Home Help
Пра нас Аўтары Архіў Пошук Галерэя Рэдакцыя
1(35)/2006
Галерэя
Год Яна Паўла ІІ

ПАД ЗНАКАМ СВЯТАСЦI

СВЯТЫ АЙЦЕЦ
На кніжнай паліцы
In memoriam

ВЕРШЫ
На шляху веры
Працяг размовы

ІЗНОЎ – РЭКЛАМА...
КАМУ Ж ЯНА ПАТРЭБНА
Постаці

РОДАМ З БЕЛАСТОЧЧЫНЫ
Культура

СПАДЗЯВАННЕ НА ВЕЧНАСЦЬ
Проза

З НОВЫХ ЗАПІСАЎ

МАЛЕНЬКІЯ ТАЯМНІЦЫ
Нашы святыні
На кніжнай паліцы

ПАКЛIКАННЕ
Слова святара

СВЯТАР СЁННЯ... НАВОШТА?
На кніжнай паліцы
Паэзія

ВЕРШЫ

ВЕРШЫ
Нашы святыні
Мастацтва

СМЕРЦЬ ЦЕСЦЯ, АБО ЗАТРЫМАНЫ ПАСАГ

Чытачы «Нашай веры» ўжо знаёміліся з урыўкам «жыццяпісу чыноўніка Вінцэнта Марцінкевіча» — пра акалічнасці «вяселля» Дуніна-Марцінкевіча, якому давялося выкрадаць маладую 16-гадовую жонку, каб узяць з ёю таемны шлюб (Найперш трэба гняздо звіць // Наша вера. 2003, № 1.). Пра тое, як і дзякуючы чаму дасталася будучаму пісьменніку слынная Люцінка, — у чарговай публікацыі.

І
«Гаспадарку весці — галавой ды кішэнню трэсці».

Чутае змалку ад таты Яна, арандатара з прымусу — неблагога, зрэшты, гаспадара, — трапнае выслоўе Вінцэнт запомніў на ўсё жыццё. Але каб хоць на макавае зерне здагадваўся, у якія непярэліўкі трапіць, колькі спадзе на ягоную галаву і гарбатую спіну ненармальнага клопату з набыццём клятай Люцінкі — дальбог, не паквапіўся б на той хвальварак. Ані! Упрасіў бы Юзэфку, раз ужо капейчына па спадчыне ад ейных бацькоў перапала, агораць нейкі іншы маёнтак. Можа і не над Іслаччу, а падалей прыгледзець. Хоць бы тыя Найдзёнавічы над Сулой паспрабаваць у Сабалеўскіх адкупіць? Ці дзіклівыя Янушкі Рубяжоўскага ключа? Ці бліжэйшыя Рабушкі пад Заслаўем? Але не ў гэткіх прыдуркаватых прапойцаў люцінскіх...

Ды хто ведае, дзе пакоціцца? Як наканавана – дык і ў сухім змочышся.

А гэтак марылася і прагнулася займець урэшце свой маёнтачак. Хай сабе лядачы, слабкі, незайздросны прыбыткам, але ўласны.

 
ІІ
...Жнівеньскія пазоры-світанкі не толькі прахалодныя, абраселыя, але й познія. Дні імкліва падтуляюцца, нібы ў палоханага сабакі хвост, перад начной цемрай, якая ўсё даўжэе й гусцее. Не раўнуючы як пякучы клопат з нованабытай Люцінкай, з якой уваліўся, бы ў смалу. Ды гэтак уквэцаўся, што ўпершыню не ведаў, якім макарам вылузнуцца з нечаканага беспрасвецця.

Эх, каб яшчэ жыў цесць — нешта б нараіў…

Хоць колькі ўжо самому Вінцэнту давялося папакручвацца ў жыцці, як печкуру на патэльні, пазычаючы й займаючы. Ды толькі невялікая пазыка робіць з цябе простага даўжніка, а вялікая — ворага. Як адразу зрабіла яго ліхадзеем перад цесцем і цешчай за выкраданне іхняй ядыначкі. З тых дат ён багата чаго намагаўся чыніць у жыцці пакрыёма. Нават перад каханай Юзэфкай. Вунь і жонка йшчэ не ведае: каб далажыць належную для набыцця Люцінкі капейчыну, давялося яму заняць адразу тысячу ў Фрыбеса з Забыліна на Ігуменшчыне, падакляраваўшы вярнуць пазычанае праз гады паўтары. А за гадавыя працэнты падмагчы вырабіць далёкага сваяка таго з Беласточчыны на праўдзівага шляхціца з ўсімі бездакорнымі дваранскімі дакументамі-прывілеямі, неабходнымі для падачы ў шляхецкую зборню.

