Home Help
Першая Аўтары Архіў Пошук Галерэя Гасцёўня
У нумары 3(33)/2005
Галерэя
Год Эўхарыстыі

MANE NOBISCUM DOMINE

ПАЭЗІЯ

ЗАКАНЧЭННЕ ГОДА ЭЎХАРЫСТЫІ

ДЗЯКУЮЧЫ ЭЎХАРЫСТЫЧНАМУ ХРЫСТУ

ЭЎХАРЫСТЫЯ — ГЭТА ХРЫСТУС

ХІБА Ж ГЭТА НЕ ЦУД?

РУКІ ДАЮЦЬ ХЛЕБ
Мастацтва

«ГЭТА ЧЫНІЦЕ НА МАЮ ПАМЯЦЬ...»
На кніжнай паліцы
Нашы святыні

БЛІЗНЯТЫ... БРАТЫ?
На шляху веры
Проза
Паэзія
Аляксей ЯРОМЕНКА

БЛІЗНЯТЫ... БРАТЫ?

Пра касцёл Найсвяцейшай Тройцы, рэшткі якога і сёння стаяць у паўночнай частцы мястэчка Воўчын, размешчаным кіламетраў за дзесяць на поўдні ад горада Высокае Камянецкага раёна Брэсцкай вобласці, не чуў хіба толькі той, хто зусім не цікавіцца гісторыяй і культурай сваёй Радзімы. І гэта не здзіўляе, бо нават у разбураным стане святыня ўражвае гарманічнасцю прапорцый і вытанчанасцю архітэктурнага вырашэння. Гэты касцёл – найпрыгажэйшы ўзор сталага барока, але самае галоўнае, што вылучае святыню з дзесяткаў шэдэўраў культавага дойлідства Беларусі, тое, што менавіта тут быў ахрышчаны, а ў канцы жыццёвага шляху і пахаваны апошні кароль Рэчы Паспалітай Станіслаў Аўгуст Панятоўскі.

 
Святыня ў Воўчыне.   Святыня ў Ябланаве.

І пра касцёл, і пра караля шмат напісана і ў спецыялізаваных выданнях, і ў перыёдыцы. Згадаем, што мураваны касцёл у Воўчыне быў пабудаваны італьянскім архітэктарам (яго імя пакуль невядома) у 1733 годзе па фундацыі падскарбія Вялікага Княства Літоўскага Станіслава Цялка Панятоўскага пры парадным уездзе ў яго палаца-паркавую рэзідэнцыю і кансэкраваны ў 1743 годзе біскупам берасцейскім і луцкім Францішкам Кабельскім пад поўным тытулам Найсвяцейшай Тройцы, Наведзінаў Найсвяцейшай Панны Марыі і св. Станіслава, біскупа. Менавіта тут, у Воўчыне, спадчынным гняздзе Панятоўскіх, у 1732 г. у фундатара святыні нарадзіўся сын – будучы апошні кароль Рэчы Паспалітай Станіслаў Аўгуст, які быў ахрышчаны ў новым касцёле ў наступным, 1733 годзе.

У 1733 г. (па іншых звестках – каля 1744 г.) Воўчын стаў уласнасцю Чартарыйскіх, пры якіх у сярэдзіне другой паловы XVIII ст., разам з узвядзеннем новага палаца, касцёл быў рэканструяваны і ў выніку плённай працы архітэктара Іаахіма Хэмпла і мастака Пташынскага набыў рысы стылю ракако.

Касцёл пабудаваны ў выглядзе цэнтрычнай квадратнай у плане ратонды са зрэзанымі вугламі, накрытай васьміскатным шатровым дахам, завершанай ажурнай чацверыковай вежачкай-«банькай». Усе чатыры фасады аднолькавыя, дэкараваныя падвойнымі пілястрамі карынфскага ордэра, апаясаныя антаблементам з шматпрофільным карнізам. Уваходны (заходні) фасад выдзелены невялікай аркавай крухтай. Ваконныя праёмы размешчаны ў два ярусы на галоўных фасадах і ў тры – на вуглавых.

Інтэр’ер касцёла таксама цэнтрычны. План малітоўнай залы нагадвае па форме раўнаканцовы крыж, па вуглах размешчаны авальныя ў плане трох’ярусныя аб’ёмы з лоджыямі ў другім ярусе, куды вялі вінтавыя лесвіцы. Сцены падзелены шырокім антаблементам на два ярусы: ніжні, больш высокі, падзелены пілястрамі карынфскага ордэра, а верхні – тонкімі лапаткамі і ўпрыгожаны ляпнымі дэталямі, барэльефамі з выявамі серафімаў. Малітоўная зала перакрыта пляскатай падшыўной столлю, над уваходам размешчаны арганныя хоры ў форме балкона.

