«МЯНЕ НЯМА» – РОЗДУМ ІНКВІЗІТАРА НА РУІНАХ АКУДОВІЧА

Бо ў гармоніі праўды левыя і правыя сілы маюць долю сваю.       Успаміны св. Яна (апокрыф).

Акудовіча няма, але інквізіцыя ёсць. Не-існаванне ерэтыка — гэта найбольш сур’ёзная праблема для інквізіцыі, таму стаўлю сабе два заданні: 1 — знайсці ерэтыка; 2 — высветліць, што ёсць паміж інквізітарам і ерэтыком. Нагода выдатная — дзесяцігоддзе выхаду ў свет слаўнага ўжо Акудовічавага дзецішча: «Мяне няма».

Менавіта ў сферы «паміж» інквізіцыя можа найбольш поўна рэалізаваць сваё пакліканне, якое заключана ў яе назве: inquisitio — вышукванне, даследаванне, ад inquirere — шукаць, дапытвацца. У сферы «паміж» найболей справаў, якія патрабуюць інквізіцыйных росшукаў.

 
Акудовічава забава арганізавана паводле прынцыпаў канструкцыі і дэканструкцыі. «Руіны» выконваюць функцыю рэгулятарнай ідэі, прычым «рэгулятарнасць» тут палягае насамрэч на дэрэгуляцыі, адыходзе ад усялякае regula. «Руіны» маюць на мэце раз-ладзіць, раз-губіць логацэнтрычны інтэлект, які пагарджае ўсялякімі руінамі і пазбягае бязладдзя.

Тым не менш, аўтар займаецца і будаваннем: будуе тэарэтычную мадэль пад назовам «архіпелаг Беларусь», хоць яму самому, мабыць, здаецца, што ён знаходзіць гэты архіпелаг сярод руінаў. Акудовіч таксама сварыцца з Богам, і гэтая сварка мае сапраўды разбуральны характар: вынікам яе ёсць разбурэнне вобразу Бога, «Словабога», як ён кажа. Ну, ёсць яшчэ пару іншых забаваў (канструкцый-дэканструкцый) у кнізе, але яны занадта бяскрыўдныя, каб маглі зацікавіць інквізіцыю. Таму павандруем трохі па «руінах Бога» і «руінах чалавека».

 
1
Чалавек не мае сутнасці. Ён нявечны. Жыццё яго пазбаўлена сэнсу. Яму наканавана толькі «адбыць быццё». Чалавек не мае якойсьці «найвышэйшай» вартасці. Як утрапёна ні пераконвалі б прапаведнікі-аптымісты, «я — гэта семдзесят кіло костак, тлушчу, цягліц і вадкасці чырвонага колеру».

Гэты крайні антыгуманізм Акудовіча спалучаецца з візіяй канца: «Час чалавека сканчаецца — у самых розных сэнсах. І ў сэнсе часу, дарэчы, таксама». А «смерці чалавека» папярэднічае «смерць Бога», смерць падставы сэнсу. І ў гэтай прорве нігілізму і абсурду філосаф будуе вобраз факультатыўнага бога для чыста прыватных патрэбаў — Этнас. «Архіпелаг Беларусь». А так увогуле — Бог памёр, пад намі — нішто, над намі — нішто, і «Я-чалавек — нішто, якое зьяўляецца зь ніадкуль і зьнікае ў нікуды».

Гэтая выснова грунтуецца на «археалогіі» — філасофскім асэнсаванні чалавечае гісторыі. Мінуў перыяд панавання Татэму, Міфу і йдзе да завяршэння панаванне Тэксту. Разам са смерцю Тэксту памірае і Бог. Крайні антыгуманізм і крайні атэізм — вось вынік археалагічных даследзінаў Акудовіча. І тут закралася ў мяне паняверка: вынік ці прычына?

Акудовіч сварыцца з Богам, і добра. З Богам сварыліся і Майсей, і Ёў, і амаль усе прарокі. У Кнізе Ісаі Бог сам гаворыць: «Хадзеце і спрачайцеся са Мной» (1, 18). Але Акудовічава сварка нейкая вульгарная і маналагічная. Акудовіч дакарае Бога за тое, што забараніў Адаму й Еве займацца сексам, заяўляе, што Яго ўцелаўленне — доказ паталагічнага стану, а смерць на крыжы — праява садамазахізму. Каб апісаць усе злачынствы Бога, кажа Акудовіч, трэба было б высекчы ўсе дрэвы ды і таго не хапіла б. Божыя злачынствы пераўзыходзяць злачынствы Сталіна, і людзям трэба б не чакаць другога прыйсця, а паслаць Богу позву ў суд (толькі невядома, куды пісаць). Такога Бога Акудовіч бачыць у Бібліі, зборніку тэкстаў пра Бога. Увесь час мысляр застаецца верны перакананню, што Бог тоесны з Тэкстам, Бог не існуе па-за Тэкстам.

 
Адкуль Акудовіч ведае, што Бога па-за тэкстам няма? Адкуль ён ведае, што пасля смерці — смерць? Ці ён ужо быў памёршы, даведаўся, што нічога пасля смерці няма, і цяпер ласкава нам гэта аб’явіў?

Давайце, можа, пагодзімся наконт таго, што мы не ведаем, што пасля смерці. Канец чалавека, гэтаксама як і пачатак (маю на ўвазе філагенетычны пачатак) губляецца ў таямніцы, ну, каб быць больш нейтральным: у невядомым. Не ведаем, як і калі ўзнікла рэфлексійная свядомасць, не ведаем, за кошт чаго з’явілася жыццё ў космасе, не ведаем, што было перад «біг бэнгам», і не ведаем, што ёсць за мяжой сусвету. Калі Акудовіч гаворыць, што пасля смерці — невараць, небыццё, абсалютны канец, то не таму, што ведае, а таму, што гэтак верыць. Тое, што ён у юнацтве мог «мілавацца з дзяўчынай на замшэлай магільнай пліце», яшчэ не даводзіць таго, што няма змёртвыхпаўстання, роўна як і тое, што калі некаторыя людзі здольныя ставіць патэльню на Біблію, не ёсць доказам неіснавання Бога. Хачу звярнуць увагу і на тое, што людзі чамусьці вельмі востра адчуваюць розніцу паміж кімсьці, хто мілуецца на магіле, і тым, хто ўскладае кветкі. І насамрэч няма ніякіх падставаў лічыць, што ў будучыні людзі «пазбавяцца ілюзіяў», і гэтыя два дзеянні будуць для іх раўнавартымі.

