|
|
№
1(11)/2000
На кніжнай паліцы
З жыцця Касцёла
Мастацтва
Роздум аб веры
Нашы святыні
Проза
Да юбілею 2000 Года
Паэзія
Постаці
Погляд збоку
|
Ёсць творцы, кожны год жыцця якіх, кожны твор кладуцца ў скарбонку нацыянальнай спадчыны. Іх імёны служаць арыенцірам да вызначэння пэўнай нацыянальнай культуры, пэўнага этнасу: Рэпін і Шышкін — Расія, Гоя — Іспанія, Хогарт — Англія, Матэйка — Польшча... І засталіся ў гісторыі мастацтва іншыя постаці. Яны ўжо пры жыцці былі грамадзянамі Еўропы, служылі агульначалавечым ідэалам, адорваючы сучаснікаў і нашчадкаў сваімі адкрыццямі. Мы памятаем, што Тарвальдсэн — датчанін, Кіпрэнскі — рускі, Пікасо — іспанец. Але абсалютная каштоўнасць іх творчасці вымяраецца паводле шкалы еўрапейскай культуры. З імі асацыіруецца перш за ўсё пэўны мастацкі светапогляд, пэўны стыль, развіццю і сцвярджэнню якога яны паслядоўна служылі. Імем першага са згаданых называецца адна з вяршыняў класіцызму, і датчане ганарацца гэтым. Другі — узнёслы еўрапейскі рамантык. А Пікасо, вядома, стаў адным з сімвалаў авангарднага мастацтва ХХ стагоддзя ў шматаблічным яго ўвасабленні. І справа не ў тым, што гэтыя мастакі значную частку жыцця правялі па-за межамі сваёй радзімы. На наш погляд, Валенці Ваньковіч належыць да другой «катэгорыі» творцаў. За яго спрачаюцца храністы літоўскай культуры (для іх ён — Vankiavicius) і польскай. Не будзем удзельнічаць у спрэчцы. Творы Ваньковіча могуць быць прадметам дыскусіі, але эстэтычнай, мастацтвазнаўчай, гісторыка-культурнай. Мастак атрымаў класічную адукацыю. Ён якраз належыць да першага пакалення беларускіх творцаў, якія маглі засвоіць прафесійныя дысцыпліны ў навучальных цэнтрах на радзіме. У пачатку ХІХ ст. у еўрапейскім мастацтве панаваў класіцызм. Гэты стыль, мастацкі светапогляд сваёй крыніцай меў мастацтва антычнасці, тую, першую грэцкую і рымскую класіку, на высакародных руінах і прыгожых міфах якой грунтавалася ўся еўрапейская культура. На антычных узорах будавалася сістэма навучання ў Полацкім езуіцкім калегіуме, дзе падлетак Валенці рабіў першыя крокі ў мастацтве. Калегіум меў выдатную калекцыю твораў выяўленчага мастацтва і першакласных педагогаў. Рысунак выкладалі мастакі-французы Якуб Пірлінг і Якуб Журдэн, а таксама знакаміты святар, вучоны-энцыклапедыст Габрыэль Грубэр. Юнаку на ўсіх стадыях шкалярства выключна шэнціла на педагогаў. А захапленне мастацтвам пачалося ў Валенція яшчэ ў дзяцінстве. Будучы мастак нарадзіўся 12 мая 1800 года у родавым маёнтку Калюжыцы Ігуменскага павету (цяпер Чэрвеньскі раён) Менскай губерні ў сям’і павятовага суддзі Мельхіёра Ваньковіча. Шляхецкі род Ваньковічаў пачаўся яшчэ ў ХІ ст., калі баярын Ванька за ваенныя подзвігі атрымаў тытул ад вялікага князя Кейстута. Маці Валенція — Схаластыка — паходзіла са старажытнага роду Гарэцкіх. Пасля Полацка юнак