OSCULUM AETERNITATIS.
ПАЦАЛУНАК.
ДОТЫК ВЕЧНАСЦІ

«Келіх», афорт Ул. Вішнеўскага

Для гэтага роздуму я падабраў тры сінанімічныя назвы: лацінскую – Osculum aeternitatis – «Пацалунак вечнасці», назву, якую выкарыстоўвалі Айцы Касцёла для вызначэння сутнасці чытання, разважання і сузірання Святога Пісання; назву «Пацалунак» – гэта тое, што, на маю думку, з’яўляецца зместам усяго духоўнага жыцця, гэта пячатка на сэрцы верніка, якую пакінула на ім чытанне святых слоў і сустрэча з Хрыстом у Святой Камуніі, гэта падарунак міласэрнага Бога, якім хрысціянін будзе дзяліцца са сваімі братамі і сёстрамі; назву «Дотык вечнасці», інакш, дотык таямніцы, дотык незвычайнага, прыгожага і плённага жыцця Святой Тройцы, чыстых анёлаў і нябеснага Касцёла. Гэта перыфраза першае назвы, бо дотык гэтай шчаслівай вечнасці – гэта дотык пяшчотны, поўны любові, таму Айцы Касцёла выкарыстоўвалі слова «Пацалунак».

Пастанова запісаць свае рэфлексіі наконт духоўнага жыцця паўстала не таму, што я здабыў якую-кольвечы дасканаласць, а менавіта таму, што крыху пазнаў сваю недасканаласць, кволасць і бездапаможнасць, а таму ўсвядоміў патрэбу моцна прытуліцца да любячага Айца, які ў сваіх абдымках дапаможа захаваць прынамсі тое добрае, што захавалася ў маёй скажонай натуры.

МЕТАНОЕІТЕ

«Метаноеіте!» — так заклікаў Езус на пачатку сваёй публічнай дзейнасці.

Беларускае слова «навяртанне» абазначае змену ранейшага памылковага і згубнага жыцця і вяртанне да любячага Бацькі, выбар правільнага, Богам прапанаванага напрамку. Прыкладна такі ж сэнс маюць расейскае «обращение», польскае «nawrуcenie» і лацінскае «conversio». Але ў лацінскай мове ёсць і іншае слова — «resipiscentia», якое заключае ў сабе больш глыбокі сэнс. Resipiscere — значыць: ачуняць, акрыяць, дайсці да розуму, зноў стаць прытомным. Прыгадаем, што адной з духовых здольнасцяў чалавека, побач са свабодай (здольнасцю выбіраць), з’яўляецца розум, інтэлект. Лацінскі (другі) тэрмін паказвае, што, хочучы весці духоўнае жыццё, мы стаім перад неабходнасцю ўключыць у гэта свой розум, выкарыстаць усе яго магчымасці і моц, а Божая ласка тады дапаўняе тое, чаго не хапае нашаму інтэлекту.

Здаецца, яшчэ глыбейшы, ці, можа, больш выразны сэнс мае грэчаскае, арыгінальнае (ужытае ў Новым Запавеце) слова «метаноіа», а значыць яно: змена свайго розуму, змена спосабу мыслення на лепшае, на больш правільнае. Грэчаскі тэрмін абазначае не толькі зварот да розуму, але і працу над яго фармаваннем і прыстасаваннем да светаўспрымання і светаацэнкі паводле Божага парадку.

На пачатку сваёй публічнай дзейнасці Хрыстус кажа:

«Метаноеіте! Змяняйце сваё мысленне, бо блізка ўжо Валадарства Божае!» (Мц 4, 17).

Новае Валадарства патрабуе новай ментальнасці. Тут ужо недастаткова казаць павярхоўнае: «Пане, Пане...», трэба пранікаць у глыб. Тут недастаткова маліцца Богу, трэба Яго шукаць; не досыць прымаць Права і Прарокаў, тут трэба займацца пошукам гэтых каштоўнасцяў, пры тым церпячы за іх. Думаю, прыкладна на гэтым палягае прыстасаванне ментальнасці да Валадарства новага і Вечнага Запавету. Змена мыслення азначае паглыбленне ролі і важнасці самога Чалавека, у якім, калі мы заглянем крыху глыбей, на самай справе захавалася натуральнае імкненне да дабра. Калі кажам, што Валадарства Бога пачынаецца ў сэрцы чалавека, то найперш звяртаем увагу менавіта на гэта. І таму рэлігійны характар Тэртуліяна — збэсціць, паказаць нікчэмнасць усяго прыроднага ў чалавеку, каб падкрэсліць дзеянне звышнатуральных Божых ласкаў — сведчыць, хутчэй за ўсё, пра разгубленасць перад таямніцай Новага Валадарства. Ці ж Хрыстус прыняў людскую натуру дзеля таго, каб яе прынізіць?