О-хо-хо... У пазорны, пад буйнымі ранішнімі зорамі, досвітак свечак паліць няма ахвоты. І пашто? Таму ляжы ды ўздыхай ціхенька далей. Звыкай да сваёй буколікі новапрыдбанай. І новага гадзінніка: пеўняў і калодзежнага скрыпу жураўля на світанку. Не будзі Юзэфку, што стаілася на крайку ложа. Ёй і ўдзень жывецца беспрасветна. У свае 25 гадкоў — круглая сіротка засталася. Тут ёй лепш спіцца, чым у Менску. Хоць трохі спачне ад дзіцячай гамарні, з якой штохвілі трэ куенчыцца. Бахураняты гаманлівыя каму хочаш растузаюць нэрвы. Нават такой спакойнай, як яна. Недарэмна ж першае імя ёй далі ў маленстве — Алімпія. З ейным алімпійскім супакоем і анёльскім тварыкам толькі князёў-грахф’ёў на балях прымаць, а не ў закінутым хвальварку гараваць… Вось пасля апошніх хрэсьбін, спраўленых у мінулым ліпені, давялося забраць з сабою сюды толькі пяцімесячнае немаўля, Зафію-Аліцыю, пакінуўшы ейных старэйшых сястрычак і браціка Міраслава-Эдварда пад наглядам прыслугі ў Менску. Бо жыць тут, як выявілася, няма дзе й няма як. Былы гаспа

дар пугачом рассеўся ў двух часова дакляраваных яму (як неабачліва!) пакоях. А напіўшыся — бухторыць усім, што і ўвесь маёнтак назад верне.

Думкі джалілі і джалілі нутро. Вінцэнт цяжка ўздыхнуў, паварочваючыся да сцяны. З чыстай душою спіцца спакойна. Прызнацца ж нават сабе самому, што мае бездакорнае сумленне, ён не мог. Таму і пакутваў бяссоннем, камбінуючы, як адолець неспадзеўныя ці й наканаваныя злыбеды.

 
ІІІ
Люцінка наканавана была Вінцуку ад таго дня, калі таемна зашлюбіўся з дачкою менскага рэента Юзафа Базылёва Бараноўскага. Каторага дня тое адбылося — засталося ў гісторыі цьмяным. Губеранскі Менск поўніўся чуткамі: выкраў бязвусы, хоць і 23-гадовы, пісарчук, «маладую палюбоўніцу» («з пагляду была яшчэ дзiцяткам») з-пад носу ейных бацькоў (а сваіх працадаўцаў) у апошнія снежаньскія дні 1831 года. Бацькі «нявесты», загневаныя, як адрэзалі дачку-маладажонку ад сябе. Можа б папусціліся і злагаднелі б пачасе, але Юзэфка гадавалася ў сям’і ядыначкай. І што там казаць — не такі ім мроіўся зяць. Для бацькі і маці страціць у адначассе адзіную дачку — як аслепнуць на чатыры вокі.

Праз тыдзень пасля Новага году, акурат на Тры Каралі, 6 студзеня 1832 года, падаліся сужэнцы да спагадлівых Юзэфкавых сваякоў Гацыскіх. Вёз Вінцэнт туды сваю 16-гадовую жонку, як жывы вэксэль, за які па першым разе адшкадавана 30 рублёў срэбрам. А потым і сам-адзін трухаў вазком праведаным гасцінцам у недалёкую Вязынь кожны раз, калі разладжвалася штось на казённай службе (то вымушаны звольніцца па стане марнага здароўя з дырэкцыі вучэльняў Менскай губерні, то сам не пажадае ад ранку да змяркання перакладаць бясконцыя паперы-метрыкі ў каталіцкай капітуле), і пільна муляла капейчына, каб перабіцца. Есці ж хочацца штодня. Эх, каб не тая дзюрка ў роце...

А найбольш уваліўся ён, як ліс у пастку, увайшоўшы ў хаўрус з «падпольным сіндыкатам» Марціна Чапкоўскага, дапамагаючы вырабляць схвальшаваныя шляхецкія прывілеі на дваранскую годнасць. Апошняя на новадалучаных абшарах, заграбленых Расейскай імперыяй, каштавала нятанна: прызнанне цябе і тваіх крэўных у шляхецтве адразу вызваляла ад немалых штогадовых падаткаў-пабораў, абавязаных сплочваць ненажэрнай чужынскай казне.