накіроўваецца ў беларускія Афіны — Вільню, дзе ў 1818—24 гг. вучыцца на факультэце жывапісу, скульптуры і графікі універсітэта. У гісторыі нашай культуры віленская мастацкая школа заняла асобнае месца. Ян Рустэм і Ян Дамэль, лідэры гэтага мастацкага цэнтру, былі настаўнікамі Ваньковіча. Штудыйныя малюнкі віленскага перыяду сведчаць аб засваенні пачынаючым мастаком законаў класіцызму: пластычнасць формы, строгі лінейны лад, стылізацыя матыву паводле антычных узораў. Трэба зазначыць, што ў беларускім мастацтве класіцызм нават на позняй стадыі свайго развіцця не набыў уласцівасцяў, характэрных для іншых нацыянальных мастацкіх школ: халоднай трактоўкі ідэалізаваных вобразаў, паўтарэння кампазіцыйных штампаў, браку кантакту з натурай. Ваньковіч, як і іншыя беларускія мастакі, успрымаў антычную гісторыю і міфалогію як яркі, поўны пачуццяў і жарсцяў свет. І мастацкія рашэнні яму дыктавала не толькі натхненне. Юнак чытаў у арыгінале творы Герадота, Тацыта, Ксенафонта. Не выпадкова ён атрымаў першую прэмію ў конкурсе на кампазіцыю па тэме са старажытнагрэцкай міфалогіі «Філактэт на востраве Лемнас». Акрамя таго, ён наведваў заняткі на факультэце фізічных навук, вывучаў оптыку і законы распаўсюджання святла. Выключныя поспехі дазволілі Ваньковічу працягнуць вучобу ў імперскай сталіцы. У 1824 г. па рашэнні вучонай рады універсітэту ён быў накіраваны ў Пецярбургскую Імператарскую Акадэмію мастацтваў. Ян Рустэм у суправаджальным лісце так сфармуляваў задачы пецярбургскага перыяду: «Вывучаць антычнасць і капіраваць узоры. Потым працаваць з натуры, удасканальвацца ў кампазіцыі, капіраваць алеем па палатне творы найбольш дасканалых майстроў (асабліва венецыянскіх). Навучыўшыся рысаваць, трэба развіць пачуццё формы, мадэліроўкі. Прысвяціць вольныя ад мастацтва гадзіны вывучэнню гісторыі, як старажытнай, так і сучаснай, бо вывучэнне ўзбагаціць ідэямі фантазію і дасць уздым пачуццям...» Трэба прызнаць, што Ваньковіч значна перавыканаў гэтую праграму. Фактычна за чатыры гады ён сфармаваўся як выдатны самастойны мастак. І гэта не выпадкова, бо ягонымі педагогамі ў Акадэміі былі вядучыя майстры расейскага класіцызму А.Ягораў і В.Шабуеў. Ён шмат працаваў і адну за адной заваёўваў узнагароды. Таленавітым юнаком хутка зацікавіліся ў культурных колах Пецярбурга. Партрэты ягонага пэндзля прыцягвалі ўсеагульную ўвагу. На шчасце, ён не быў самотны ўдалечыні ад радзімы. Побач з ім у Акадэміі вучыўся яго равеснік яшчэ па віленскім перыядзе В.Смакоўскі (ён пакінуў цікавыя ўспаміны пра Ваньковіча). Беларускія мастакі А.Арлоўскі і І.Аляшкевіч таксама жылі і працавалі тады ў Паўночнай Пальміры. І самае галоўнае, тут ён зноў сустрэўся з Адамам Міцкевічам, таксама сябрам па Віленскім універсітэце. Значна паўплывалі на развіццё мастака расейскія літаратары В. Жукоўскі, П. Вяземскі, М. Палявы.
