Home Help
Пра нас Аўтары Архіў Пошук Галерэя Рэдакцыя
4(66)/2013
Жыццё Касцёла
Вера і жыццё

ЧАРАПАХА І ПЕВЕНЬ
У кантэксце Бібліі
Нашы святыні

ФАРНЫ КАСЦЁЛ У ЛІДЗЕ
Маналог святара

СВЯТАР - ГЭТА СЛУГА...
Навука
Постаці
Прэзентацыя

ЗНАКІ НЕСПАКОЮ
Паэзія

ВЕРШЫ
Пераклады

ЧАТЫРЫ ВІДЫ ЛЮБОВІ

РАЙХМУТ ФОН АДОХТ
Па родным краі

WIAZYŃ, ВЯЗЫНЬ, ВЯЗАНЬ...
Нашы святыні
Па родным краі

ШЛЯХАМІ ПАЎСТАНЦАЎ 1863 ГОДА
Асобы
Галерэя

Міхась СКОБЛА

ЗНАКІ НЕСПАКОЮ

Вярцінскі Анатоль.
Жыцьмем: вершы і паэмы.
Серыя "Кнігарня пісьменніка". -
Мінск. "Кнігазбор", 2012.
Паэт Анатоль Вярцінскі сваім сябрам і знаёмцам любіць рабіць нечаканыя падарункі ў выглядзе рэдкіх кніг. Прызнаюся, у ліку ашчасліўленых неаднойчы давялося быць і мне. Неяк Анатоль Ілліч пасля гутаркі пра пераклады сусветнай класікі на беларускую мову падараваў мне беларускамоўнага Бальзака 1937 года выдання. Перакладчыкам там значыўся Рыгор Казак, і я, да таго часу падрыхтаваўшы да друку тры кнігі Рыгора Крушыны (а гэта і ёсць Рыгор Казак) і лічачы сябе не абы-якім крушынаведам, глядзеў на тое выданне, як мой дзед Васіль на хмарачосы ў Чыкага, куды ездзіў на заробкі са свайго заходнебеларускага хутара...

А неяк я выходзіў з паэтавай кватэры, несучы пад пахай анталогію "Fair Land of Byelorussia" ("Мая цудоўная Беларусь") з аўтографамі перакладчыка на англійскую Уолтэра Мэя і амаль усіх сарака пяці (!) яе аўтараў - А. Куляшова, М. Танка, К. Крапівы ды іншых. Жартоўная прыпіска дароўцы яшчэ больш дадавала вартасці і без таго каштоўнаму выданню: "Маю дачыненне да гэтай кнігі не толькі як аўтар, але і як укладальнік (compiler), і аўтар біяграфічных даведак. Словам, пасупрацоўнічаў з англасаксам. Сто рублёў (ці фунтаў стэрлінгаў) не меў - меў Уолтэр Мэй. А. Вярцінскі".

Пра яшчэ адзін падарунак Анатоля Ілліча варта было б напісаць асобна (дасць Бог, калі-небудзь напішу) - гэта ягоная паэма "Заазер'е", выдадзеная ў 1975 годзе ў адгароджаным на той час жалезнай заслонай Нью-Ёрку. Тады беларускаму паэту выдацца там было - як злятаць на Месяц. На такіх глядзелі з асцярогай і падазрэннем. А як іначай можна было глядзець на таго ж Вярцінскага? Прадмову да яго кніжкі напісаў перакладчык і па сумяшчальніцтве заўзяты антысаветчык Леанід Палтава, пасляслоўе - былы палявы камандзір УПА Яраслаў Стэцько, а ананімнае (ці засакрэчанае?) выдавецтва змясціла на вокладку геаграфічную карту, дзе і Бранск, і Дзвінск, і Беласток - у межах Беларусі…

Дзеля цікавасці я праверыў - нью-ёрскага "Заазер'я" няма нават у Нацыянальнай бібліятэцы. Якія кніганошы ці кнігавозы і па якіх кантрабандных сцежках даставілі кніжку ў Мінск - ведае, відаць, толькі аўтар. Я з лішнімі роспытамі ў вочы яму не лез. Хтосьці дужа рызыкаваў, ды і паэту ў выпадку чаго не паздаровілася б. Але неяк пранесла.

Думаю, сказанае вышэй яскрава пацвярджае відавочную выснову: Анатоль Вярцінскі - чалавек смелы і шчодры. Шчодры ў раздаванні, раздорванні свайго - іншым. Бо і насамрэч, як трапна зазначыў Руставелі, "што схаваў ты, ўсё прапала, што аддаў ты, ўсё тваё".

