Ксёндз Аляксандр Астрамовіч (Андрэй Зязюля). Фота пачатка 20-га стагоддзя

«У той час прыступілі вучні да Езуса, кажучы: Хто ж большы ў Царстве Нябесным? І, паклікаўшы дзіця, Езус паставіў яго сярод іх. І сказаў: праўду кажу вам, калі не навернецеся і не будзеце як дзеці, не ўвойдзеце ў Царства Нябеснае; дык вось, хто ўпакорыцца, як гэтае дзіця, той большы ў Царстве Нябесным; і хто прыме такое дзіця ў імя Маё, той Мяне прымае» (Мц 18, 1—4). Варыянт гэтага ж запавета Хрыста сваім вучням, а праз іх усім хрысціянам ёсць у Евангеллі паводле Лукі (Лк 18, 17).

У гэтым запавеце — сутнасць філасофіі, эстэтыкі і псіхалогіі асобы паэта Аляксандра Астрамовіча, каталіцкага святара заходняга абраду, які пачаў сваё душпастырскае служэнне ў ракаўскім касцёле ў 1911 годзе. У літаратурнай традыцыі А. Астрамовіч вядомы пад псеўданімам Андрэй Зязюля. Нарадзіўся будучы святар і паэт 26 лістапада 1878 года ў сялянскай сям'і Сцяпана і Ганны Астрамовічаў у вёсцы Навасады Гальшанскай гміны Ашмянскага павета. Пачатковую адукацыю набыў у Гальшанах, закончыў Ашмянскае павятовае вучылішча (1890—1892). Пасля працаваў на бацькавай гаспадарцы, самастойна вывучаў французскую мову. З 1 студзеня 1901 года да 14 верасня 1903 года служыў у 160-м пяхотным Абхазскім палку ў Гомелі і ў Барысаве. Закончыў службу ў званні малодшага афіцэра. Пасля няўдалых спробаў паступіць у Віленскую духоўную семінарыю (1903—1904) выехаў у Пецярбург, дзе здаў экзамены на званне аптэкара (1906, студзень) і гэтым засведчыў веданне асноў лацінскай мовы, неабходнае для паступлення ў духоўную каталіцкую семінарыю у Пецярбургу (1911). Там, як і іншыя будучыя беларускія адраджэнцы, быў пад духоўнай апекай прафесара Браніслава Эпімах-Шыпілы.

Пасвечаны ў святары ў 1910 годзе. Душпастырскую дзейнасць пачаў вікарыем ракаўскага касцёла і першую сваю Імшу адправіў у вёсцы Трабы Валожынскага павета 2 лютага 1911 года. З 2 ліпеня 1912 года да лютага 1915 года служыў у парафіі Анопаль Мінскага дэканата. Пазней быў прызначаны вікарыем у Бабруйскую парафію. Са снежня 1916 года служыў вікарыем у Смілавічах Ігуменскага павета і ў суседніх касцёлах, выконваў абавязкі адміністратара гарадзішчанскага касцёла. З 9 верасня 1917 года — пробашч касцёла ў Абольцах Аршанскага дэканата. Два гады служыў ксяндзом у мястэчку Сянно Аршанскага дэканата. Там памёр 17 студзеня 1921 года, пахаваны на мясцовых каталіцкіх могілках1.

Літаратурная творчасць і асветніцкая дзейнасць ксяндза А. Астрамовіча звязана з вытокамі беларускага каталіцкага адраджэння першай паловы ХХ ст. Лідэрам гэтага руху ў Заходняй Беларусі быў гісторык, публіцыст, тэолаг і філосаф ксёндз Адам Станкевіч. У манаграфіі «Родная мова ў святынях» ён пісаў: «У ХХ в. ужо спатыкаем сьведамых ксяндзоў беларусаў, верных сыноў Касьцёла і свайго народа, як Фр. Будзька, А. Астрамовіч, К.Стэповіч, З. Якуць, Ф. Абрантовіч, В. Гадлеўскі, В. Шутовіч, П. Татарыновіч, А. Сікора, Я. Рэшаць, І. Тарасэвіч і многа іншых»2. Польская каталіцкая адміністрацыя не давярала ксяндзу Астрамовічу і часта мяняла месцы яго службы. Але і гэтыя вандроўкі асветнік выкарыстаў дзеля таго, каб паслужыць Маці-Радзіме. У прадмове да пасмяротнага выдання выбраных твораў А. Зязюлі А. Станкевіч пісаў: «Усе тыя куткі Ашмяншчыны і Валожыншчыны, як Гальшаны, Трабы, Вішнёва, Баруны, Крэва, дзе часта пабываў Зязюля, помняць яго і сяння. Нёс ён туды прамень праўды, сьвятло беларускай народнай сьведамасьці як жывым словам, так і праз родную кніжку і газэту [...]. Зязюля — гэта праўдзівы ідэаліст, гэта мучанік за родную ідэю»3.