Езус казаў: «Да чаго падобна Божае Валадарства і з чым можна яго параўнаць? Яно падобна да зернейка гарчыцы, якое хтосьці ўзяў і пасадзіў у сваім садзе. Вырасла яно і стала дрэвам вялікім, а паветраныя птушкі пачалі віць гнёзды на ягоных галінах» (Лк 13, 18—19).

Езус запэўнівае ў тым, што Валадарства Бога, якое наблізілася, мае ў сабе неспасцігальную сілу ўзрастання. Заўважым, што пачаткова новая Раслінка знешне амаль не адрозніваецца ад астатніх, Божае Валадарства — гэтая новая Раслінка — таксама не адразу такое трывалае, як, напрыклад, тытанічныя імперыі. Праз нейкі час надыходзіць вялікі вецер, які ламае дрэвы, што здаюцца магутнымі, але маюць гнілое карэнне — падаюць беззваротна імперыі і зямныя валадарствы, пабудаваныя на насіллі, крыўдзе і падмане. Новая ж Божая Раслінка расце, але не спяшаючыся, расце без прыціскання або выцяснення іншых раслін. Заўважым, што калі яна набірае больш прыкметны выгляд некаторыя — можа нават многія — спрабуюць — з самых розных матываў — прышчапіць да гэтай Раслінкі ненатуральныя, чужыя галіны, думаючы, што ўдасца такім чынам выгадаваць якіясьці плады, але ў прыватных мэтах. Тут маюцца на ўвазе розныя паўсталыя на працягу гісторыі палітычныя, свецкія і партыйныя структуры, якія хацелі прышчапіцца і выгадавацца пад уяўным патранатам Царквы. І не дзіва, што гэтыя непажаданыя прыдаткі з цягам часу адвальваліся, гублялі сваю значнасць. Прыналежнасць да Касцёла часта з’яўляецца таямнічай і незаўважальнай для чалавека, які звяртае ўвагу на тое, што бачаць вочы, Пан, аднак, увагу звяртае на сэрца (1 Сам 36, 7). Нават сёння многія католікі лічаць праваслаўных «адступнікамі», пратэстантаў — пагатоў, тыя ж у сваю чаргу нярэдка гэтак жа ўспрымаюць католікаў. Варта тут узгадаць параўнанне Хрыста: «Адзін чалавек меў двух сыноў. Звярнуўся да першага і сказаў: “Сыне, ідзі, папрацуй у вінаградніку”. Той адказаў: “Так, ойча, іду”, але не пайшоў. Звярнуўся да другога і тое ж самае сказаў. А той: “Не хачу”. Пазней, аднак, перадумаў і пайшоў. Дык хто з іх выканаў волю бацькі?» (Мц 21, 18—31а). Здараецца, што некаторыя хрысціяне-католікі паводзяць сябе так, як той першы сын, — запэўніваюць у вернасці Святому Айцу (Папу Рымскаму), а працаваць у вінаградніку не хочуць, але з пыхай пазіраюць на іншых братоў-хрысціянаў, вінавацячы іх у нявернасці галаве Касцёла. Тым часам хрысціяне-некатолікі, хоць можа кажуць Папу «не», аднак усё ж выконваюць волю Хрыста, абрабляюць Яго вінаграднік. Ясна, што легкадумнае «не хачу», гэта значыць, фармальная непаслухмянасць Святому Айцу, не з’яўляецца добрай прыкметай, часам такая пастава можа быць вынікам пыхі, а часам можа вынікаць з дэзарыентацыі. Непрыязнасць да галавы Касцёла спрычыняецца да большага хаосу ў евангелізацыйных пачынаннях. Тым не менш будзе ганьба для католікаў, калі, рушаныя пыхай, яны пачнуць павялічваць бар’еры паміж хрысціянскімі Цэрквамі.