 
Давайце таксама пагодзімся з тым, што ўсялякія анталагічныя сцверджанні датычна межавых пытанняў абапіраюцца на веру. Альтэрнатыва «вера ў існаванне Бога альбо веда аб неіснаванні Бога» гэтаксама абсурдная, як і альтэрнатыва «вера ў існаванне чагосьці перад «біг бэнгам» альбо веда аб неіснаванні нічога перад «біг бэнгам». У гэткіх выпадах няма альтэрнатывы «вера альбо веда», ёсць адно толькі альтэрнатыва: «вера альбо вера». Ну а той, хто лічыць для сябе прыніжэннем верыць у што-небудзь, павінен да канца застацца верным сваім эмпірычным прынцыпам і коратка сцвердзіць: «Не ведаю». Бо ані існаванне Бога, ані Яго неіснаванне няма шанцаў сцвердзіць навуковым шляхам. Навуковы атэізм гэтаксама немагчымы, як і навуковы тэізм. (Экс-марксіст Лешак Калакоўскі лічыць, што аргументы за існаванне Бога і аргументы за Яго неіснаванне раўнавартыя ў лагічным аспекце.)

Такім чынам, гэтак, як Акудовіч мае права на атэістычны дыскурс, я маю права на дыскурс тэістычны. Роздум гэтага беларускага філосафа ёсць неблагой нагодай пераасэнсаваць хрысціянскі доўгавяковы дыскурс і заняцца своеасаблівай археалогіяй: перакапаць розныя напластаванні і запытацца пра першапачатковы сэнс веры і першасны досвед Бога. Гэта не арыгінальная спроба, такога тыпу «археалогіяй» займаліся мысляры і на Захадзе (Іў Кангар, Карл Ранэр) і, больш асновасяжна, на Усходзе, у Расіі (М. Бярдзяеў, С. Булгакаў, В. Розанаў, Л. Шастоў, В. Іваноў і інш). Але ў беларускім кантэксце і ў новай ментальнай атмасферы (паслясучассе) гэта асабліва, думаю, патрэбна.

 
Сапраўды, вера ў Бога мае ненавуковы характар. І ўсё ж ёсць нейкая сіла, якая прымушае мяне і мільярды іншых людзей гаварыць пра Яго і настойваць на тым, што наша гаворка мае дачыненне да рэальнага Быцця. Сітуацыя вельмі няпростая, але, здаецца, можна прывесці пэўныя этычныя аналогіі: калі хтосьці прызнаецца ў каханні, то насамрэч ён бяззбройны перад тым, хто не верыць у каханне. Усялякі жэст, слова і дзеянне чалавека, які кахае, атрымлівае інтэрпрэтацыю толькі ў залежнасці ад веры таго, хто ацэньвае. Калі хтосьці захоча інтэрпрэтаваць дзеянні закаханага як праявы эгаізму і аблуды, то закаханы не мае шанцаў даказаць, што ў ягоным сэрцы ёсць каханне. Гэтая аналогія адно толькі этычная, яна не мае семантычнага характару, бо існаванне кахання і існаванне Бога ёсць адрозным існаваннем.

Тым не менш, можна прывесці таксама семантычныя аналогіі. Гэтымі аналогіямі ёсць мноства паранармальных з’яваў, якія безупынна рэгіструюцца псіхолагамі і медыкамі. Парадаксальным чынам існаванне сатанізму стварае ўскосны «доказ» існавання Бога. (Зняволенне людзей, якія падпісалі пакт з сатаною, іх звышнатуральная нянавісць да ўсялякіх атрыбутаў і сімвалаў Хрыста цяжка растлумачыць, калі мы не прымем рэальнага існавання і сатаны, і Госпада Хрыста.)

Апрача таго, тысячы веруючых людзей сутыкаюцца з Божым аб’яўленнем не толькі праз тэксты, але і больш непасрэдна. Найчасцей гэта адбываецца сярод удзельнікаў руху «Харызматычная аднова ў Духу Святым». Прароцтвы, прамаўленне невядомымі мовамі, аздараўленні, харызматычныя малітвы, звышнатуральныя з’явы і г. д. былі ва ўсе эпохі, але апошнім часам у некаторых хрысціянскіх супольнасцях гэта ўвайшло «ў парадак дня». Мне здаецца, што і традыцыйныя спробы апастарыёрнага падмацавання веры ў Бога таксама застаюцца актуальнымі: гармонія космасу і загадка феномену жыцця. Апрача таго, інтуіцыя таямніцы, устаноўка на Невядомае настолькі ўкаранёныя ў чалавечую істоту, што ані асветніцтва, ані сучассе не змаглі гэтага знейтралізаваць.

 
Тым не меней, сучассе выпрацавала пэўную парадыгму рацыянальнасці, якая нярэдка абяссільвае некаторыя вераванні і пазбаўляе сэнсу некаторыя тыпы пакланенняў. Я асабіста вельмі цаню сучасную парадыгму рацыяналізму, які арыентуецца на логіку і эмпірыю, але тым не менш далёкі ад яго абсалютызацыі і ўвекавечання. Юзаф Жыцінскі, навуковец і каталіцкі іерарх, прапануе ў галіне філасофіі пазнання канцэпцыю «поля рацыянальнасці» (ПР). ПР — гэта папросту кан’юнкцыя адкрытага і неадкрытага. «Абсяг разумнасці» — бясконцы, але пакуль што мы ў ім асвоілі толькі невялікі кавалак. У нашым сусвеце процьма невядомых нам абшараў.

Тым не меней, чалавек вельмі часта праяўляў тэндэнцыю празмерна прывязвацца да таго, што ён ужо здабыў і да чаго прывык. Тое, наколькі сучасная парадыгма рацыянальнасці запаланіла розумы, паказвае размова двух навукоўцаў, псіхолага і фізіка. Псіхолаг кажа: «Ведаеш, дагэтуль не магу паверыць: адзін чалавек, седзячы ў адным пакоі, перасоўваў мэблю, якая знаходзіцца ў іншым пакоі». Фізік на гэта: «Тым не менш, ты бачыў гэта?» «Так, канешне ж, бачыў». Фізік: «Ну, то што ў такім выпадку мне гаварыць: я дваццаць гадоў даследую кванты, але ніколі іх так і не бачыў...»

Гэта ўжо такі нораў «гома мадэрнуса»: ён без праблемаў паверыць у тое, што Зямля круглая (нагадаю, што мы гэтага не бачым, гэтае наша перакананне — толькі адзін з некалькіх дзесяткаў агменяў ланцуга веры ў тое, што нехта сапраўды гэта адкрыў і сапраўды не памыліўся), але, скажам, стыгматы айца Піо (многімі бачаныя), цуды ў Люрдзе ці Фаціме (дакументальна пацверджаныя) — гэта альбо выдумка, альбо нешта падазронае (галюцынацыя або псіхапатыя).