Аляксандр Астрамовіч удзельнічаў у першым з'ездзе беларускіх каталіцкіх святароў (Мінск, 1917), быў сябрам Саюза ксяндзоў-беларусаў, ад якога пачалося стварэнне грамадскай арганізацыі Беларуская Хрысціянская Злучнасць (БХЗ), пазней рэарганізаванай у партыю Беларуская Хрысціянская Дэмакратыя (БХД). Ён вітаў абвяшчэнне незалежнай Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР), па даручэнні яе Народнага сакратырыята арганізоўваў беларускія школы, местачковыя і павятовыя органы ўлады БНР. Пасля акупацыі Беларусі бальшавіцкай арміяй пераследаваўся за сваю нацыянальную і рэлігійна-асветную дзейнасць, некалькі тыдняў правёў у астрозе Віцебскага губчэка (1920).

Першы свой верш «Песьня дзяўчаці» Андрэй Зязюля апублікаваў у газеце «Наша Ніва» за 1909 год4. Гэта быў ужо голас здольнага паэта, які дакладна перадаў душэўны стан сваёй гераіні. Пасля ўступнага шасцірадкоўя, як бы санатнай экспазіцыі, паэт разгортвае цэнтральную тэму:

Вось пасе кароўку дзеўка маладая І аб горкай долі ціхенька гадае. Як згадала, хутка думка спанавала Да таго й зязюля ў грунь закукавала. Цяжэнька прыйшлося ў гэта ёй прадвесьне, Вось і палілася, палілася песьня: «Ой ляцелі гусі, дый с-пад Белай Русі...» Цяжка было жыці бедненькай Карусі. Цяжка будзе жыць ёй, пакуль не сканае, «Замуцілі гусі ваду на Дунаі...» І сьпявае дзеўка песьню сваю далей Аж нясецца голас з ветраною хваляй. І панёсься, рэхай у ляску аддаўся. І навекі зьнік там, і не варачаўся. Дасьпявала дзеўка слоўца «рассталіся», І на твар дзявочы сьлёзы паліліся. Сонейка схавала ў лесе ясны вочы, Рэха ж усё сьпявала горкі лёс дзявочы.

Большасць ранніх вершаў 1909—1912 гг. паэт друкаваў у адраджэнскай «Нашай Ніве». Якраз тады Андрэй Зязюля пазнаёміўся і пасябраваў з Янкам Купалам, які вучыўся на агульнаадукацыйных курсах А. Чарняева ў Пецярбургу (1909—1913), а летнія канікулы праводзіў на сваім любімым хутары Акопы. 5 чэрвеня 1912 года ў лісце да свайго духоўнага бацькі Б. Эпімах-Шыпілы паэт пісаў: «Як перапішу (апрацую) начыста «Паўлінку», — думаю напісаць паэмку «Рагнеда», гістарычную рэч з жыцця Полацкага княства, а пасля, як Бог дасць. На днях маюся з'ездзіць да кс. Астрамовіча, а стуль, пагасціўшы трохі дома, усё-ткі пастараюся быць у Вільні [...]. Папрасіце, паночку, П. Грыневіча, каб ён прыслаў мне свае песні, 1-ы і 2-гі зборнікі».