Дзеячы і адначасна мысліцелі экуменізму сёння слушна падкрэсліваюць, што падзелы, спароджаныя людзьмі, да Бога як бы не даходзяць; для Пана Бога надалей існуе адна святая і паўсюдная — саборная1 Царква. Праўдападобна ёсць так, што «рознасць» Цэркваў — гэта папросту натуральнае разгалінаванне той Раслінкі, што расце з зярнятка гарчыцы. Праблема і небяспека ўсё ж у тым, што адна з «галінак» не хоча прызнаць сваёй прыналежнасці да «сцябла» і тым самым абмяжоўвае доступ да яе паўнацэнных і жыццёвых сокаў. Іншая ж «галінка», знеахвочаная тым, што і ў сцябле шмат чарвякоў, пачынае як бы адсякаць сябе ад «сцябла», пасля, аднак, зразумеўшы, што гэта скончыцца яе згубаю, перастае. І тут заданне вернікаў — заакцэптаваць гэтыя хворыя «галінкі», памятаючы, што і сцябло падлягае самым розным хваробам. Бо вялікай згубай для Новай Расліны будзе, калі падсечаныя і збунтаваныя «галінкі» адпадуць зусім. Не можа тут быць месца для пагарды і злапамятнасці. Толькі любоў і непарушнае станоўчае ўспрыманне, паразуменне, супрацоўніцтва і самакрытычнасць змогуць не адштурхнуць «галінкі», але залячыць раны падзелу і запрасіць да поўнай еднасці.

Некаторых бянтэжыць і турбуе яшчэ адна рэч, а менавіта той факт, што Новая Раслінка няўмольна і настойліва разрастаецца. Пытаюць: навошта новыя евангелізацыйныя рухі, навошта новыя формы малітвы і малітоўныя супольнасці? Яны пытаюць: навошта дрэву новыя галінкі?! Не разумеюць, што гэта натуральная і нармальная неабходнасць. Калі новай вясной, падчас новага ажыўлення ў Касцёле распусціцца шмат новых «кветак», то неабавязкова называць гэта адыходам ад традыцыі, бо гэтак аспрэчваецца жыццяздольнасць Касцёла. Некаторым, можа, хацелася б абрэзаць усе «галінкі» і пакінуць голае «сцябло», але гэта ніколі не ўдасца. Чым болей яны будуць падрэзваць верхавіны «галін», тым больш і гусцей яны будуць буяць ушыр.

Магчыма, што да Расліны прышчэпяцца іншародныя, чужыя «галінкі», але калі яны сапраўды іншародныя, то такія надоўга не прыжываюцца і ў той самы сезон адвальваюцца. Чалавек павінен быць вельмі стрыманы ў дыягностыцы: якая «галінка» свая, а якая — чужая, бо можа памыліцца. Гэтае распазнанне і рашэнне адсячы належаць Хрысту, які праз пасярэдніцтва Настаўніцтва Касцёла вырашыць: адсячы, пачакаць, зрабіць заўвагу ці заакцэптаваць.

Змена мыслення павінна адбывацца праз паглыбленне сэнсу навукі Святога Пісання, асабліва Евангелля, а асабліва такіх ідэяў, як любоў (1 Ян 4, 8; 16), Дух Праўды (Ян 15, 26), унутраны спакой (Ян 14, 27), дынаміка Валадарства Бога (Мц 13). Паспрабуем цяпер развіць змест Хрыстовага закліку: Навяртайцеся.

Метаноеіте — вылазьце са сваіх нораў, перастаньце ўцякаць і хавацца!

«І сарвала яна [Ева] плод з яго [з дрэва], пакаштавала і дала мужчыну, які быў з ёй, і ён з’еў. А тады адкрыліся вочы ім абодвум і пазналі, што яны голыя; сплялі галінкі з фігі і зрабілі сабе паяскі. Калі мужчына і жонка яго пачулі крокі Пана Бога, што праходзіў па садзе той парой, калі быў подых ветру, схаваліся ад Пана Бога між дрэвамі сада» (пар. Быц 3, 6—8).

Гэта апісанне першай непаслухмянасці чалавека ў адносінах да Бога і першы эфект гэтай непаслухмянасці — сорам. Чалавек адчуў сябе подлым; адкрылася тады бессэнсоўнасць і бязмэтнасць жадобы «стацца як Бог». Чалавек перажыў глыбокі стрэс — гэты стрэс датычыў самых інтымных і самых жыццёвых глыбіняў, фундаменту жыцця — прыязнай лучнасці з Богам. Паняцце «першародны грэх», думаю, можна замяніць словам «трэск». Нешта фундаментальнае трэснула. Гэтак, як трэскае пазваночнік, калі чалавек грымнецца дагары — тады чалавек бездапаможны, паралізаваны, пакінуты на ласку і няласку бліжніх.

У такім становішчы апынуўся чалавек пасля першага падзення. Але — якая рэакцыя? Тое, што ў фундаменце з’явілася расколіна, імгненна і гвалтоўна адбілася на ўсім чалавеку — жывёльны страх і ядавітая трывога зараз жа ўзялі верх, разбурыўшы натуральную гармонію пачуццяў; свабодная воля з прычыны няправільна выкарыстанай свабоды была ўзятая ў няволю пачуццёвага і псіхічнага хаосу, а розум, як разваленае вогнішча, згубіў моц свайго святла. Тое, што найбольш істотнае ў чалавеку, паралізавана і паразрывана, знішчана жыццяздольнасць і паўнацэннасць чалавека. Заставалася толькі — як таму, хто зламаў пазваночнік — выцягнуўшы рукі, чакаць ратунку ад Бога...