 
Разважанні пра Бога заўжды цяжкія, нават калі адрасаты веруючыя. Калі гавару «Бог ёсць», то не ведаю, пра Каго гавару, хоць адначасна адчуваю рэферэнцыйнасць сваіх словаў. Як гаварыць пра Бога? Майсей, які перажыў тэафанію, заўзята адмаўляўся ісці да ізраільцянаў і фараона і гаварыць ім пра Бога: «Ну, — іранізуе Майсей, — пайду вось так да ізраільцянаў і скажу ім: Бог вашых бацькоў паслаў мяне да вас. А калі яны запытаюцца, якое Яго імя, то што ім скажу?» (Зых 3, 13). Пасля доўгай спрэчкі з Богам Майсей заяўляе: «Даруй, Госпадзе, але я не дужа красамоўны, ад учора і пазаўчора, а нават з таго часу, як Ты прамаўляеш да свайго слугі. Цяжкія вусны мае ды язык зрабіўся непаваротлівы» (Зых 4, 10). Майсей заікаўся, і яго заіканне мае сімвалічны сэнс. Акудовіч далёка не першы заўважыў, што хрысціяне, гаворачы пра свайго Бога, заікаюцца, гавораць няскладна, нязграбна, нелагічна. «Хітрыкі» Яна Багаслова, з якіх пакеплівае Акудовіч, чытаючы Пралог, думаю, не былі незаўважныя і для самога Яна, і для першай супольнасці хрысціянаў.

Так, мы заікаемся, гаворачы пра Бога. Вытанчаны філосаф Плотын мог толькі паблажліва, а часам і з пагардай глядзець на нейкіх там паслядоўнікаў Хрыста, што праўда, добрых, але недарэчных у сваёй філасофіі Бога. «Добрыя, слабыя, дурныя» — так характарызаваў нас, хрысціянаў, Фрыдэрык Ніцшэ, і гэтая характарыстыка надзвычай трапная.

 
3
«Напачатку было Слова, і Слова было ў Бога, і Богам было Слова» (Ян 1, 1). Што ж, лагічны аналіз, праведзены згодна з патрабаваннямі сучаснасці, здольны лёгка «разбіць боскасць» гэтых словаў. Калі было Слова, то паўстае пытанне, якое Слова. «Слова» — тэрмін дыспазіцыйны, патрабуе даакрэслення. Калі «Слова было ў Бога», то навошта яго атаясамліваць з Богам, а калі Слова было Богам, то навошта казаць, што яно ў Бога? Далей: пра які пачатак ідзе гаворка, бо сучаснасць ведае толькі рэлятыўны або кантэкстуальны пачатак. Ну, і што мы можам адказаць?

Можам сказаць: Слова не сталася логікай. Слова сталася целам. Мы можам паказаць на маці Тэрэзу з Калькуты, на брата Альберта, на Францішка Асізскага і інш., адзначаючы, што іх дзеянні не ўпісваюцца ў логіку, але сведчаць пра Божае ўцелаўленне і прабыванне сярод нас. У адказ можна будзе пачуць, што безліч нехрысціянаў, агностыкаў і атэістаў служыла і служыць бліжнім не горай, чым хрысціяне. Мы можам адказаць: бо і там ёсць Логас, той самы. Тады нам могуць сказаць: ну, такая трактоўка справы занадта універсальная. Не споўнены прынцып фальсіфікавальнасці. І гэта праўда. Ізноў вяртаемся да таго, што наша вызнаванне Хрыста абапіраецца на веру, а не на навуку. Некаторыя хрысціяне спяшаюцца тут дадаць: «А вера вышэй за навуку»... Гм, ці не празмерная прэтэнцыёзнасць?

Рэч у тым, што мы, хрысціяне, можам пацвярджаць сваю тоеснасць адно толькі цераз пакорлівасць. Гэта невыпадкова, што пра Бога мы гаворым на падставе веры, а не навукі, а нашыя ісціны называем догмамі, а не навуковымі сцверджаннямі. Платон выдзеліў чатыры ступені пазнання: εικασια, πιστις, διανοια, νοεσις1. Першыя дзве ступені ўтвараюць пазнанне тыпу δοξα2, а дзве другія — επιστεμη3. Як бачым, «вера» (πιστις) належыць да гэтай першай катэгорыі, «даксалагічнай». Вера для Платона — гэта ніжэйшая ступень пазнання, вера — гэта перакананне, прастацкае пазнанне. Цяпер звернем увагу на тое, што словы δοξα (δοκ-σα) і δογμα (δοκ-μα) маюць аднолькавы корань δοκ і паходзяць ад таго ж самага дзеяслова δοκειν, які значыць не што іншае, як здавацца, меркаваць. «Догма», гэтак як і «докса», не маюць нічога агульнага з ведай пэўнай, моцнай, цвёрдай. Ані вера, ані догма не належаць да прывілеяванага спосабу пазнання, пазнання эпістэмалагічнага. Вера і догма — гэта «ніжэйшыя слаі» ў Каралеўстве Пазнання. Нічога дзіўнага ў тым, што кароль гэтага Каралеўства, Розум, неадназначна ставіцца да гэтых нізкіх слаёў, а часам не хавае сваёй пагарды і адчужэння.

 
Аднойчы ў момант вялікага ўзрушэння Хрыстус усклікнуў: «Праслаўляю Цябе, Божа, Пане неба і зямлі, што закрыў гэтыя справы перад мудрымі і праніклівымі, а аб’явіў простым людзям!» (Мц 11, 25; пар. Лк 10, 21). Богааб’яўленне цераз веру і догму — пагарджаныя формы пазнання! — надта добра ўпісваецца ў цэльнасць «логікі» Хрыстовай місіі. Ён нарадзіўся не ў Рыме і нават не ў Ерузалеме, жыў не ў артадаксальнай Юдэі, а ў Назарэце, пагарджанай усімі (і жыдамі, і грэкамі, і рымлянамі) Галілеі (адзін з Яго пазнейшых вучняў выгукнуў: «Гм, што добрага можа быць з Назарэту?»), бываў у таварыстве пагарджаных мытнікаў, прапаведаваў у схізматыцкай Самарыі ды ўрэшце памёр на крыжы. Усведамленне таго, што мы — веруючыя і дагматыкі, ставіць нас у пазіцыю ўмоўнага падпарадкавання ў Каралеўстве Пазнання.

Пазнанне Бога цераз веру і догмы павінна было выключыць усялякія спробы ператварэння хрысціянства ў агрэсіўную ідэалогію і інструмент трымання ў паслухмянасці. Не выключыла — гэта праўда, тым не меней крытэрый быцця Хрыстовым вучнем застаецца той самы: пакорлівасць.

 
І тут, бадай, ёсць пару рэчаў, якія могуць аб’яднаць мяне і Акудовіча. Ну, па-першае, мая аўтадэканструкцыя як інквізітара. Далей, дэсакралізацыя гісторыі хрысціянства і дэсакралізацыя тэкстаў. Гэта можа аб’яднаць, але не так проста. Дэсакралізацыя хрысціянскай гісторыі азначае для мяне зняцце табу на маральнае ацэньванне царкоўнага інстытуту, прызнанне яго абумоўлення гісторыяй. Тым не меней, для мяне важна захаванне тэалагічнага панятку «Экклесіі» — хрысціянскай супольнасці, скліканай Хрыстом. Праваслаўная рэлігійная рэфлексія выпрацавала ідэю «саборнасці» — народу, Богам сабранага.