Прыгадаўшы бібліяфільскія дарункі паэта асабіста мне, як жа я магу забыцца на тысячы і тысячы ашчасліўленых чытачоў, якіх Анатоль Ілліч вось ужо паўстагоддзя абдорвае сваімі ўласнымі кнігамі? Было іх нямала, і кожная заслугоўвала і заслугоўвае ўхвальнага слова. Аўтар гэтых радкоў проста спазніўся нарадзіцца, і кнігі са шматспадзеўных шасцідзясятых прыходзілі да мяне пазней, парою ўніверсітэцкага юнацтва. Памятаю, якім адкрыццём і скарбонкай паэтычных афарызмаў стала для мяне кніга "Ветрана". Атмасфера тады, у сярэдзіне 80-х, была даволі гнятлівая, хацелася свежага паветра, і кніга тая зрабілася для мяне своеасаблівай кіслароднай падушкай. Чытаў - як дыхаў…

Але хопіць уздыхаць па далёкім мінулым - паэзіі знаходзіцца месца і ў непаэтычнай на першы погляд сучаснасці. Летась чытачы атрымалі ад Анатоля Вярцінскага чарговы падарунак - кнігу "Жыцьмем". Думаецца, яна невыпадкова так назвалася, бо яе асноўны матыў - жыццесцвярджальны. Дзеясловы жыцця дамінуюць у вершах і паэмах, бадзёра перагукаюцца між сабой: "жыцьме мой родзе, мой народзе", "прагучаў тройчы вокліч, што радзіма жыве, прагучала малітва "Магутны Божа", "жыццё ж не канчаецца, жыццё прадаўжаецца"… А вось як паэт канкрэтызаваў славуты купалаўскі кліч "Занімай, Беларусь маладая мая, свой пачэсны пасад між народамі" (у першасным варыянце ў Купалы было - "між славянамі"):

Jeszcze Polska nie zginęła…
Ще не вмерла Україна…
І жыве на свеце белым
Беларусь, мая краіна.

У касцёле існуе добрая традыцыя - у часе Імшы вернікі перадаюць адзін другому знак супакою. Дзеля малітоўнай прасветленасці ў душы, дзеля руху любові ад сэрца да сэрца гэты знак вельмі дарэчы. Паэзія рухаецца, наадварот, неспакоем. І ўся новая кніга Анатоля Вярцінскага - гэта знакі неспакою. Чалавек падарожжа (у свой час аб'ездзіў паўсвету - ад Нью-Ёрка да Кітая), ён і ў новай кнізе застаецца вандроўнікам. Падарожныя ўражанні жывяць яго музу. І тут, відаць, не мае вялікага значэння, па Вялікай Кітайскай сцяне ты ідзеш, ці лясною гравійкаю спяшаешся ў быкаўскія Бычкі на адкрыццё Дома-музея славутага пісьменніка. Бо ў любым выпадку via est vita, як казалі старажытныя, і кожная дарога дорыць свае непаўторныя ўражанні. А часам і правярае на трываласць.


Вольга Іпатава, Анатоль Вярцінскі,
Зьніч (Алег Бембель) і Алесь Клышка ў Сынковічах
на фестывалі хрысціянскай паэзіі. 2008 г.

На адкрыццё згаданага Музея Васіля Быкава мы з паэтам і нашымі агульнымі сябрамі ўлетку 2004 года безнадзейна спазняліся. І тут на нейкім скрыжаванні пад Лепелем Анатоль Ілліч выбраў малапрыкметную на карце партызанскую дарогу, якая мусіла нас вывесці наўпрост у Бычкі, мінаючы Вушачу. Як не паслухаць карэннага лепельца? Паехалі па ёй і ледзь не загрузлі ў пяску. Завярнулі на іншую дарогу, яшчэ менш прыкметную і яшчэ больш партызанскую, да таго ж гарыстую. Неспрактыкаваны да язды ў такіх умовах, я (бяру ўсю віну на сябе) у нейкі момант не справіўся са стырном, і аўто зляцела з дарогі, наскрозь пратараніўшы малады падатлівы ельнік. Вылез я на дарогу з дрыжачымі каленьмі (думаю, не толькі ў мяне яны дрыжалі)... Ці ж думалася мне тады, што тое ДТЗ (паводле міліцэйскага пратакола) трапіць і ў паэтычныя аналы. А яно-такі трапіла:

Была вайна, мог быць забіты,
мог быць забіты і забыты,
на тыя звезены клады,
дзе ціха спяць твае дзяды…
Пацвердзяць Скобла і Акулін,
як іх аўто ляцелі кулем,
як мы ляцелі пад адхон
з бядою наўздагон, на скон.
Усе жывыя, дзякуй Богу.
Жыву, збіраюся ў дарогу.