Найгоршае, аднак, было тое, што чалавек ужо не давяраў Богу.

Унушэнне д’ябла, што «Бог хлусіць», засталося ў чалавеку. Ён пачаў хавацца, уцякаць, хаваць сваю недалужнасць — маўляў, са мной усё ў парадку. Пачалася хлусня, чалавек пачаў хлусіць самому сабе.

Пан Бог паклікаў мужчыну і запытаў: «Дзе ты?» Той адказаў: «Я пачуў Твой голас у садзе і спалохаўся, бо голы, і схаваўся» (Быц 3, 9—10).

Чалавек (і гэта добра) прызнае свой унутраны дыскамфорт («я спалохаўся»), але, відаць, не стае яму сілы, каб прызнаць глыбінную прычыну гэтага стану. Пан Бог (тут ужо відаць Яго далікатнасць і «педагагічнасць») спрабуе пабудзіць чалавека да прызнання: «Хто ж табе сказаў, што ты голы?» (пар. Быц 3, 11а). Перафразуючы: «Ну, дык скажы, адкуль у цябе гэты страх?» Ці можа ты скаштаваў плод [з дрэва], з якога Я забараніў есці? (Тамсама). Тут Пан Бог высвятляе сутнасць справы.

Ці чалавек прызнаецца, ці схлусіць?..

Ні тое, і ні другое. Адбываецца своеасаблівы кампраміс — мужчына (баязліва) паказвае на жанчыну: Жанчына, якую Ты паставіў пры мне, дала мне плод з гэтага дрэва і з’еў я». (пар. Быц 3, 12). Так, гэта была праўда. Але ўсё ж чалавек не крануў сутнасці праблемы. Ён не прызнаўся ў аўтарстве грэху, даў няясны адказ. Ён не захацеў прызнацца, што «хруснуў пазваночнік», бо ўсё ж зрабіў спробу парваць натуральную сувязь з Богам. Ягоны адказ робіць уражанне, што ён «не вінаваты», што гэта адбылося як бы міжволі, што калі і ёсць віна, то яна ляжыць на жанчыне...

Гэта была замаскаваная (што яшчэ горш) хлусня. Таму што перад першародным грэхам чалавек меў выдатную распазнавальную здольнасць і поўную спраўнасць свабоднае волі. Робячы грэх, ён меў намнога больш выразную свядомасць, чым Гітлер ці Сталін, калі выдавалі распараджэнні аб масавых знішчэннях. Чалавек (і мужчына, і жанчына) не захацеў прызнацца, што гэта ён згадзіўся на зло. Фермент недаверу, засеены д’яблам, чалавек ужо не здолеў (дакладней, не захацеў) выдаліць. Але тут мы даходзім да таямніцы зла, бязвер’я і бязбожнасці.

Увесь Стары Запавет (а таксама, крыху лагодней, Новы) повен аповедамі пра шматлікія забойствы, ашуканствы, войны і кроў. Той, хто грунтоўна разважыў сутнасць першароднага граху, не будзе здзіўляцца, чаму кнігі Старога Запавету так уражваюць бесперапынным рэфераваннем злачынстваў і самай відавочнай несправядлівасці — бо прадставіўшы пачатак зла, Стары Запавет адкрыта, проста і непасрэдна апісвае яго дынаміку і «непазбежнасць», а таксама надзвычай разнастайныя формы яго праяўлення. Зазвычай паўтараецца ланцужок: недавер — бязвер’е — бязбожнасць... Ствараецца ўражанне, што чалавецтва актыўна займаецца самазнішчэннем, а гэта, як вядома, крайняя праява роспачы.

Каб спыніць дынамізм гэтай роспачы, прыйшоў Збавіцель — Езус. Фермент недаверу — справа рук д’ябла — павінен быць заменены ферментам дзіцячай веры — справа прыбітых да крыжа рук Езуса Хрыста.

Тут мы маем справу з таямніцай — механіку «рэлігійнага перавароту» растлумачыць ніяк не зможам. Можам толькі з ўпэўненасцю сцвярджаць услед за св. Паўлам, што «як у Адаме мы ўсе паміраем, так у Хрысце ўсе наноў жыццё атрымаем» (1 Кар 15, 22), а таксама: «Як праз непаслухмянасць аднаго чалавека ўсе становімся грэшнікамі, так праз паслухмянасць Аднаго ўсе станем справядлівымі» (Рым 5, 19) і асабліва: «Дзе, аднак, узмацніўся грэх, там яшчэ шырэй расплылася ласка» (Рым 5, 20).