Што да дэсакралізацыі тэксту, то пачну, можа, з таго, што Акудовіч дарэмна ў сваёй гістарыясофіі лакалізуе гэты працэс у эпосе навачасся. Тое, што «паверхня» біблійнага тэксту прэзентуе ўсяго толькі сэнс гістарычны, было шырока распаўсюджаным поглядам ужо ў старажытным хрысціянстве і падтрымана ў Сярэднявеччы. Культ Божага Слова не перашкаджаў бачыць гістарычны, «рукатворны» характар тэкстаў Пісання. Багасловы амаль заўсёды адрознівалі sensus litteralis seu historicus i sensus spiritualis (tropologicus, alegoricus, anagogicus)4. Такім чынам, прынамсі часткова Пісанне было дэсакралізавана, што ўжо немалаважна, бо гэта значыць, што ад самога рання хрысціянства адмовілася ад фундаменталістычнай трактоўкі Бібліі. Гэта праўда, што поруч з дэсакралізацыяй сэнсу litteralis seu historicus ішла сакралізацыя «духоўнага сэнсу». Духоўны (глыбокі) сэнс быў нічым іншым, як плёнам духоўных пошукаў якогасьці багаслова, але часта гэты сэнс пачынаў абсалютызавацца.

Сёння мы мусім прызнаць, што сэнс біблійны ўзнікае (а не ёсць раз і назаўсёды дадзены), і ўзнікае ў сумленні. Сэнс узнікае ў сумленні ў выніку спалучэння трох элементаў: Тэксту, Традыцыі і Супольнасці, і ўтварае трохкутнікавую структуру з упісанымі канцэнтрычнымі коламі:

Кожны з гэтых трох элементаў — гэта свайго роду мікракосмас. Біблійны Тэкст уяўляе сабою бясконца багатую поліфанію, безліч розных галасоў, часта супярэчлівых. Традыцыя — гэта мноства спосабаў чытання і разумення Бібліі на працягу гісторыі, а Супольнасць — гэта Царква, сукупнасць вернікаў, якія дзеляцца між сабою адкрытым сэнсам і абвяшчаюць Божае слова па-за Царквою.

У выніку дзялення Словам і прапаведвання паўстае больш або менш устойлівы con-sensus, што трэба разумець як су-адчуванне. Кожны з гэтых мікракосмасаў з’яўляецца «каралеўствам», якое характарызуецца ўнутранай арганізацыяй і іерархізацыяй. Тэкст не абмяжоўваецца графічным корпусам кніг Бібліі, сюды ўваходзіць і «корпус абслугі» — біблійная філалогія, біблійная археалогія, эпахальныя кантэксты; у Традыцыі ж маем не толькі галасы Айцоў Царквы ды навуку вялікіх багасловаў, але таксама мноства парадыгмаў, асяроддзі і інтэлектуальную «кан’юнктуру», а ўсё гэта абумоўлівала тое ці іншае чытанне сэнсу; у Супольнасці, апрача прывілеяванай пазіцыі інстытуту Настаўніцтва, ёсць мноства багаслоўскіх школаў, мноства духовасцяў і харызмаў, якія па-рознаму прэзентуюць досвед біблійнага сэнсу. А кожнае з гэтых «каралеўстваў» мяжуе з іншымі «каралеўствамі»: так, «каралеўства» Тэксту мяжуе з іншымі тэкстамі (напр., месапатамскімі, егіпецкімі, грэцкімі і інш). Пазнанне гэтых сумежных тэкстаў мае немалы ўплыў на паўставанне біблійнага сэнсу. «Каралеўства» Традыцыі мяжуе з рознымі філасофскімі і светапогляднымі традыцыямі, а «каралеўства» Супольнасці ўплецена ў самыя разнастайныя кантэксты: нацыянальныя, культурныя, цывілізацыйныя, філасофскія, рэлігійныя і г. д.

 
Тэкст утварае матрыцу сэнсу, Традыцыя — гісторыю сэнсу, а Супольнасць — геаграфію сэнсу. Але бракуе яшчэ збіральніка сэнсу — Сумлення.

Тое, што я назваў «Сумленнем», трэба разумець вельмі шырока. Сумленне, магчыма, найбольш багаты мікракосмас у гэтай структуры. Яно ёсць перш-наперш збіральнікам усяго ўнутранага досведу чалавека. У ім канцэнтруюцца галасы Эга, Ід і Суперэга. Сумленне — гэта далёка не гарманічная структура, у ім — сціжма разрозненых і супярэчлівых галасоў. Псіхааналіз надзвычай яскрава паказаў нам, наколькі складаным ёсць нутро чалавека. Унутры кожнага з нас ідзе барацьба розных жаданняў, жарсцяў і памкненняў.

Магчыма, з такімі разважаннямі маглі б пагадзіцца і атэісты, і агностыкі. Тэкст — артэфакт, Традыцыя — артэфакт, Супольнасць — артэфакт, Сумленне — без містыфікацыі. Не толькі паверхневы сэнс, але і глыбокі сэнс, здавалася б, дэсакралізаваны. І ўсё ж хачу стварыць момант напружання: унутры гэтай складанай структуры прысутнічае таямніца «Спонсар сэнсу» — Дух Святы. Калі б паўстала пытанне пра ўмоўную лакалізацыю гэтага Спонсара, то я б адназначна ўказаў бы на Сумленне. Дух Святы з’яўляецца адным з удзельнікаў гэтае драмы, якая адбываецца ў сэрцы чалавека, Ён знаходзіцца ў вэрхале гэтых розрозненых галасоў. (Адсюль ясна, чаму духоўныя настаўнікі ва ўсіх рэлігіях і ва ўсе часы настойвалі на ўнутраным выцішэнні; ясна таксама, чаму і вялікі тэолаг святы Аўгустын, і вялікі чалавеказнаўца Карл Юнг аднадушна настойваюць: Noli foras ire, in teipsum redi, in interiore homine habitat veritas5.)

 
Дык калі паставім пытанне пра тое, што ёсць асновай сэнсу, то мусім даць адказ амаль дэрыдаўскі: асноваю сэнсу ёсць différance, рознасць. Сэнс — гэта не фініш рознасці, ён ёсць толькі момантам сустрэчы, духоўнага судакранання. Дух жа Святы не толькі не касуе рознасці, але наадварот — з’яўляецца кульмінацыяй дыферэнцыяцыі: «Дзе Дух — там свабода» — кажа Пісанне. Слова «сэнс» тут варта разумець згодна з этымалогіяй: sensus ад sentire — чуць, адчуваць, перажываць, даваць адчуць, а не як «смысл» — адпаведнасць мысленню, прынцыпам мыслення (=логіцы), інтэлігібельнасць. Гэтаксама кан-сэнсус, які паўстае ў Супольнасці, ёсць адно толькі момантам гарызантальнага судакранання, момантам сумеснага «cпажывання», «перажывання» і «перажоўвання» народжанага сэнсу. Кансэнсус мае характар саборны і не павінен ператварацца ў калектыўную ідэалогію.