Разважыўшы, гэта ж будучы цесць, адвакат-самавук, і паказаў Вінцэнту, як падрабляць размаітыя дакументы-паперы, пакуль той, дваццацігодкам, прырабляў у яго на канцыляршчыне. Падатлівы і адначасова ўпарта-ўчэпісты Бараноўскі почасту прымаўляў: не той добры пісарчук, які гладка піша, а той, які падчышчае чыста.

Ведаць бы Язэпу, што вучыць на сваю бяду смяротную, — не раскрываў бы ўсіх сакрэтаў кемнаму гарбунку.

А Вінцэнт удаўся спраўным, пераняў адразу лёгкасць пяра і стылю. Спанатрыў, на чым можна зарабіць капітал: пасля Лістападаўскага супраціву, чарговы раз патопленага акупантамі ў крыві (нават бязвінных дзетак у Ашмяне не шкадавалі! разам з маткамі забівалі-штыкавалі), прапаноў з розных куткоў былога Вялікага Княства Літоўскага штогод наплывала нязмерна.

Попыт на шляхецтва рос у цане. І некаму зрабілася зайздросна. Ці так, не хапіла вацка даказаць спрадвечнае нобільства. Накрылі «ценявы менскі Сенат» з усімі пячаткамі, падробленымі пад арыгінальныя (ад часоў каралёў Жыгімонтаў ды нядаўняга, апошняга, Станіслава Панятоўскага). З усімі шляхецкімі радаводамі падцертымі. З цудоўнымі вадзянымі знакамі-філігранямі XVI–XVIII стагоддзяў на іх (куды ўжо болей аўтэнтычнымі?! бо вылупленымі з старадаўніх актавых кніг). Маячыла кампаньёнам Сібір захрыбетная. І тут ужо дзед Бараноўскі, каб не сіраціць родных унучак і ўнука (што ні кажы, адной з ім крыві, хай сабе з дамешкам магілёўскім), распачаў энергічныя захады, каб адбяліць зяцька. Хваткіх расейскіх судаводаў вывучыў не з адной сотні ўласнаручных апеляцый і патаемных перамоў. Ведаў: не падмажаш — паедзеш пехадралам у Сібір тую клятую. Бо суд ідзе не за праўдаю важкаю, а за падмазкаю.

А зяцю шапнуў адну-адзіную навуку: адмаўляйся! Ад усяго перад судом адмаўляйся! Раз не злавілі за руку, а тым больш аніякіх узораў пячатак у цябе ў хаце не знайшлі — дык чапляй усё назад на таго ж Чапкоўскага, як на нябожчыка. Аніякіх «кампазыцый для зняцця мадэляў з пячатак крулей польскіх» не маляваў, пячатак тых не зразаў, з архіва кансісторыі не выносіў і нікому не паказваў.

І не скажы, што дапамагло, як мёртваму прыпарак. Дапамагло істотна. А тое што «часова пакінулі ў падозранні» — гэта не ў Сіберыі паганай на пасяленні. Паходзіш з той падазронасцю па Менску, і адшэрхне па часе ад цябе яна, як ад яшчарак узлескавых скура старая. Ды й часы наплылі цяпер ой як скрутныя: кожны, хто сярод бела дня не спяшае «здраствовать» — пераходзіць прылюдна на «дзяржаўную мову», а працягвае дзенькаваць па-тутэйшаму, бярэцца на падозранне. Асабліва сярод служылага чынавенства.

Адмазаць зяцька адмазаў, але сам нэрвы й здароўе надсадзіў хваляваннем: дагарэў у пачатку кастрычніка 1838 года, не размяняўшы векам і палціны. Адпявалі Язэпа Бараноўскага ўрачыста, у Катэдры. Адтуль ня менш урачыста працэсія рушыла на далекаватую, добрых тры вярсты ад меставых камяніц, Кальварыю, што сваім залаціста-мядзяным узбор’ем у атачэнні ліпаў і клёнаў одумна панавала над наваколлем. Усім выглядам нагадваючы, што чакае кожнага напрыканцы богабаязнага хрысціянскага жыцця. Зыркае кастрычніцкае сонца, схіліўшыся на паўночны захад, аддавала сваю апошнюю пяшчоту. І каб не прыгусцелыя бярозы, што бялюткімі калонамі застылі абапал даўжэзнай, раўнюткай алеі, было б спякотна. Мядзянае лісце ледзь чутна шапацела з сонечнага блакіту, быццам адтуль, з прадоннай прасторы, хтось нябачны нястомна падкідаў залатой чырвані, якой не менела. Прысады па-ранейшаму стаялі частым, крона да кроны, моцна сатканым жоўта-барвовым покрывам.