З’явіліся новыя, сапраўды аптымістычныя перспектывы. Адбыліся і адбываюцца дзве рэчы: 1) «Дух Святы пераканае свет у грэху» — так сказаў Езус сваім вучням (Ян 16, 8) — Дух Святы, Божая Любоў дапамогуць чалавеку, адкупленаму Хрыстом, зрабіць тое, чаго не здолеў зрабіць Адам, — прызнаць сваю разбітасць ды грэшнасць; 2) «Бог ёсць любоў, хто жыве ў любові, жыве ў Богу, а Бог жыве ў ім» (1 Ян 4, 16) — Дух Святы здольны пераканаць, што хлусня шатана, быццам Бог абмяжоўвае дабро чалавека, з’яўляецца толькі хлуснёй, якая праз дзеянне Духа павінна слабнуць у чалавеку, губляць значэнне. І ў той жа час давер да Пана Бога (поўны, як у дзіцяці) павінен расці, нягледзячы ні на што, нават на тое, што чалавек яшчэ не давярае, уцякае, ранячы тым самым Ягоную любоў.

Гэтыя дзве рэчы можна патлумачыць вобразна: Хрыстус, як Лекар, праз свайго Духа пераконвае хворага ў тым, што ён хворы, што трэба лячыцца, а далейшае дзеянне Духа — запэўніць, што гэтаму Лекару варта давяраць.

Такім чынам, акрэсліваецца, бадай, найбольш істотны момант метаноі — перастаць хавацца і саромецца Бога. Ахрышчаны вернік не павінен ужо, як Адам, уцякаць ад свайго Створцы — ён павінен дазволіць Яму, Створцу-Бацьку, прытуліць яго да сябе. Трэба ўсвядоміць, што «шуканне Бога», пра якое было згадана напачатку, палягае на тым, каб не ўцякаць, не ўяўляць сябе самадастатковым без Бога. Скептыцызм і абыякавасць у адносінах да Бога павінны знікнуць, знікнуць не праз валявое выцясненне, а праз развіццё дзіцячай даверлівасці, шчырасці ды свабоднасці перад Богам.

І тут на дапамогу чалавеку прыходзіць шчырая малітва: Божа ўсемагутны, прыцягні мяне да Сябе, выручы мяне з гэтай нясмеласці і пасіўнасці, у якую я ўвайшоў з-за празмернай ганарыстасці і самаўпэўненасці; увядзі мяне ў новае жыццё, пацалуй мяне зноў. Праз Хрыста, Пана нашага. Амэн.

«Калі кароль Маабу пабачыў, што не можа вытрымаць гэтай бітвы, узяў з сабою семсот узброеных мужоў, каб дабрацца да князя Эдому, але не здолеў. Тады ўзяў свайго першароднага сына і склаў з яго ўсяпальную ахвяру на муры. (пар. 2 Кар 3, 26—27а).

Гэта прыклад рэлігійнага акту паганца. Звернем увагу на рэлігійны аспект паводзінаў старазапаветных яўрэяў: «Пан літаваўся, калі енчылі пад ярмом сваіх прыгнятальнікаў і ганіцеляў. Аднак пасля смерці суддзі адварочваліся і паводзілі сябе яшчэ горш, чым іх продкі». (пар. Суд 2, 18—19).

Яшчэ адзін урывак: «Чаму Пан крануў нас паразай з боку філістынаў? Прынясем сюды арку з Сілону, каб, знаходзячыся сярод нас, вызваліла нас з рук ворагаў нашых» (пар. 1 Сам 4, 3).

Ізраільцяне, аднак, павінны былі расчаравацца: ворагі перамаглі і нават арку забралі. Наступны урывак крыху бліжэй падводзіць да сутнасці справы: «Чаму мы пасцілі, а Ты не глянуў, утаймоўвалі2 сябе, а Ты не прызнаў нам таго? (пар. Іс 58, 3а) — гэта пытанне разгубленага народу Яхвэ, а вось адказ: «Вось жа посціце вы сярод звадак і спрэчак, і боек нягодным кулаком. Не пасціце так, як сёння робіце гэта, што гул ваш разносіцца аж па вяршынях» (пар. Іс 58, 4).

Да больш глыбокай «новазапаветнай» ментальнасці ў нейкай ступені набліжаўся кожны з прарокаў Старога Запавету. Вобразнае, але хіба найбольш лапідарнае разуменне ідэі ўнутранага грунтоўнага навяртання даецца ў прарока Яэля: «Дарэчы і цяпер яшчэ — пастанова Пана — звярніцеся цэлым сэрцам сваім да Мяне праз пост, плач і лямант. Раздзірайце, аднак, вашыя сэрцы, а не адзежу, вярніцеся да Пана, вашага Бога!» (пар. Яэль 2, 12—13а).