«Не павінен» — лёгка сказаць. Гісторыя хрысціянства поўная прыкладаў таго, што і кансэнсус станавіўся ідэалогіяй, і сэнс станавіўся ідэалагемай. Гвалціліся і Тэкст, і Традыцыя, і Саборнасць, яшчэ болей — Сумленне, а найболей — Дух Святы. Фундаменталісты абсалютызавалі Тэкст, традыцыяналісты — Традыцыю, а інстытуцыяналісты (калектывісты) — Супольнасць, дакладней, гарызантальнае Адзінства. Вялікія рэфарматары — Марцін Лютэр ды Ульрых Цвінглі рабілі націск на Сумленне, і гэта быў сутнасны момант у гісторыі чытання Бібліі. Тым не меней, непажаданай была чарговая абсалютызацыя — абсалютызацыя Сумлення, што прывяло да рэлігійнага «салізму» (празмернага індывідуалізму). А Дух Святы найбольш свабодна прамаўляе ва ўмовах саборнасці, а не манархізму ці салізму.

 
4
...Напачатку быў λογος, а потым была логіка. Спачатку было аб’яўленне, потым — абазначэнне габрэйскімі, арамейскімі ды грэцкімі словамі, а далей была спроба прачытаць гэтыя абазначэнні. Яшчэ пазней надышоў момант балеснага сутыкнення з культурным светам — адукаванымі грэкамі, якія ўжо навучыліся быць не толькі спрытнымі сафістамі, але й з’едлівымі скептыкамі, а некаторыя паспелі сутыкнуцца з водарам велічнага мудралюбства адноўленага платанізму. Калі апостал Павел пачаў гаварыць пра змёртвыхпаўстанне, пачуў ад грэкаў у адказ: «Паслухаем цябе іншым разам». Можна сабе ўявіць, якія каментары маглі сыпацца з вуснаў грэцкай эліты, знаёмай з думкамі Філона Александрыйскага, калі яна чытала або чула пралог Яна Багаслова. Філон таксама вучыў пра Логас, але гэты Логас быў упісаны ў пэўную структуру: ёсць Бог і ёсць свет, ёсць дух і матэрыя, ёсць душа і цела, паміж якімі мусіць быць пасярэднік — Логас. Але калі Логас — пасярэднік, то нікому ў галаву не прыходзіла казаць, што «Логас быў Богам», а тым болей, што «Логас стаўся целам». «Ат, аматар нейкі, філосаф дамарослы,» — у найлепшым разе такая магла быць рэакцыя адукаваных грэкаў на тэкст Яна.

Так, Ян заікаецца, гаворачы пра Бога, як у свой час заікаўся Майсей. (Калі аднойчы хтосьці спытаў у мяне: «А што такое Тройца Святая?», адказваючы, я пачаў заікацца ў літаральным сэнсе.) І не бачу сэнсу пратэставаць, калі Ніцшэ гаворыць, што мы — «добрыя, слабыя, дурныя». Хачу звярнуць увагу на іншае: хрысціяне па-рознаму перажывалі быццё заікамі. Гэтак, як у перыяд пераследу Антыёха IV некаторыя жыды здолелі пазбыцца нават знаку абразання, каб упадобніцца да элінскай эліты, так і некаторыя хрысціяне захацелі любой цаной упадобніцца да высакародных мудрацоў гэтага свету.

Хрысціяне не хацелі заікацца, хацелі гаварыць пра Бога гладка, прыгожа, лагічна. Так пачала стварацца хрысціянская класіка.

 
І я зусім не шкадую, што паўстала хрысціянская класіка, наадварот, гэта і добра, бо яна паспрыяла цывілізацыйнаму поступу Еўропы. Праблема ў тым, што хрысціяне па-за гэтай класікай ужо не ўяўлялі існавання хрысціянства. Абагаўленне класікі было пасунута аж да абсурду: іерархі пачалі абмяжоўваць і нават забараняць вернікам чытаць Святое Пісанне! Класіка — гэты космас думкі, велічны хорам — асляпіла многіх хрысціянаў, і яны ўпалі ў перакананне, што іх вера мае статус эпістэмэ, а не докса, а калі так, то ўсе, хто не прызнае эпістэмэ, — дурні, слугі цемры і антыхрысты... Такім чынам, у Індэксе забароненых кніг апынуліся сотні больш і менш выдатных навуковых і літаратурных працаў, як «Медытацыі» Дэкарта, працы Лока, Юма, Канта, не кажучы ўжо пра Лютэра ці Вальтэра. Паўстаў «парадокс Інквізітара»: абмяжоўванне Логаса ў імя служэння Логасу, змаганне з Хрыстом у імя служэння Хрысту.

Логас быў падменены Логікай. Якая тут розніца? Давайце пачнем ад пачатку.

 
Εν αρχη ην ο λογος. Адразу відаць, што гэты сказ не можа выконваць інфармацыйнай функцыі, бо што хаваецца за словамі «архэ» і «логас»? Акудовіч сказаў бы: НІШТО. Я б толькі ўдакладніў: нішто з таго, што нам дадзена ў свеце феноменаў. Гэты сказ Янавага Пралогу выконвае дзве функцыі: эўхатычную і «метанаічную». Эўхатычная, інакш: малітоўна-сузіральная функцыя палягае ў прызнанні здольнасці гэтых словаў здзяйсняць лучнасць з Богам і з супольнасцю. Вернае маленне гэтымі словамі азначае і здзяйсняе спатканне Бога і чалавека. У няверуючых гэта можа асацыявацца з магіяй ды слоўным фетышызмам, тым не меней, мы гэтак верым і гэтак перажываем.

Другая функцыя таксама мае рэлігійны прысмак, тым не менш, з увагі на тое, што яна ёсць свайго роду герменеўтыкай, можа быць прызнаная агностыкамі і атэістамі. Μετα-νοια — гэта цяжка перакладальны грэцкі назоўнік, але на дадзены момант нам хопіць узяць пад увагу толькі адно са значэнняў гэтага слова: духоўная мабільнасць. Пэўныя словы могуць стацца нагодай такога думання, якое мае наступствы ў духоўнай сферы. (Думаю, кожны меў аналагічны досвед, калі, скажам, пачынаў паглыбляцца ў які-небудзь мастацкі твор або філасофскі тэкст і перажыў пэўнае «праясненне».)

Мета-ноя была падменена мета-фізікай. У перыяд свецкай эмансіпацыі, упартай барацьбы за прэстыжнае для сябе месца ў гэтым свеце хрысціянства паспрабавала надаць больш-менш адназначны сэнс паасобным словам Бібліі і ўвогуле пераадолець шматлікасць дыскурсаў у тэкстах Пісання. Менавіта тады паўстала багазнаўства, якое «замарозіла» творчага Бога і замацавала адну з перадхрысціянскіх тэалогій, цэнтральным паняткам якой быў «Ακινετος» — «Нерухомы». І што тут можна адказаць Акудовічу, які дэманструе сваю нелюбоў да Бога, сварыцца з Ім і потым адмаўляе Яго існаванне? Нічога дзіўнага: «Трансцэндэнтны Бог статычны, Ён — дадзенасць, завершаная і непахісная ад пачатку да канца». Няма гэтаксама нічога дзіўнага ў тым, што Акудовіч зрабіў гэткую выснову: «Бог — гэта татальная пагроза розуму. Ён — межавы камень, які пазначае апошнюю магчымасьць мысьленьня, тую скрань, за якой чалавечаму розуму ня дадзена абазнацца».