Напомню, што сааўтарам другога зборніка «Беларускія песні з нотамі» (СПб., 1912) разам з А. Грыневічам быў А. Астрамовіч. Праз дваццаць дзён, 26 ліпеня 1912 года, Я. Купала паведамляў Б. Эпімах-Шыпілу: «У суботу еду у Стаўбцы да Коласа, а адтуль да кс. Астрамовіча і дамоў»5. Як вядома з храналогіі асветніцкай і душпастырскай дзейнасці А. Астрамовіча, ён да канца чэрвеня 1912 года служыў вікарыем у ракаўскім касцёле, а з 2 ліпеня 1912 года — філіялістам у парафіі Анопаль Мінскага дэканата. Янка Купала мог сустракацца з ім і ў Ракаве, і ў Анопалі, дзе захавалася Анопальская сядзіба — помнік сядзібна-паркавай архітэктуры другой паловы XVII cт. На сядзібе меўся жылы дом (цяпер выкарыстоўваецца пад жыллё і гандлёвую ўстанову) і драўляны касцёл 1776 года, які не збярогся6. Мабыць, якраз там і адбылася гэтая сустрэча паэтаў. Зусім верагодна, што Аляксандр Астрамовіч пазнаёміў Янку Купалу з ксяндзом Фабіянам Абрантовічам — выдатным дзеячам беларускага каталіцкага адраджэння. 20 верасня 1922 года ў лісце да Б. Эпімах-Шыпілы Купала паведамляў пра перажытую ім з пачатку 1920 года бяду: «Я захварэў страшнай хваробай: гнойнае запаленне сляпой кішкі (па-вучонаму — ператаніт). Праляжаў у бальніцы, змагаючыся са смерцю, тры месяцы і выйшаў з пакрыўленай губой і з надарваным здароўем. Толькі дзякуючы добрай аперацыі, асабліва ксяндзу Абрантовічу, я не пайшоў да Абрагама на піва»7.

Пасля заснавання першай беларускай каталіцкай газеты «Беларус» («Bielarus», 1913—1915) А. Астрамовіч шмат друкаваўся ў гэтым адраджэнска-асветніцкім штотыднёвіку. Паводле сведчання А. Станкевіча, нават дапамагаў грашыма яго рэдакцыі: «Рэдактару А. Лявіцкаму давалі на жыццё толькі 10 руб. на месяц. Неяк у гэтым часе паслаў Бог помач: штосьці даў кс. Францішак Будзька, штось кс. Астрамовіч, а ў канцы заінтэрасавалася часопісам княгіня Магдалена Радзівіліха, каторая сістэматычна пакрывала даўгі «Беларуса» аж да яго закрыцьця, гэта значыць да прыходу ў Вільню немцаў у 1915 г.»8. Тады ж паэт апублікаваў свой адзіны пры жыцці невялікі зборнік вершаў (лацінкай) «Z rodnaha zahonu» (Wilnia, 1914). Пазней А. Астрамовіч друкаваўся ў беларускіх перыядычных выданнях «Светач», «Гоман», «Вольная Беларусь», «Крыніца» і інш.

Асобным выданнем пры жыцці паэта была апублікаваная яго асветніцкая паэма «Слова праўды аб мове і долі беларусаў» (Прага, 1917 г.) і ў бібліятэчцы газеты «Вольная Беларусь» (1918). Пасля ранняй смерці паэта А. Станкевіч апублікаваў у бібліятэчцы газеты «Беларуская крыніца» яго паэму «Аленчына вяселле» (асобнае выд. 1923 г.) і зборнік вершаў (лацінкай) «З роднага загону» (1913), які ўключаў большасць вядомых твораў А. Зязюлі.

Усе творы А. Астрамовіча паводле зместу і стылю — хрысціянскія і асветніцкія: гэта гутаркі добрага настаўніка з духоўнымі дзецьмі — маленькімі, маладымі і сталымі. Сутнасць яго багаслоўя і філасофіі можна вызначыць адным сказам — любоў да Бога і да ўсялякага Божага тварэння — ад чалавека да жывёлаў, птушак, рыбаў, раслінаў, кожнай былінкі і кветкі. Найперш — да Беларусі, роднага народа, беларускай мовы, культуры, народнага побыту. Афарыстычна паэтава любоў абазначана назваю зборніка вершаў — «З роднага загону». Але тут — не хутаранская філасофія, як можа здацца нявопытнаму крытыку. Родны загон для паэта быў тою зоркаю, з вышыні якой ён хацеў абняць і пашкадаваць увесь Божы свет. Пашкадаваць — і паплакаць над ягонаю доляю. Бо, як казаў славуты хрысціянскі філосаф Мікалай Бярдзяеў: «Вся тварь стенает и взывает ко своему Творцу».

