніцтвам Ул. Каліноўскага з вёскі Сакаляны Гродзенскай губерніі, дзе таксама знаходзіўся твор Ю. Грыма «Вітай, Марыя».

У такіх аўтарытэтных выданнях, як «Польскі біяграфічны слоўнік», «Энцыклапедыя касцёльнай музыкі» Г. Мізгальскага, «Слоўнік польскіх музыкантаў» А. Савінскага, «Польскія і замежныя дырыжоры, што дзейнічалі ў Польшчы ў ХІХ і ХХ стст.» Л.Т. Блашчыка, на жаль, амаль няма інфармацыі адносна асобы Юзафа Аляксандра Грыма. Звесткі пра яго абмежаваныя толькі дадзенымі пра месца працы і заняткі, таму факты біяграфіі давялося збіраць літаральна па крупінках.

З працы К. Мроўца «Польская касцёльная песня ў апрацоўцы кампазітараў ХІХ стагоддзя»14 мы даведваемся пра чэшскае паходжанне Ю. Грыма. Па звестках «Памятной книжки Виленского учебнаго округа за 1908/1909 учебный год»15 у ХІХ ст. на тэрыторыі Беларусі працавала вялікая колькасць музыкантаў з Чэхіі. З 1895 года ў Першай Віленскай гімназіі працаваў выпускнік Пражскай кансерваторыі Іосіф Ружычка16 . Іван Грдзіна, які таксама навучаўся ў Пражскай кансерваторыі, з 1894 года працаваў ў Віленскай рэальнай вучэльні, з 1896 г. — у Другой Віленскай гімназіі, а з 1905 г. — у Віленскім жыдоўскім настаўніцкім інстытуце17. Верагодна, паміж былой Рэччу Паспалітай і Чэхіяй такім чынам наладжваліся культурна-музычныя сувязі, у выніку якіх апынуліся і доўгі час працавалі на тэрыторыі Беларусі Ю. Грым, Грюн, І. Грдзіна, І. Ружычка і іншыя музыканты.

Сам Юзаф Грым у «Падручніку для аргана» называе сябе «прафесарам музыкі і арганістам ў віленскай семінарыі». Удалося знайсці і некалькі іншых звестак: у адным са сваіх лістоў да Юзафа Сікорскага Станіслаў Манюшка згадвае Юзафа Грыма як «вельмі добрага музыканта, які жыве ў вёсцы пад Вільняй»18 . Як вядома, Ст. Манюшка актыўна выступаў за прафесійнасць творчасці, таму такая ацэнка Ю. Грыма як музыканта вельмі істотная. Летапісец дзеяў Віленскага біскупства Ян Курчэўскі19 называў Грыма кампазітарам і выкладчыкам харальнага спеву ў віленскай семінарыі. Такім чынам, атрымліваецца, што Юзаф Грым быў высокапрафесійным кампазітарам, арганістам, прафесарам музыкі ў віленскай семінарыі, дзе выкладаў таксама харальны спеў.

Досыць яскравае ўяўленне пра творчую дзейнасць Ю. Грыма можа даць «Школа для аргана», выдадзеная ў 1881 г. накладам Юзафа Завадскага ў Вільні (яе экзэмпляр нам пашчасціла знайсці падчас працы ў Нацыянальнай бібліятэцы Літвы). Поўная назва падручніка гучыць так: «Тэарэтычна-практычная школа для аргана, а таксама поўны падручнік для арганістаў, які уключае нешпары, гімны і рэспансорыі, найбольш ужываныя ў Каталіцкім Касцёле на важных урачыстасцях; таксама дзве звычайныя месы, адна жалобная і кароткія проігрышы пад час Божай службы».

Недахоп добрых музыкантаў-прафесіяналаў стаў прычынай стварэння Ю. Грымам «Школы для аргана» ў якасці першага кроку да навучання і станаўлення сапраўдных арганістаў. Для гэтага аўтару трэба было знайсці новыя, больш плённыя метады выкладання матэрыялу, даступныя слаба падрыхтаваным касцёльным музыкантам.

Юзаф Грым так вызначыў мэту свайго выдання: «...складаючы дапаможнік, мы думалі аблегчыць нашым маладым арганістам не толькі знаёмства з тэорыяй музыкі, але і ігру на аргане, зведзеную да самых простых і неабходных правілаў. Таксама імкнуліся сабраць у адным месцы ўсё тое, што добры арганіст пры выкананні свайго абавязку падчас Божай службы павінен ведаць і рабіць. Пры ўкладанні гэтага даведніка мы карысталіся некалькімі працамі, спіс якіх мы дадаем ніжэй, а таксама ўласным шматгадовым вопытам. Самая вялікая і жаданая ўзнагарода для нас, калі наша праца будзе прызнаная карыснай і прыдатнай».

Дапаможнік Ю. Грыма — гэта другі падручнік такога тыпу, падрыхтаваны так званым «краёвым»20 музыкантам. Першы вядомы нам зборнік такога тыпу — «Школа ігры на аргане» Я. Галіча-Сулінскага (?—1900)21 — быў выдадзены ў Вільні ў 1863.

«Школа для аргана» Ю. Грыма выразна падзяляецца на тры часткі:

• Тэарэтычнае засваенне найбольш дзейсных для навучання спосабаў і метадаў.
• Практычнае авалодванне касцёльным рэпертуарам згодна з літургічным годам (сыходзячы з патрэбаў).
• Дзве звычайныя і адна пахавальная месы Ю. Грыма.