Не, што ні кажыце, прыемна стаць героем кнігі, хай сабе і коштам разбітай аўтамабільнай фары! А тады, калі мы на самым прыцемку ўсё ж дабраліся ў Бычкі, Анатоль Вярцінскі па-філасофску падсумаваў: "Дарога да Быкава простай не бывае". І як тут не пагадзіцца з паэтам-мысляром? Да зрубленай на скорую руку музейнай хаты можна і па заасфальтаванай шашы пад'ехаць, а каб асэнсаваць творчасць вялікага пісьменніка, трэба часам і пакружляць. Увогуле, быкаўская тэма для Вярцінскага - не прахадная і не праязная. Свайму старэйшаму сябру прысвяціў ён нямала радкоў. Вось і ў новым зборніку мы знаходзім такія выдатныя вершы, як "З ліста Васілю Быкаву ў Фінляндыю" і "Быкаў - гэта лета".

Адметная кніга "Жыцьмем" і тым, што некаторыя творы, змешчаныя ў ёй, у свой час друкаваліся толькі ў перыёдыцы і ніколі не траплялі ў кніжныя выданні. З ліку такіх хачу назваць паэму з дзіўнай назвай "Кэты-мэнэй". Напісаная ў далёкім 1971 годзе, яна чакала публікацыі ў часопісе "Крыніца" роўна трыццаць гадоў, а пасля ізноў з невядомых прычын была адкладзеная аўтарам у глыбокую шуфляду. Не ўвайшла, скажам, у "кнігазбораўскі" том, пра што мне як чытачу і даўняму прыхільніку паэта даводзіцца толькі пашкадаваць. "Кэты-мэнэй" не забараняла цэнзура, яна - пра каханне, пра светлае маладое каханне, пра дзівосную пару, калі закаханыя могуць размаўляць на адной ім зразумелай мове, вынаходзячы для яе нечуваныя раней словы. І - "я глядзеў на яблыні, // на гэты цуд новаяўлены, // я глядзеў на квецень // і адыходзіў душой. // Такое было адчуванне, // такое хваляванне, // якое бывае ў храме // з яго ўрачыстай Імшой". Зрэшты, выбачаюся, працытаваныя радкі не з паэмы, а з верша "Не помню такога лета". Але як гэтыя два творы (між датамі іх напісання - цэлае чалавечае жыццё) гучаць ва ўнісон! Паверце, гэта вельмі рэдкая з'ява, калі паэт і ў сталым веку не развучыўся глядзець на свет па-юнацку.

Блізкі мне Анатоль Вярцінскі і сваім стаўленнем да айчыннай гісторыі. Чытаючы верш "Адзін дзень у БНР" (яго можна назваць міні-паэмай), дзе фігуруе ці не ўвесь сакратарыят Беларускай Народнай Рэспублікі, ледзь не пагалоўна вынішчаны пасля, міжволі прыгадваеш, што і аўтар гэтага твора самым непасрэдным спосабам спрычыніўся да абвяшчэння незалежнай Беларусі ў 1991-м. Дарма, што потым сёй-той з самаабвешчаных летапісцаў у "дэпутаты незалежнасці" залічыў толькі прадстаўнікоў адной-адзінай партыі. Так што следам за "Адным днём у БНР" не шкодзіла б Анатолю Вярцінскаму апісаць і тыя дні ў Вярхоўным Савеце, калі яму даводзілася і тэкст Канстытуцыі рэдагаваць, і Дзень Незалежнасці з парламенцкай трыбуны абвяшчаць.