Успамінаючы асобу паэта, А. Станкевіч пісаў: «Характарам Астрамовіч быў шчыры, дзіўна просты, запальны і гарачы, заўсёды вясёлы, добры, услужны, горача пабожны і дзіўна патрыятычны [...]. Зязюля адчуваў Бога проста, часта аж наіўна, па-дзяціннаму, выключна сэрцам»9. Не выпадкова людзі прыземленыя, размерна практычнага розуму не любілі паэта і нават лічылі яго за дурня, як гэта здавалася аднаму віленскаму ксяндзу, пад апекаю якога быў нейкі час юнак Алесь Астрамовіч, калі спрабаваў у 1904 годзе паступіць у Віленскую духоўную семінарыю.

У зборніку вершаў А. Зязюлі «З роднага загону» ёсць чатыры раздзелы. Чатыры любові паэта. Пачынаецца кніжка цыклам рэлігійных вершаў — з паэтычнай малітвы па матывах першага псальма:

Шчасьлівы, хто ў раду благіх не ўступае,      Хто выбраў вузкую дарогу, Да неба ідзе ён, гасьцінцы мінае,      Што цягнуць да пекла парогу...

Цікава, што свой першы беларускі хрысціянскі гімн А. Зязюля змясціў у другой нізцы — вершы «Народныя» — і назваў яго «Песьня Беларусі»:

Божа, што калісь народы На асобкі падзяліў, І хацеў, каб народ кожны Мовай роднай гаварыў. Узглянь жа на народ бяздольны Беларускі, што к Табе Голас ціхі, паднявольны У пакорнай шле мальбе. Каб рунела, выплывала, Красавала, наліло І, насьпеўшы, у ток нямала Умалоту прынясло.

Няцяжка ўбачыць тут прататып славутага гімна Наталлі Арсенневай «Магутны Божа...».

Папулярны ў беларускім фальклоры і ў народным побыце евангельскі вобраз Беднага Лазара — асноўны архетып ранняй беларускай літаратуры («Дудка Беларуская» Ф. Багушэвіча, «Жалейка» Янкі Купалы, «Песні жальбы» Якуба Коласа, масавая паэзія і публіцыстыка) не абышоў і творчасць А. Зязюлі, выявіўся нават у загалоўках ягоных вершаў («Лірнік», «Мая ліра», «Песня лірніка» і інш.). Вось зачын верша «Лірнік»:

Толькі вочы працёр, — Дзень заясьніўся ўсход, Валачэцца ў двор Бедны лірнік з варот...

У фінале лірычны герой паэта выступае ў ролі будзіцеля народу. Знаёмы матыў нашаніўскай паэзіі:

Кончыў дзед быліну, Ліру ўзьвесіў і зноў, І будзіць з мары-сну Люд вясковы пайшоў...

Тут евангельскі архетып Беднага Лазара — другое Я паэта-адраджэнца ў папулярным вобразе лірніка. Бо вядома, што ў аснове твораў беларускіх лірнікаў была народная эпічна-дыдактычная песня на матыў евангельскай прыпавесці пра Беднага Лазара і ягонага багатага брата. Яна запісана ў перыяд яе актыўнага бытавання (ХІХ — пачатак ХХ ст.) фалькларыстамі М. Нікіфароўскім, А. Дабравольскім, С. Малевічам, а ў сучасным варыянце — этнамузыколагам З. Мажэйкай. Лірычны герой верша «Песня лірніка» выконвае яе ў паэтычнай інтэрпрэтацыі Андрэя Зязюлі. Цікава, што гэты паэт у зборніку «З роднага загону» сумясціў два асноўныя архетыпы беларускай класічнай паэзіі — ранні элегійны матыў Беднага Лазара і пазнейшы мажорны матыў вітаізму (ад лацінскага vita — жыццё), узвышэнства, праслаўлення красы роднага краю, архетып Раю. У праграмным вершы «Мая ліра» паэт прыпадабняецца да народнага лірніка-прарока:

На пакладзе, у сьвіронку Напаткаў я ліронку, Што ўкурэўшы ляжала І бутвець пачынала.

Паэт-лірнік спявае пра духоўнае адраджэнне ўсіх людзей:

Каб на сьвеце народы, Дачакаўшы свабоды, Бога зналі, любілі, — І на Рай заслужылі.