Воўчынская святыня, безумоўна, пабудавана пад уплывам аналагічных рымскіх святыняў, такіх як касцёл Найсвяцейшага Імя Марыі або суседні, падобны да яго касцёл на плошчы Венецыі перад форумам Траяна.

План і разрэз святыні ў Воўчыне.
Кароль Станіслаў Аўгуст, застаўшыся без дзяржавы, у 1798 г. памёр у адзіноце ў Пецярбурзе, дзе і быў пахаваны. У спадчынную пахавальню ў воўчынскім касцёле яго астанкі перавезлі ў 1938 г. (ужо з Ленінграда). Пасля Другой сусветнай вайны касцёл Найсвяцейшай Тройцы спазнаў самотны лёс большасці нашых святыняў: быў зачынены, а потым, паслужыўшы некаторы час патрэбам мясцовага калгаса, быў занядбаны і паступова ператварыўся ў руіны.

У пачатку 1990-х гадоў адзіныя ў Беларусі астанкі сапраўднага, няхай і апошняга, караля былі перададзеныя Польшчы і пахаваны ў варшаўскім катэдральным касцёле. Потым, спахапіўшыся, пачалі гаварыць, што ў руінах адкапалі не ўсё, і кароль усё яшчэ ляжыць пад абрынутымі скляпеннямі, а не так даўно быў створаны Рэспубліканскі фонд па рэстаўрацыі святыні. Зрэшты, гэта ўжо іншая гісторыя...

Унікальнасць воўчынскага касцёла для нашай дзяржавы цалкам відавочная і бясспрэчная, а ўсё сказанае намі вышэй шырока вядомае, але мала хто ведае пра тое, што на Беларусі існуе практычна амаль копія воўчынскай святыні. Яна таксама стаіць пры ўездзе ў маёнтак, пабудавана ў той жа час і ў тым жа стылі, мае цалкам такі ж цэнтрычны квадратны план і будаўнічы аб’ём, тыя ж аб’ёмы-лоджыі па вуглах, тую ж яруснасць ваконных праёмаў на аднолькавых фасадах, тую ж таўшчыню сценаў і такія самыя прыёмы цаглянай кладкі. Адрозненні заўважныя значна менш, чым падабенства. Падвоеныя пілястры фасадаў і інтэр’ера створаны на аснове іанічнага ордэра, а не карынфскага. Няма ўваходнага тамбура (крухты), няма паўцыркульных завяршэнняў франтонаў фасада, але, магчыма, яны проста не захаваліся, бо стан святыні цалкам адпавядае воўчынскаму касцёлу – гэта таксама безжыццёвыя руіны. Асабліва цікавы прыём дэкаравання тынкоўкі фасадаў: плоскасці паміж пілястрамі запоўненыя маленькімі ямачкамі-кропачкамі, што стварае цікавы эфект вылучэння пілястраў пры іх адносна невялікай таўшчыні (усяго 6 см). Заўважым, што ў цэлым дэкор гэтай святыні больш сціплы ў параўнанні з воўчынскім касцёлам, а знаходзіцца святыня ў вёсцы Ябланава Мастоўскага раёна Гродзенскай вобласці, і пакуль што пра яе амаль нічога не вядома, апрача таго, што з сярэдзіны XVIII ст. яна дзейнічала як капліца лунскай парафіі.

План святыні ў Ябланаве.
 