У тэарэтычную частку дапаможніка ўваходзяць элементарныя звесткі з тэорыі музыкі, італьянская тэрміналогія, раздзел па мелодыі і гармоніі, агульныя звесткі па аплікатуры і педалізацыі. Практычная частка пачынаецца практыкаваннямі па нумерацыі і падкладанні пальцаў у абедзвюх руках паасобку, далей ідуць рытмічныя практыкаванні, практыкаванні для абедзвюх рук, 8 лёгкіх пройгрышаў, гамы і кадэнцыі, 5 эцюдаў. Прычым нават самыя простыя практыкаванні пабудаваныя па строгіх правілах поліфанічнай тэхнікі, што, як здаецца, адлюстроўвае, з аднаго боку, вопыт выкладання харальных спеваў у семінарыі, а з другога — ідэальна адпавядае спецыфіцы арганнага выканальніцтва.

Досыць вялікую па аб'ёме частку «Школы для аргана» Ю. Грыма займае раздзел па літургічнай практыцы, складзены паводле даўніх традыцый спеву і ігры на аргане падчас набажэнстваў. Тут змешчаны 8 псалмавых тонаў, спевы ардынарыя нядзельнай вячэрні, асобныя спевы пропрыя вячэрні, асобныя нумары набажэнстваў найважнейшых святаў касцёльнага года і ўласныя кампазіцыі Ю. Грыма.

* * *

У гістарычным аспекце ХІХ ст. характарызуецца вельмі складаным для Беларусі перыядам, што, безумоўна, адбілася на ўсіх сферах чалавечай дзейнасці, у тым ліку і на культурным жыцці. У гэты час сфера каталіцкай музычнай практыкі — не толькі на тэрыторыі Беларусі, але і па ўсёй Еўропе — знаходзілася ў глыбокім крызісе. Гэта было звязана з сацыяльным становішчам музыкантаў; дрэннай сістэмай навучання, якая рыхтавала музыкантаў нізкага прафесійнага ўзроўню; абыякавасцю да касцёльных музыкантаў з боку духавенства. Усе гэтыя аб'ектыўныя і суб'ектыўныя прычыны спарадзілі аматарства і дылентантызм ва ўсіх галінах касцёльнай музычнай творчасці: арганнага і харавога выканальніцтва, кампазітарскай і педагагічнай дзейнасці.

Толькі ў другой палове ХІХ ст. для ўсіх стала зразумелым сапраўднае становішча касцёльнага выканальніцтва і паступова распачаўся працэс рэфармацыі. «Школа для аргана» Ю. Грыма была адной з нешматлікіх сур'ёзных працаў (поруч з працамі А. Фрэера, Л. Салецкага, Р. Зентарскага і інш.), якая, на нашу думку, мела на мэце запоўніць вакуум у сферы арганнага выканальніцтва, і, што самае галоўнае, — забяспечыць патрэбным рэпертуарам касцёльных музыкантаў.

---

1. Goіos J. Polskie organy i muzyka organowa. W-wa, 1972. s. 200.
2. Gubernia Mińska pod względem muzykalnym //Ruch muzyczny. W-wa, 18? t.II, s.387-389.
3. Паводле выказу карэспандэнта з віленшчызны //Muzy a kościelna.nr. 2, s. 5
4. Mrowiec K. Polska pieśń kościelna w opracowaniu kompozytorów XIX wieku. Lublin, 1964, ст. 200.
5. Dzieje muzyki polskiej w zarysie// W-wa, 1977, s. 77.
6. Беларускі скрыпач, кампазітар, музычны пісьменнік.
7. Сапранкова А. Міхал Ельскі – выканаўца, кампазітар, публіцыст. Мн., 2002,  ст. 115–116.
8. Кс. Люцыян Гадлеўскі (пам. 22.02.1876) – вучыўся ў Віленскай духоўнай акадэміі, якую скончыў з ступенню магістра тэалогіі. Бліскучы прапаведнік, прафесар духоўнай семінарыі, канонік і сябра магілёўскай кансісторыі. Браў удзел у падрыхтоўцы паўстання, у выніку чаго быў высланы ў Кіеўскую губерню. Ён адмовіўся выкарыстоўваць у набажэнствах расейскую мову. З 1858 года – пробашч у Бялынічах (Магілёўская дыяцэзія). Кс. Л. Гадлеўскі апрацаваў гісторыю Трыдэнцкага Сабору, а таксама склаў малітоўнік, які быў выдадзены ў Парыжы, а пасля ў Кіеве (1860).
9. Сапранкова А. Міхал Ельскі – выканаўца, кампазітар, публіцыст. ст. 79–80.//Wspomnienia z podróży // Ruch muzyczny. W-wa, 1861. t.V, nr. 28, s. 443–444.
10. Goіos J. Polskie organy i muzyka organowa. W-wa, 1972, s. 200.
11. Mrowiec K. Polska pieśń kościelna w opracowaniu kompozytorów XIX wieku. Lublin, 1964, s. 135–136.
12. Тамсама, s. 60–61.
13. „Śpiew Kościelnyyyy, Płock, 1903, s. 153–154.
14. Mrowiec K. Polska pieśń kościelna w opracowaniu kompozytorów XIX wieku. Lublin, 1964, s. 60.
15. Памятной книжки Виленского учебнаго округа за 1908/1909 учебный год //Вильно, 1908.
16. Тамсама, ст.12.
17. Тамсама, ст.13.
18. Moniuszko St. Listy zebrane, 1969.  № 225, s. 244–247.
19. Kurczewski J. Biskupstwo wileńskie.W-no, 1912, s. 519.
20. Так называў сваіх суайчыннікаў Ст. Манюшка. Rudziński W. Stanisław Moniuszko. K-w, 1955, s. 224.
21. Goіos J. Polskie organy i muzyka organowa. W-wa, 1972, s. 191