...Непадалёк ад новага сталічнага тэлецэнтру, у канцы вуліцы Парніковай стаіць прыгожы будынак, які вылучаецца ў безаблічным наваколлі сваімі класічнымі рысамі. Сюды, у родавы маёнтак у Сляпянцы, Ваньковіч вярнуўся з Пецярбурга ў 1828 г. Тут ён працаваў, збіраў калекцыю твораў мастацтва, выхоўваў вучняў. Адсюль часта выязджаў у Вільню. Вакол Ваньковіча ўтварылася кола творчай інтэлігенцыі Менску. Кампазітар Станіслаў Манюшка, сям’я якога была ў даўніх сяброўскіх і сваяцкіх адносінах з Ваньковічамі, апісаў у сваіх успамінах музычныя вечары, што адбываліся ў доме Эдварда, стрыечнага брата мастака, на вул. Валоскай (цяпер вул. Інтэрнацыянальная). Там выступалі і героі партрэтаў Ваньковіча — музыканты еўрапейскай славы Марыя Шыманоўская і Караль Ліпіньскі. А модныя ў тыя гады карты саступалі месца шахматам, музыцы і літаратуры. На Беларусь насунулася навальніца 1830—31 гг. Ваньковіч вырашыў далучыцца да паўстанцаў (купіў зброю і каня), але працяглая хвароба не дала здзейсніцца гэтаму намеру. Ён цяжка перажываў паразу паўстання і трагічны лёс народу. Скончыўся шчаслівы перыяд у жыцці мастака. Рамантычныя ідэалы маладосці разбіліся аб мур рэакцыі, што правіла баль па ўсёй Еўропе, не толькі ў мікалаеўскай Расіі. Мастак перажываў глыбокі крызіс. Сухоты аслаблялі ягоны арганізм. Нервовыя прыпадкі магла ўлагодзіць толькі ягоная жонка. У 1839 г. ён канчаткова вырашыў ад’ехаць за мяжу. Тагачаснае падарожжа — гэта не цяперашняе мільгаценне вакзалаў і аэрапортаў. Мастак падоўгу спыняўся ў культурных цэнтрах Еўропы, напружана працаваў над карцінамі, капіраваў класічныя творы ў музеях Дрэздэна, Мюнхена, Страсбурга.
12 мая 1842 г. Міцкевіч запісаў тэстамант сябра. Багаццем паміраючага былі толькі карціны. Частку з іх ён перадаў сваёй сям’і і сябрам юнацтва — А.Міцкевічу і А.Тавяньскаму. Астатнія былі прададзеныя з аўкцыёна за пазыкі, але сумы на ўсю выплату не хапіла. Пахавалі мастака на парыжскіх могілках Манмартр-дэ-Сэн-Дэні. І цяпер там стаіць прыгожы, строгіх формаў надмагільны абеліск. Думаецца, што гэтая магіла павінна стаць месцам паломніцтва для беларусаў, якія шляхамі Ваньковіча апынуцца ў Парыжы. Творы мастака захоўваюцца ў зборах Вільні, Пецярбурга, Варшавы, Кракава, Парыжа. Адным словам, па-за межамі сучаснай Беларусі. Галоўныя дасягненні Ваньковіча належаць жанру партрэта. Мая любімая работа (з ліку «нехрыстаматыйных») — «Партрэт невядомага ў жоўтай камізэльцы» з віленскага Мастацкага музея. Тут раскрыўся каларыстычны дар мастака, які, на жаль, часцей за ўсё стрымліваў свабоднае гучанне колераў, грунтуючыся на прыглушанай акадэмічнай гаме. У гэтым партрэце ёсць энергія святла, якая прасякае кожную часцінку выявы.
Вясной гэтага года павінна адбыцца надзвычай важная падзея ў беларускай культуры. Адкрыццём новага музея ў старым горадзе Мінска завершыцца шматгадовая праца калектыву спецыялістаў Нацыянальнага мастацкага музея Беларусі (мастацтвазнаўцы І.Паньшына і Н.Сычова) і ВА «Белрэстаўрацыя» (архітэктары І.Дорахава і А.Кандратаў).
Apertae Musarum januae.
Дзверы музаў расчыненыя.
|
|
|