Для Акудовіча праблема малая — ён не верыць у існаванне Бога па-за тэкстам. А для мяне гэта праблема, бо я зацікаўлены ў тым, каб спаткацца з Ім і каб вызваліць досвед Бога.

 
Εν αρχη ην ο λογος. Гэты сказ не інфармуе пра абсалютны пачатак, як гэта здавалася схаластам. «Αρχη» (архэ) мае пяць значэнняў, і кожнае з гэтых значэнняў мае па некалькі варыяцыяў, а гэтыя варыяцыі маюць яшчэ свае семантычныя адценні. А пяць асноўных значэнняў гэта: пачатак; прычына; падстава-грунт; прынцып; улада (дзяржава). Варты ўвагі адзін з варыянтаў перакладу на старацаркоўнаславянскую мову: «Искони...» Заўважым, што корань «кон» складае ва ўсіх славянскіх мовах слова «конец». У беларускай мове гэты корань утварае і асобную лексему «кон» — лёс, гэты ж корань прысутнічае і ў слове наканаванне. Неакрэсленасць слова «архэ» адлюстроўвае неакрэсленасць нашага досведу гранічнасці. Але словы Пралогу не толькі адлюстроўваюць нашу разгубленасць перад абліччам той канчатковай мяжы, яны таксама яе накіроўваюць, не даюць ёй рассеяць наш духоўны сусвет: ...БЫЎ ТОЙ-ЛОГАС. («Той» — гэта магчымая інтэрпрэтацыя артыклю «о», які выконвае ўказальна-нагадвальную функцыю.)

Тут трэба «адкапаць» той першапачатковы досвед, які звязваўся са словам «Логас». Як я ўжо згадваў, для Філона Александрыйскага (амаль сучасніка Хрыста) Логас быў пасярэднікам паміж матэрыяй і духам, Богам і чалавекам. Раскол паміж «верхнім» і «ніжнім» сусветам у тыя часы вельмі востра адчуваўся. У выніку новых заваёваў Рымскай імперыі пашыралася геаграфія, пашыралася поле разнастайнасці і супярэчнасцяў. «Ніжні» сусвет здаваўся нейкім хаосам, а таму ідэя Логаса-Пасярэдніка не магла не выклікаць хвалявання ў грэцкай эліты. А Ян Багаслоў звязвае Логас з асобаю Езуса Хрыста, які быў укрыжаваны! (і змёртвыхпаўстаў). Логас становіцца не гарантам логікі, як гэта хацелася класікам, а рэпрэзентантам супярэчнасцяў! Янавы Логас тоіць у сабе змаганне Жыцця і Смерці. Боскі Логас ёсць носьбітам фундаментальнае драмы, якая разыгрываецца ўнутры чалавека: быць ці не быць? Логас уяўляе сабой канцэнтрацыю напружання паміж быццём і небыццём.

 
Семантыка і герменеўтыка «Логасу» адкрывае чарговыя аспекты нашага досведу. Амаль на ўсе мовы «λογος» перакладаецца як «Слова» (лац. Verbum, англ. Word, літ. Žodis, але магчымыя і іншыя пераклады — гляньма ў цэлым кантэксце:

Напачатку быў Розум; Напачатку была Думка; Напачатку быў Сказ; Напачатку быў Прынцып; Напачатку была Ідэя; Напачатку быў Сэнс; Напачатку быў Лад...

Усе гэтыя значэнні варта трымаць у памяці. Тым не менш, думаю, невыпадкова інтуіцыя хрысціянаў-перакладчыкаў прыхілілася да «слова». Слова з’яўляецца фіксатарам нашага досведу, яго носьбітам і камунікатарам. У слове наш досвед працягвае сваё існаванне. Цераз слова аб’ядноўваецца досвед розных людзей, што спрычыняецца да дынамізму і духоўнай напоўненасці чалавечай супольнасці. Слова — гэта акумулятар духоўнай энергіі, медыум і сіла.

Адначасова слова характарызуецца надзвычай кволым існаваннем, яно заўсёды залежнае. Яно знікае амаль у момант з’яўлення. Яно ёсць інтэнцыянальным быццём, залежным ад графічных, гукавых або кінетычных знакаў. Яно атрымлівае існаванне ад канкрэтнага суб’екту, заўсёды ўплецена ў кантэкст, падпарадкавана прынцыпам сінтаксісу, а шансы «словаз’яўлення» абумоўлены сітуацыяй. Слова — гэта кволая і несамастойная істота ў агромністым космасе. Слова — гэта фатон, які вылятае з крыніцы святла і анігілюецца, аддаўшы сваё быццё і ўсю энергію іншаму быццю. Слова робіць магчымым «фотасінтэз» у космасе чалавечага духа, яно адказвае за фармаванне «злучальнай тканкі», якая аб’ядноўвае чалавечы досвед. Гэткая інтэрпрэтацыя апраўдана яшчэ й тым, што ў Пасланні да габрэяў (1, 4) Хрыстус названы απαγαυσμα της δοξης — бляскам, промнем, адлюстраваннем славы (Айца). У тым жа Пралогу (1, 4) чытаем: Εν αυτω ζοη ην, και η ζοω ην φως των ανθρωπων — У Ім было жыццё і жыццё было святлом людзей.

Гэты сказ яшчэ болей развівае і засяроджвае наш досвед. «Дзоэ», «жыццё» — гэта эквівалент габрэйскага слова «хава», а «Хава» — гэта імя жаночага архетыпу, які вядомы нам у трохі змадыфікаванай форме пад словам «Ева». Але гэта не ўсё. Імя Бога, якое было аб’яўлена Майсею: «Я-ЁСЦЬ-ЯКІ-ЁСЦЬ» у габрэйскім арыгінале складаецца з двойчы паўторанага слова з тым самым коранем, які прысутнічае ў слове «Ева»: «ЭХ’Е-АШЭР-ЭХ’Е» — вось арыгінальнае гучанне таго, што мы перакладаем пры дапамозе дзеяслова «быць». «Эх’е» — гэта першая асоба адзіночнага ліку ад неазначальнай формы дзеяслова «хайя», ад якога і паўстала слова «хава» — жыццё.

 
На жаль, схаластыка пахавала гэта жыццё, упіхнуўшы Божае імя ў пракрустаў ложак Арыстоцелевай метафізікі, да чаго найболей спрычыніўся мой субрат у ордэне святы Тамаш Аквінскі. Дынамічнае і імпэтнае «Эх’е» вельмі блякла гучыць у лацінскім перакладзе «Sum», а яшчэ болей блякла і халодна ў інтэрпрэтацыі Тамаша, які падпарадкаваў яе адыёзнай тэалагеме Арыстоцеля: «Ακινετος», «Immobilis», «Нерухомы». Так тады гаварылася шмат і пра «жыццё» Бога, і пра Яго «дзеянне»6, і нават пра Уцелаўленне7 і пра Яго любоў... Але ўсё гэта было падпарадкавана вярхоўнай «ісціне» — Яго Нязменнасці.