Калі ўжо зайшла гаворка пра гісторыю, то не выпадае абмінуць увагай і верш-рэцэнзію на кнігу "Расстраляная літаратура". 66 яе аўтараў былі забітыя ў Курапатах, не вярнуліся з Гулагу, былі закатаваныя ў савецкіх турмах. Наймаладзейшаму з іх - Янку Філістовічу - было 26 гадоў, найстарэйшаму - Аляксандру Уласаву - шэсцьдзясят сем. 399 кніг "ворагаў народа" ў 1937-м былі спаленыя ва ўнутраным дворыку тагачаснай турмы НКВД. Чытаць "Расстраляную літаратуру" цяжка, і складаць яе было цяжка - сведчу як адзін з укладальнікаў. Як пра гэтую трагедыю сказаць у вершы? Тут любая неасцярожная рыфма можа стацца блюзнерскай бразготкай. А як падшукаць той эпітэт, які будзе да месца і не паблякне на чорным мармуры? Анатоль Вярцінскі знайшоў патрэбныя словы. І калі на месцы спалення кніг калі-небудзь паўстане помнік (а ён позна ці рана павінен паўстаць), то словы для яго ўжо знойдзеныя Вярцінскім:

Пакутніцкія лікі
глядзяць з тых кніжных бачын.
Госпадзе, памілуй,
дай іхнім душам спачын.
А нам, жывым, дай моцы,
дай пільнасці, каб надалей
нас гэтак больш не знішчалі,
нас, нашых кніг і людзей.

У Нямеччыне падобны помнік на месцы, дзе ў часы Трэцяга рэйху адбываліся кніжныя аўтадафэ, усталяваны. Колісь час ачышчэння і пакаяння настане і ў Беларусі, і пісьменнікам, і іхнім кнігам аддасца належнае. Бо спаліць кнігу - гэта знішчыць духоўны свет творцы. Гэта таксама злачынства.

"Паболей вершаў, паменей Трэцяга аддзялення", - так, здаецца, адгукнулася Ганна Ахматава на манаграфію аднаго пушкініста, які на жыццяпісы Бенкендорфа і яго супрацоўнікаў таксама не пашкадаваў атраманту. Магчыма, падобнага водгуку заслугоўвае і аўтар гэтых радкоў. Маўляў, хіба няма ў Вярцінскага, як і ў кожнага сапраўднага паэта, чыстай красы? Вядома ж, ёсць. Але ёсць і болевыя кропкі, якія, на маю думку, з'яўляюцца вызначальнымі для кнігі "Жыцьмем".

А яе вяршынным творам, ні хвіліны не вагаючыся, я назаву верш (які, ізноў жа, сваім зместам заважыць на цэлую паэму) "Здарэнне ў Судны дзень, або Ніл Гілевіч як аргумент". Твор-прыпавесць пра тое, як вернасць роднай мове аднаго чалавека ўратавала цэлы народ. Гэта вялікі ва ўсіх сэнсах твор - і па колькасці радкоў (каля паўтары сотні), і па сваёй мастацкай значнасці. Наўмысна не буду яго цытаваць. Знайдзіце і прачытайце. Шэдэўры (як жа яны рэдка з'яўляюцца!) заслугоўваюць быць прачытанымі ад пачатку да канца. У кнізе, поўнай знакаў неспакою (знакаў бяды - паводле Быкава), "Здарэнне ў Судны дзень..." выглядае як знак супакою і нацыянальнага аптымізму. А такіх знакаў беларускай літаратуры сёння відавочна бракуе.


Анатоль Вярцінскі з сябрамі каля
помніка Ларысе Геніюш у Зэльве. 2008 г.

Думаў на гэтым паставіць кропку. Але згадаў яшчэ адзін - самы незвычайны - падарунак ад Анатоля Вярцінскага. Аднойчы ні з пушчы, ні з поля ён падараваў мне… Каран. Дыхтоўнае выданне - пераклад і грунтоўны каментар акадэміка Ігната Крачкоўскага. На мой запытальны позірк дароўца параіў знайсці дваццаць шостую суру пад назвай "Паэты". І што я прачытаў у мудрай, шанаванай мільёнамі людзей кнізе? Дайце веры, там чорным па белым было напісана, што "паэты - хлусы, якія блукаюць па раўнінах і гавораць тое, чаго самі не робяць". Рызыкую наклікаць на сябе гнеў прарока Мухамеда, але беларускіх паэтаў тыя словы ніякім чынам не датычацца.

Беларускі паэт - і на Найвышэйшым судзе аргумент, як пераканаўча паказаў Анатоль Вярцінскі. Беларускія паэты сваю праўду адстойвалі часам коштам сваіх жыццяў - і пра гэта высокі Суддзя таксама не забудзе. А ілжэсведчанні, як вядома, на тым судзе пад увагу не бяруцца.

Міхась СКОБЛА.
Фота аўтара.


 

 

Design and programming
PRO CHRISTO Studio
Polinevsky V.


Rating All.BY