Узвышэнскія матывы, пачатыя Янкам Купалам у 1910—1917 гг. (паэма «Яна і Я», цыклы мажорна-ўзвышэнскай лірыкі), Якубам Коласам (эпічная паэма «Новая зямля», Максімам Багдановічам (цыклы «У зачараваным царстве» з кнігі «Вянок»), захапілі хрысціянскага паэта А. Зязюлю. Яны шчыра і проста выявіліся ў споведзі паэта пра сваю любоў да ўсяго роднага, беларускага. Найперш — да сваёй малой радзімы (матыў роднага кута), традыцыйнага сялянскага побыту, апаэтызаванага ў нізках вершаў «Народныя», «Народнае жыццё», «Беларуская прырода», «Родная сяліба», у паэме «Аленчына вяселле». Следам за пачынальнікам літоўскай нацыянальнай літаратуры Э. Межалайцісам, аўтарам эпічнай паэмы «Поры года», А. Зязюля ў лірычным цыкле «Беларуская прырода» апявае прыгажосць кожнага месяца беларускай вясны, лета, восені і зімы, красу роднага хутара, роднага поля, роднай дзяўчыны і роднай песні.

Простая па сваіх выяўленчых сродках лірыка А. Зязюлі змяшчае, акрамя эстэтычнай, яшчэ і этнаграфічную каштоўнасць: у яго паэзіі зафіксаваныя самабытная традыцыйная культура беларускай вёскі, што сёння захавалася хіба што фрагментарна ў побыце і ў музейных экспазіцыях.

Сёння мы — у неаплатным даўгу перад памяццю хрысціянскага асветніка Аляксандра Астрамовіча. Нашыя добрыя настаўнікі не забываюць ягонай паэзіі: прафесар Алег Лойка нават прысвяціў ягонай творчасці невялікі раздзел у курсе лекцый «Гісторыя беларускай літаратуры»10. Аднак літаратурная спадчына паэта засталася ў рэдкіх выданнях, якія не даходзяць да чытача, нават да настаўніка-філолага. Актуальная крытыка адгукнулася на яе толькі артыкулам у часопісе «Полымя»11. Наконт простасці паэзіі А. Зязюлі памыляўся нават Максім Багдановіч. У нарысе «За тры гады: Агляд беларускай краснай пісьменнасьці 1911—1913 гг.» ён, кажучы пра газету «Bielarus», не пазбег дасціпнага штампа тагачаснай расійскай крытыкі, калі сказаў: «Шмат вершаў піша і А. Зязюля, але аб ім можна сказаць толькі тое, што, напэўна, сказана ў яго пашпарце: «Католік. Асаблівых прыкмет не мае»12. Да гонару рэдакцыі «Нашай нівы»: друкуючы артыкул М. Багдановіча ў «Каляднай пісанцы» за 1913 год, яна не надрукавала «Postscriptum» М. Багдановіча, дзе быў гэты выпад супраць паэта, якога крытык не ведаў і не зразумеў. Бо каб ведаў, то, мусіць, палюбіў бы як паэта і чалавека: бо недзе амаль адначасова ў 1912—1913 гг. Максім Багдановіч напісаў верш «Падымі ў гару сваё вока...», а Андрэй Зязюля — блізкі па хрысціянскіх матывах верш «Лес у маі» («Узіраемся ўвыш...»). Параўнаем першыя строфы гэтых твораў пра ўзнёслы стан душы. У Максіма Багдановіча:

Падымі ў гару сваё вока, І ты будзеш ізноў, як дзіця, І адыдуць, адхлынуць далёка Усе трывогі зямнога жыцьця.

А цяпер паслухаем Андрэя Зязюлю:

Узіраемся ўвыш І шукаем тых зор, Што вядуць нас праз крыж У нябесны прастор. І надзеі прамень Разам з верай тады Прабіваецца ў цень Беспрасьветнай жуды. Вось тады, як дзіця, Хочаш жыць і любіць, Крыж і церні жыцьця Каб на рай заслужыць.

17 студзеня 2001 года споўнілася 80 гадоў з таго часу, калі Аляксандр Астрамовіч адышоў ад нас у лепшы свет. Самы час (хоць тут мы спазніліся) выдаць збор твораў паэта.