Згаданы вышэй князь Маабу выконвае жудасны акт — нам цяжка яго назваць рэлігійным, але гэта насамрэч быў выраз рэлігійнасці — забівае свайго роднага сына. Прымітыўная рэлігійная свядомасць выяўлялася праз экспрэсію, вонкавую выразнасць рэлігійнага дзеяння. Прафетызм (дзейнасць прарокаў) быў характэрны не толькі для яўрэйскага народу, але таксама амаль для ўсіх памежных людаў Палестыны, і не толькі Палестыны. Аднак дзейнасць паганскіх прарокаў адрознівалася ад дзейнасці «прарокаў Яхвэ». Паганскія вешчуны выконваюць сваю рэлігійную місію шляхам уражвання масаў3. Яны зазвычай мэтанакіравана даводзілі сябе да стану экстаза — пеніліся, выкрыквалі незразумелыя словы, распраналіся, даходзілі да праміскуістычных сексуальных оргіяў, каб зрабіць уражанне, прыцягнуць увагу4. У вядомай сцэне спрэчкі Божага прарока Іллі з паганскімі прарокамі Ваала бачым, як тыя апошнія пачыналі раніць сябе нажамі, каб выпрасіць у Ваала агонь для ахвяры. Практыка складвання ў ахвяру людзей, нават найбольш родных, безумоўна, з’яўляецца роспачным варыянтам паганскай уражвальнай5 рэлігіі.

Як вядома, ахвяра, складзеная князем Маабу з сына, аказалася «эфектыўнай»: ізраільцяне адступілі. Экзегеты прапануюць два тлумачэнні адступлення ізраільцянаў: альбо яны, абураныя такім учынкам, з агідай адышлі ад людзей, якія выконваюць такія жудасныя абрады, альбо маабіты, заахвочаныя ахвярай князя, з вялікім энтузіязмам рушылі на ізраільцянаў. У любым выпадку маабіцкая ахвяра аказалася дзейснай, але дзейснай не дзякуючы рэлігійнай (Божай) сіле, а чымсьці адваротным — сілай бунту супраць натуральнага (і заадно Божага) парадку. Варта, аднак, адзначыць, што гэтая акцыя прадугледжвала існаванне нейкай вышэйшай Сілы, толькі яна была не-Богам — яна была анты-Богам.

Такім чынам, у паганцаў формай звароту да амбівалентнага Бога, да анты-Бога была радыкальная, даведзеная да крайнасці экспрэсія, безвыніковая6 і таму роспачная. Вельмі блізкі да такога спосабу навяртання быў ізраільскі плебс. Тут асноўным прынцыпам навяртання была не экспрэсія, а тое, што можна назваць кампрэсіяй — спосаб нейкага рэлігійнага ціску на Пана Бога, вымаганне Яго дапамогі (згадаем прыклад з аркай). Паступова рэлігійная эліта Ізраіля выпрацавала іншую канцэпцыю навяртання — унутранае пакаянне і перамяненне. Наспяваў час на выпрацоўку і зразуменне такіх паняццяў, як рэлігійны сэнс цярпення і цярплівасці (кніга Ёва), што давала шанец увесці і паглыбляць такое паняцце, як любоў між Богам і чалавекам (алегарычнае значэнне Песні Песняў7.) і тады пачалася падрыхтоўка да ўспрымання «Евангелля Крыжа».

Хрыстус прыносіць новае паняцце навяртання — метаноіа.

«Не думайце, што Я прыйшоў скасаваць Закон альбо Прарокаў. Не прыйшоў Я, каб скасаваць, але каб выканаць» (Мц 5, 17). Гэты зварот мае ключавое значэнне для ўсёй дарогі духоўнага жыцця. Калі «метаноеіте» — гэта новазапаветны заклік да чалавека, евангелічны прынцып займання перабудовай, то «плēрōсаі» — гэта новазапаветнае абяцанне Хрыста ў тым, што Бог «бярэ на сябе абавязак» прысутнічаць каля чалавека і ў чалавеку праз сваю надпрыродную ласку.

Што ж значыць слова «плēрōсаі»? Думаю, для перакладу на беларускую мову добра падыходзіць слова «выканаць», значэнне якога «надаць чаму-небудзь канчатковы выгляд», «дакончыць», «завяршыць». Кс. Уладзіслаў Чарняўскі ўжывае тут слова з няясным значэннем «споўніць». Аднак ані «выканаць», ані «споўніць» не перадаюць усяго багацця прыведзенага тут арыгінальнага грэчаскага слова. плēрōсаі мае значэнне «напаўняць», «насычаць», «спатольваць» (смагу, прагу), але можа таксама значыць «апладняць», рабіць вагітнай.