Не менш балесным ёсць тое, што тэалагема нерухомасці супраглася з тэалагемай мыслення. Схаластыка не толькі пераняла Арыстоцелева «акінетос», але таксама тэзіс, што νοεσις αυτου νοεσεως νοεσις — Яго мысленне ёсць мысленнем мыслення. Бог характарызаваўся як Мысленне, Інтэлект, што мела таксама і станоўчае значэнне, але найчасцей такая характарыстыка не спрыяла ані богапазнанню, ані мысленню. Калі Бог ёсць Мысленне і адначасова ёсць Нерухомы, значыць праўдзівае мысленне павінна характарызавацца нязменнасцю і нерухомасцю. Плюралізм і поступ — гэта бязбожнасць...

 
Былі таксама спробы шукання выхаду з супярэчнасцяў і паралагізмаў, у якія трапляла схаластыка. Амаль аднадушна быў прыняты тэрмін absolutus, які павінен быў растлумачыць наяўнасць супярэчнасцяў у багазнаўстве. Гэта была роспачная спроба, бо насамрэч спараджала новую супярэчнасць. Ab-solutus паходзіць ад ab-solvere — ад-вязаць, вызваліць, ад-даліць. Тэонім «Абсалют» павінен быў даць нам зразумець, што Божая сутнасць насамрэч недаступная нашаму пазнанню: Бог-у-сабе знаходзіцца па-за сусветам феноменаў, якія можна апісваць і растлумачваць. Але на практыцы тэорыяпазнаўчы (паводле пачатковай інтэнцыі) тэрмін «абсалют» пачаў успрымацца як інфармацыя (!) пра Божую сутнасць. І якая ж гэта інфармацыя? Тое, што Ён — далёкі, незразумелы і недасяжны. З Ім немагчымы пачуццёвы кантакт, Яго нельга адчуць, Ім нельга захапляцца. Агонь, які Майсей бачыў падчас аб’яўлення Божага імя «Эх’е-Ашэр-Эх’е», амаль цалкам пагас у схаластычным імені «Нерухомы», а куст, які гарэў і не згараў у прысутнасці Майсея, пакрыўся халоднай шэранню ў класічным дыскурсе сярэднявечнага багазнаўства.

Разгублены чалавек пачаў пытацца: дык дзе Бог і хто Ён?

Ён — Нязменны і Недасяжны Розум, таму трэба бескрытычна слухацца тых, хто на зямлі рэпрэзентуе Яго Волю і Яго Ісціну. Біч носьбітаў незразумелага «Абсалюту» і холад інквізіцыйнага арбітралізму наваліўся на людзей сярэдніх вякоў. «Смерць Бога» першым адчуў зусім не Ніцшэ, а ультрахрысціяне позняга Сярэднявечча на Захадзе і Усходзе . Паляванне на чарадзеек, танцы смерці, масавыя псіхозы — усё гэта сталася наступствам «смерці Бога» на Захадзе, а тэрор апрычніны, «cамоизжигательство» і апакаліптычныя галюцынацыі — наступствам у Расіі, апантанай роспачным пачуццём «богооставленности».

 
Сам св. Тамаш не быў пазбаўлены досведу Бога, як і большасць тэолагаў Сярэднявечча. Ён стварыў салідную багаслоўска-філасофскую сістэму згодна з інтэлектуальнымі патрабаваннямі тае эпохі, і яго сістэма адлюстроўвае плюсы й мінусы тагачаснай навуковай парадыгмы. Непамысным усё ж было замацаванне фальшывага пераканання, што хрысціянская вера мае статус навуковага пазнання, што належыць да эпістэмэ, а не докса. Ды і сам Аквінат пад канец свайго жыцця прызнаў, што «ўсё, што напісаў, — гэта салома», але ніхто не ўспрыняў гэтага сур’ёзна, гэтыя словы былі інтэрпрэтаваныя адно толькі як доказ сціпласці і пакорлівасці Анёльскага Доктара (адно з імёнаў Тамаша). Першапачатковая забарона ўладамі Тамашавай дактрыны спрычынілася да таго, што дамініканцы пачалі любой цаной бараніць тамізм, і калі нарэшце Касцёл прызнаў прававернасць гэтай навукі, дамініканцы адчулі сябе трыумфатарамі. Тамізм, які яшчэ ў ХІІІ—XIV стагоддзях асацыяваўся з прагрэсізмам і наватарствам, з часам стаўся ўлюбёнаю цвярдыняю кансерватараў8. Уладзімір Караткевіч у рамане «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» бязлітасна карыкатуруе дамініканскі кансерватызм XVI ст. у вобразе Фларыяна Басяцкага, «каплана-мніха касцёла псоў Пана Бога», сімвале рэакцыі і цемрашальства.

Але ў той жа сярэднявечнай дамініканскай традыцыі паўсталі і іншыя версіі багазнаўства. Ян Таўлер (XIV ст.) піша пра «трайныя народзіны» Бога — з Айца без Маці, з Маці без Айца, і «штодзённае нараджэнне Бога ў кожнай добрай душы». У падобным духу разважалі й Мейстэр Экхарт і Генрых Сузо.

 
5
Вернемся ж цяпер да Слова: Και ο λογος σαρξ εγενετο... Слова сталася целам. Паспрабуйма ўваскрасіць тое пачуццё шоку, а можа, нават абурэння тагачасных адрасатаў (пераважна элінаў), калі яны чулі гэтыя словы. Боскі Логас, сімвал «верхняга сусвету», становіцца... не тое што целам, а саркс! «Саркс» — гэта найбольш пагарджаная форма жывой матэрыі.

У часы напісання Пралогу ўжо існавала паўсталая на глебе платанізму канцэпцыя трох сфераў у чалавеку: сферы цялеснай, душэўнай і духоўнай. Першая сфера — гэта σωμα, цела, якое мае сталую форму, але заслугоўвае на ігнараванне і пагарду з прычыны свае смяротнасці. Сферу «сома» характарызуе ганебнае быццё-для-смерці, і таму добра робіць той, хто максімальна ігнаруе саматычныя (цялесныя) патрэбы. Другая сфера — гэта ψυχη, душа, якая ёсць прынцыпам жыцця цела. Яна мае большую вартасць, бо знаходзіцца ў блізкай повязі з духам, г. зн. з несмяротнасцю, але сама яна пазбаўлена гэтай велічнай рысы. Урэшце, найвышэйшая сфера ў чалавеку — πνευμα, дух, найболей трывалы аспект чалавечага быцця. Калі чалавек «вызваліцца» з вязніцы ніжніх сфераў, тады мае шанс стаць несмяротным.