Капліца ў Ябланаве была ўзведзена па фундацыі Аляксандра Юзафа Ябланоўскага (04.02.1711 – 01.03.1777), які набыў Ябланава, ажаніўшыся ў 1740 г. з удавою Карла Казіміра Сапегі Ганнай Каралінай Радзівіл (па іншых звестках – Каралінай Тэрэзай). Юзаф Ябланоўскі быў дзяржаўным дзеячам Рэчы Паспалітай, захапляўся навукай і гісторыяй. Ён меў добрую адукацыю, якую атрымаў з дапамогай запрошаных для яго выкладчыкаў, падарожнічаў па Англіі, Германіі, Італіі, Нідэрландах, Францыі. Жаніцьба з Ганнай Радзівіл дала яму магчымасць набыць новую маёмасць і пасады ў Вялікім Княстве. У 1744–1755 гг. ён займаў пасаду стольніка літоўскага, у 1755–1773 гг. – ваяводы наваградскага. У 1773 г. А. Ябланоўскі атрымаў ад прускага імператара Карла VII княжацкі тытул. Будучы катэгарычным праціўнікам расійскага ўплыву ў Айчыне, ён адмовіўся ад пасады наваградскага ваяводы, каб не падпісваць ганебную дамову пра першы падзел Рэчы Паспалітай, і ўступіў у Барскую канфедэрацыю. У нямецкім Лейпцыгу А. Ябланоўскі стварыў таварыства «Сацыестас Ябланавіяна». Ён займаўся матэматыкай, астраноміяй, быў абраны сябрам еўрапейскіх акадэмій і навуковых таварыстваў. Пяру А. Ябланоўскага належаць працы па старажытнай гісторыі славянаў і Рэчы Паспалітай, у тым ліку – «Сармацкая імперыя – цяпер Польскае каралеўства», «Карты Польшчы». Пры відавочнай шырыні заняткаў і поглядаў А. Ябланоўскі быў палоннікам дваровага этыкету, які ён сам даводзіў да абсурду: гучна называў сябе «князем з Прусоў на Ляхавічах і Ябланаве, графам на Лясянцы і Завалаве, баронам на Падгорцах, стольнікам ВКЛ, суддзёй зямлі Прускай, Ваўпянскай, Корсуньскай, Анішчанскай, Дзвінагрудскай і Загайскай» і г. д. Часам ён даходзіў і да сапраўднага дзівацтва: напрыклад, урачыста апрануты, у зорках і ордэнскіх стужках, ён кожную нядзелю усаджваўся на «трон» для аўдыенцыі з падданымі і дробнымі навакольнымі шляхціцамі, якія пры набліжэнні да яго мусілі прыпадаць на калена. Цікава, ці звязаны як-небудзь такія «гульні ў караля» і спадчынная пахавальня, «як у караля», ці гэта зноў жа проста супадзенне?

Пасля смерці сваёй жонкі Ганны А. Ябланоўскі, ужо ў 50-гадовым узросце, ажаніўся з 15-гадовай прыгажуняй-князёўнай Францішкай Вікторыяй Варанецкай, выхаванкай Браніцкіх. Вяселле адбылося 5 жніўня 1766 г. з урачыстым вянчаннем у ябланаўскай капліцы.

У 1816 г., пасля смерці Францішкі, яе сын Аўгуст Дабрагост Ябланоўскі прадаў Ябланава, а разам з ім і яшчэ некалькі маёнткаў князю Варанецкаму. Потым Ябланава належала Эйсмантам, Лубеньскім, і ўсім ім капліца працягвала служыць як сямейная святыня. Ёсць звесткі, што маёнтак у Ябланаве ў 1860-я гг. маляваў знакаміты Напалеон Орда, аднак пакуль мы не ведаем, ці знайшлося на акварэлі майстра месца для выявы капліцы.

 
Святыня ў Воўчыне.   Святыня ў Ябланаве.

Дакладная дата ўзвядзення ябланаўскай святыні невядомая, але відавочна, што яна з’явілася ў перыяд з 1740 да 1764 года. Ці прымалі ўдзел у яе будаўніцтве майстры, што ўзводзілі воўчынскі касцёл Найсвяцейшай Тройцы, ці яе стваральнікі натхняліся працаю сваіх папярэднікаў, пакуль невядома.

Як не захаваўся сядзібны комплекс Панятоўскіх-Чартарыйскіх у Воўчыне, ад якога засталіся толькі руіны касцёла-пахавальні, так і руіны ябланаўскай капліцы – адзінае, што захавалася ад наднёманскай сядзібы Ябланоўскіх-Варанецкіх. Розніца толькі ў тым, што тапоніма «Ябланава» ўжо няма (некалькі домікаў побач з капліцай лічацца часткай вёскі Шчэчыцы).

Такім чынам, выяўленне гэтага цікавага помніка архітэктуры ставіць больш пытанняў, чым дае адказаў. Будзем спадзявацца – пакуль. Цяпер справа за гісторыкамі.

Фота аўтара.

 


  1. Архiтэктура Беларусi. Энцыклапедычны даведнiк. Мн., 1993.
  2. Т. В. Габрусь. «Мураваныя харалы. Сакральная архітэктура беларускага барока». Мн., 2001.
  3. Збор помнiкаў гiсторыi i культуры Беларусi. Мн., 1985–1988.
  4. Лявон Карповіч. «Наднёманскае Ябланава». «Тэлескоп», Наднёманская краёвая газета. 4 (191) / 21.10.2004.
  5. Энцыклапедыя гiсторыi Беларусi. Мн., 1994–2001.
  6. Anna Lewkowska, Jacek Lewkowski, Wojcech Walczak. «Zabytkowe cmentarze na kresach wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej. Województwo Poleskie». T III. Warszawa. 2000.
  7. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa. 1882.
  8. «Spis kościołów i duchowieństwa Diecezji Pińskiej». Pińsk. 1937.


 

 

Design and programming
PRO CHRISTO Studio
Polinevsky V.


Rating All.BY