Метаноіа — гэта універсальнае пакліканне, скіраванае да чалавека новазапаветнай эпохі, — чалавек павінен пастаянна займацца «рэфармаваннем» самога сябе, грамадства, сваіх зносінаў з бліжнімі і з Богам. Гэтае рэфармаванне заўжды будзе непаўнацэнным, але — парадокс — перспектыўным. Чалавечае канструяванне-рэфармаванне заканчваецца, застаючыся незакончаным, і недахопы гэтай будовы няўмольна відавочныя. Тут заканчваецца чалавечы чыннік (метаноіа) і распачынаецца Боскае дзеянне плēрōсаі: Пан Бог дапаўняе і давыконвае тое, чаго не здолеў выканаць чалавек.

Але гэта занадта спрошчаная мадэль супрацоўніцтва між чалавекам і Богам. Заўважым таксама, што Боская сіла не толькі дапаўняе і завяршае метаною, яна таксама яе запачаткоўвае і стымулюе. Рэлігію паганцаў і ізраільцянаў Старога Запавету можна параўнаць з жанчынай, якая можа і хоча нарадзіць дзіця, але няма мужчыны, які апладніў бы яе. Быў багаты і падрабязны юдэйскі Закон, абаперты на Пяцікніжжы Майсея, была смага і палкае жаданне праўды і вызвалення ў юдэяў і паганцаў, была ўжо трагічная гісторыя (і паганская, і ізраільская), якая паказала няздольнасць чалавека будаваць уласнымі сіламі.

Не хапала Апладняльніка. Праўдзівага Апладняльніка. Былі толькі фальшывыя, якія гвалцілі, плюгавілі, ганьбілі, прафанавалі, але не маглі выканаць збаўленчага «плēрoун»8.

Пусты чэраў чалавецтва дахрыстовай эпохі сёння становіцца жывой святыняй. Чалавецтва ўвогуле і кожны чалавек паасобку пастаўлены перад выбарам: альбо забіць у сваім улонні плод, пакінуты ў выніку любоўнага акту Бога, альбо з пяшчотай выношваць, развіваць і выхоўваць гэты плод. Кожны чалавек мае выбар: альбо прыняць духоўную моц Пана Бога, альбо адрачыся ад яе. Але можна павярнуць праблему больш востра: кожны чалавек мае свабоду: альбо забіць Хрыста ў самім сабе, або не. Ні адзін з выбараў не прыносіць раптоўнай сатысфакцыі (!). Калі чалавек рашаецца выношваць плод, пакінуты ў ім Богам, то ён абавязкова павінен будзе раздзяліць лёс Найсвяцейшай Панны Марыі.

Найвышэйшыя каштоўнасці і духоўныя ідэалы заўжды становяцца аб’ектам цынічнага высмейвання і пагарды, а носьбіты гэтых каштоўнасцяў павінны цярпець дыскрымінацыю, пераслед, самоту, часам фізічнае знішчэнне, але больш за ўсё — псіхалагічны ўціск. Так, такі чалавек павінен, як Марыя, стаяць пад крыжам і глядзець, як тое, што было самым дарагім яго сэрцу, цяпер укрыжоўваюць. «Нікому гэта не патрэбна», — думае ён. І ў гэты момант чалавек яшчэ мае «шанц» стаць Юдам Іскарыётам — здрадзіць свайму пакліканню, прызнаць, што ідэі, за якія ён трымаўся, сапраўды нікчэмныя і нікому не патрэбныя, паверыць папулярным контрідэям і прадаць за трыццаць сярэбранікаў сваё сэрца і сумленне...

Трыццаць сярэбранікаў — гэта танны канфармізм, угодніцтва, прыстасавальніцтва, падлізванне, ліслівасць. Для тых, хто нарадзіўся і выхаваўся ў прыстасаванстве, гэта «нармальна», але для таго, хто развярэдзіў свой розум і сэрца найвышэйшымі каштоўнасцямі, хто ўжо спаткаўся з Хрыстом, стыль «трыццаці сярэбранікаў» — гэта рабства, якое вядзе да адчаю, да хуткай дэградацыі і самагубства.

Пра гэта напісана ў Мацвея (27, 3—5) і ў Дзеяннях (1, 16—20). Гэта і ёсць той другі варыянт абыходжання з Хрыстом: прадаць Яго, адрачыся, забіць, укрыжаваць, заціснуць Яго ў пячоры свайго сэрца каменем апраўдання: «нікому гэта не патрэбна». Гэта другі выбар, выбар адрачэння ад свайго нялёгкага паклікання: гэта можна назваць духоўным абортам: забіваннем плода, які паходзіць ад Боскага Духа, забіваннем надзеі, якую Бог уклаў у гэтага чалавека, забіваннем Хрыста.