У сувязі з гэтым паўстала канцэпцыя самавызвалення і самазбаўлення, асабліва папулярная сярод гностыкаў. Аснову яе складаюць тры этапы: а) вызваленне ад цела шляхам ачышчэння, якое палягала ў асноўным на радыкальнай аскезе (у індуізме гэтаму магла б адпавядаць сістэма ёгі) і насіла назву καθαρσις; б) вызваленне ад душы шляхам асвячэння, якое палягала ў сузіранні ісціны (ідэі), засяроджанні на Адным і называлася φωτισμος; в) дасягненне кульмінацыі духу шляхам злучэння з Адным (г. зн. з Богам) — ενωσιζ. У залежнасці ад таго, ці хто стаў на шлях самавызвалення, ці не, і ад таго, на якім этапе знаходзіўся, гностыкі дзялілі людзей на «цялеснікаў», «душэўнікаў» і «духоўнікаў» (σωματιιοσ, ψυχικοι και πνευματικοι).

 
Але чым сталася Слова? Слова сталася не духам, не душою і нават не целам, Слова сталася саркс! Саркс — гэта настолькі пагарджаная форма жывой матэрыі, што гностыкі, а пазней і неаплатонікі не палічылі патрэбным даць яму хоць якое месца ў сваім чалавеказнаўстве. Саркс — гэта сфера найбольшай зменлівасці, няўстойлівасці і хаосу, гэта сфера нізкіх інстынктаў, жарсцяў і лібіда, сметнік калектыўнага і індывідуальнага несвядомага, апрычонае і праклятае месца чалавечага быцця!

Каб яшчэ лепш усвядоміць рэакцыю адрасатаў Янавага Пралогу, уявім сабе рэакцыю рэлігійных індыйцаў, калі б яны пачулі:

Напачатку быў Брахман. ...і Брахман стаўся перыясам.

 
У адной з найбольш распаўсюджаных хрысціянскіх малітваў «Анёл Панскі» ёсць словы «І Слова сталася целам», і падчас іх вымаўлення хрысціяне схіляюць галовы альбо ўкленчваюць. Гэтаксама схіляюцца галовы падчас адгаворвання Сімвала веры. Але шокатэрапеўтычнае ўздзеянне, закладзенае ў гэтыя словы, неяк выветрылася. Шмат залежыць ад узроўню рэлігійнае свядомасці, але не толькі. Метафізіка «Нерухомага Бога» і «Чыстага акту» надалей так ці іначай існуе ў ментальнасці хрысціянаў і адлюстроўваецца ў іх паводзінах. Прапаведнікі перасцерагаюць перад злоснымі вятрамі «гэтага свету», указваючы без разбору на рацыяналізм, сексуальную рэвалюцыю, сацыялізм і «іншую сволач».

«Саркосіс» (уцелаўленне) сапраўды скіравана на пераасэнсаванне прынцыпаў «гэтага свету». У Дабравесці і ўвогуле ў Новым Запавеце ёсць даволі яскравае напружанне і нават канфлікт паміж Хрыстом і «светам», паміж хрысціянамі і «светам». Свет, па-грэцку κοσμος, — гэта сістэма прынцыпаў, нормаў, табу, інстытутаў, дыскурсаў, якія служаць захаванню ладу. (Асноўнае значэнне слова космос — лад.) Свет-космас — гэта таксама сістэма санкцыяў, якія стасуюцца адносна парушальнікаў ладу. Свет — гэта, урэшце, суперэга, унутраны маральны кодэкс, бескрытычна прыняты ў выніку несвядомага падпарадкавання калектыўнай ісціне. Парушэнне нормаў свету-космасу-суперэга вынікуе ірацыянальны страх перад пакараннем. Саркосіс Хрыста і прароцтва аб напружанні са «светам» не азначаюць санкцыянавання ані прынцыповага анархізму, ані тым больш прынцыповага рэвалюцыянізму. Асноўны сэнс уцелаўлення — гэта «не бойцеся», зняцце страху перад унутраным злом. Узняцце вартасці не толькі псіхічнай і саматычнай сферы чалавека, але і «саркастычнай» вынікуе радыкальную трансфармацыю чалавечага быцця. Адраджэнне, нараджэнне новага чалавека сапраўды можа весці да сур’ёзнага напружання з прынцыпамі ў дадзенай супольнасці. Можна прывесці шэраг гэткіх прыкладаў: напружанне паміж Хрыстом і жыдоўскай элітай — фарысеямі (прадстаўнікамі артадоксіі) і Сінедрыёнам (прадстаўнікамі ўлады). Доўгатрывалы канфлікт паміж першымі хрысціянамі і рымскай уладай. Адмова хрысціянаў пакланяцца рымскім багам успрымалася як пагроза цывілізацыйнай еднасці Імперыі, а сама вера хрысціянаў — як superstitio externa, «вонкавыя забабоны», чаго не мог дазволіць самазахаваўчы інстынкт рымскіх уладаў.

 
«Не бойцеся, Я перамог свет» (Ян 16, 33) — кажа Хрыстус. Дазвол уступіць у канфлікт са «светам» азначае не што іншае як дэсакралізацыю і дэмістыфікацыю ўсялякіх чалавечых твораў. «Нікога на зямлі не называйце айцом, бо адзін ёсць Айцец ваш — Той, што ў небе. І нікога не называйце сваім настаўнікам, бо адзін ёсць Настаўнік ваш — Хрыстус» (Мц 23, 9—10) — гэтыя словы перасцерагаюць ад абсалютызацыі якога-кольвечы аўтарытэту на зямлі. «Каралеўства Божае — унутры вас» (Лк 17, 21).

 
* * *
— Мяне няма, — кажа жывы Акудовіч.
— Быў. Ёсць. Буду. — Кажа памерлы Караткевіч.
— Бог памёр, — кажа Ніцшэ.
— Ніцшэ памёр, — кажа Бог.

 
Ёсць Бог і ёсць чалавек. Ёсць смерць і ёсць змёртвыхпаўстанне. Ёсць таксама і Акудовіч. Але што рабіць з руінамі?

Калі я вандраваў па руінах Акудовіча і самотна разважаў, сустрэў прарока Эзэхіэля. А ён, напоўнены духам Божым, абвяшчаў нязвыклае прароцтва:

...і Гасподзь вывеў мяне духам і паставіў мяне пасярод поля, і яно было поўнае касцей. І сказаў мне: вымаві прароцтва на косці гэтыя і скажы ім: «Косці сухія! слухайце слова Гасподняе!» Я вымавіў прароцтва, як загадана было мне; і калі я прарочыў, адбыўся шум, і вось рух, і пачалі збліжацца косці, костка з косткаю сваёю. І бачыў я, і вось, жылы былі на іх, і плоць нарасла, і скура пакрыла іх зверху, а духа не было ў іх. Тады сказаў Ён мне: вымаві прароцтва духу, вымаві прароцтва, сыне чалавечы, і скажы духу: так кажа Гасподзь Бог: ад чатырох вятроў прыйдзі, дух, і дыхні на гэтых забітых, і яны ажывуць. І я вымавіў прароцтва, як Ён загадаў мне, і ўвайшоў у іх дух, — і яны ажылі і сталі на ногі свае — досыць вялікае полчышча. Кніга Эзэхіэля 37, 1.4.7—10.