Хрыстус змёртвыхпаўстаў у гісторыі незалежна ад людской волі і волі Князя гэтага свету, аднак ці змёртвыхпаўстане Хрыстус у асобе — гэта ўжо залежыць ад канкрэтнага чалавека; чалавек мае ўласную волю, а гэта значыць, здольнасць прагнаць Збаўцу са свайго ўнутранага свету.

Так, актуалізацыя змёртвыхпаўстання залежыць ад канкрэтнага чалавека.

Як я ўжо сказаў, ні адзін з выбараў не прынясе раптоўнага задавальнення. Ні Марыя, ні Юда не былі задаволеныя, калі Езус трывожна скіраваўся ў Аліўны сад. Кожны з іх, аднак, вырашыў праблему ўнутранага расчаравання па-рознаму. Юда адразу ж пастанавіў выканаць балючую, але своечасовую аперацыю: вырваць Хрыста са сваіх грудзей, выкінуць як найхутчэй тыя скарбы, якія Настаўнік паспеў укласці ў сэрца, разарваць у сваім улонні плод, які развіваецца з ласкі Боскага Апладняльніка. А Марыя пастанавіла перацярпець боль духоўных родаў — і пайшла за Хрыстом пад крыж.

І хто меў слушнасць?

Сімвалічным адказам на гэта пытанне з’яўляецца адрозная смерць гэтых дзвюх асобаў. Самагубнае павешанне, як сведчыць Мацвей, ці паданне ўдол, пэнканне на палову, у выніку чаго павылазілі ўсе вантробы Юды, як сведчыць св. Лука, — гэта сімвалічны фінал тых, хто адрокся ад найвышэйшых каштоўнасцяў, да якіх цягнулася сэрца.

Прагматычныя юдашысты адракаюцца. У імя чаго? У імя фальшывай пакоры, у імя палітычнай карэктнасці, у імя матэрыяльных карысцяў, кар’еры... Але гэта, мабыць, «памяркоўная» здрада. Найгорай, калі Хрысту здраджваюць у імя... волі Божай! І Юда, і Сінедрыён, і так-сяк фанатычны натоўп былі перакананыя, што, асуджаючы Хрыста на смерць, выконваюць волю Бога.

Адрачэнне ад поклічу сумлення з’яўляецца грахом або, прынамсі, часткай граху супраць Святога Духа.

Іншай была смерць Марыі. Традыцыя Касцёла нават пазбягае слова «смерць», бо яна карэнна адрозніваецца ад той жуды, якую павінен перажыць кожны іншы чалавек. «Смерць» Марыі — гэта хвалебны пераходны момант са стану прыніжэння да ўзвялічання, узвышэння і каранавання.

Нарэшце цярпенне набывае свой найвышэйшы сэнс — чалавек адчувае, што ягоны максімум болю азначае супермаксімум прадуктыўнасці, а гэты супермаксімум дасягаецца супернатуральным шляхам — менавіта праз Боскае дачыненне Марыя пасля цярпення і цяжару расстання ўбачыла нарэшце Новае чалавецтва. Яно яшчэ кволае, недаразвітае, несфармаванае, але Новае, Хрыстовае. І якая радасць ахінае Яе ад усведамлення, што гэтае Новае чалавецтва — плод Яе ўлоння! Так, гэтае чалавецтва зачалося на Крыжы Святым, але мусіла прайсці праз улонне Марыі. Вынікам гэтых цяжкіх родаў было глыбокае задавальненне.

Адбываецца нешта падобнае да таго, што адбывалася падчас стварэння сусвету: Бог час ад часу паглядаў на сваё стварэнне, радаваўся і захапляўся ім. Гэтаксама цяпер Марыя ўзнялася па-над новым, свежанароджаным чалавецтвам, каб парадавацца і пазахапляцца ім. Гэтая радасць і захапленне з’яўляюцца ў найвышэйшай ступені шчасцем, бо гэта супольная радасць — Марыі і Айца з Сынам і Духам Святым і цэлым Небам.

Гэтак адрозніваецца фінал здрайцы Юды і фінал вернай Марыі. Тут выразна відаць забойчая моц бясплённага жыцця і вызваленчая моц нараджэння.

Новазапаветнае «метаноеіте» абавязкова скіравана на Боскае «плēрoун». Бясплённае навяртанне — гэта непраўдзівае навяртанне, а навяртанне плённае заўсёды корміцца Божаю моцаю.