Пад шолах спаданай лістоты ксёндз Дамінік дэ Вальдэн адслужыў апошнюю малітву з апошнім развітальным «Анёл Панскі...». Што і занатаваў для нашчадкаў коратка ў метрыцы смерці пад № 123:

«На Ляховской улице 1838 года ноября 8-го по принятии святых тайн помер благородный Иосиф Васильев сын Барановский. Регент1, лет 48, и оставил жену Марьянну из Чечотов лет 50-т и дочь Юзефу в замужестве за благородным Викентием Марцинкевичем. Похоронен в Кальварии викарным священником де Вальденом»2.

Урэзалася Вінцэнту, як на ўскрайку Менска, павярнуўшы з Радаўскага тракту, фурман на высокіх козлах прытрымаў прыўзмыленых коней, а нейкая кабеціна, жонка з нованасланых ці новапрызначаных, выхіліўшыся з багатай рэсоркі, папыталася:

— Кого хоронят?

— Бараноўскага, рэентам быў…

— Да я здесь уже лет семь по церквям молюсь, но о таком регенте не слышала.

— Гэта не царкоўны рэгент. Натарыюс. Сваё бюро адвакацкае меў…

— А-а-а!.. — і потым сцішана да ягоных вушэй даляцела: — Да всё равно. Все эти юристы на руки нечисты...

Вось табе й маеш! Жыццё чалавечае — марната. Жыў чалавек — і няма! Як быццам на гэтым свеце не існаваў?! Дык пашто нараджаўся?

І што зрабіць у жыцці, каб у памяці нашчадкаў застацца?

У цяжкім роздуме ступаў Вінцэнт за труною, якая адзінотна, бы сама па сабе, сіратліва плыла па-над маўклівым пахавальным картэжам. Жалобная працэсія з чорным катафалкам, з адпаведна падабранымі варанымі ў прадымленай бліскучай збруі, дзе на рамянях недарэчна журліваму настрою сонцам зіхацелі мядзяныя заклёпкі, крочыла доўга і паволі. З Катэдры павярнулі адразу на галасістую Школьную (на той вуліцы прыпісаліся ўсе жыдоўскія школкі-ешыботы з галоўнай сінагогай). Прайшлі невялікі ўцінак па Нямізе і павярнулі на Радаўскую. На канцы яе, на самым ускрайку Менска, прамінулі ватыканскі помнік, пастаўлены з бласлаўлення Папы рымскага Льва ХІІ у памятку юбілею Нікейскага Сабору3.

«А дзядзьку майго, мітрапаліта ўсіх каталікоў, заграбленых на ўсход ад Нёмана, да яго Эксцэленцыі Льва ХІІ у Ватыкан не пусцілі...» — пераскочыў у думках Вінцэнт на ўзбярэжжа Нявы.

Так, калі муравалі гэты сціплы бялюткі чатырохкутнік (вышынёю ў тры чалавечыя росты) з дасканалаю белаю калонаю на ім (менш чым два чалавечыя росты), Марцінкевіч у Менску яшчэ не жыў. Іншыя аграмадныя мармурова-малахітавыя махіны ў некалькі дзесяткаў чалавечых ростаў, як і належыць сталіцы імперыі ў сто мільёнаў падданых, паўставалі перад ім, калі старэйшы брат Ігнат (колішні марскі афіцэр) з браціхаю Валконскай, прыжаніўшыся на княгіні ў Пецярбургу, зрэдзьчасу ў святочныя дні браў яго з сабою ў сямейныя вандроўкі ажно да вусця Фінскага заліву. Гады «дзядзькавання» ў сваяка, Станіслава Богуш-Сестранцэвіча, запрошанага з Магілёва ў Пецярбург самой Кацярынай II на пасад мiтрапалiта ўсiх каталiкоў расейскай iмперыi, — найшчаслівейшыя ў ягоным пакручастым жыццяпісе. Тое ён спасціг прыпознена, калі ў шматлікім натоўпе гэтаксама развітальна крочыў за пазалочанай дубовай дзядзькавай труною ажно ў Каломну, дзе на ўласным кавалку зямлi, выкупленым у казны, Сестранцэвiч збудаваў касцёл у iмя свайго вялікага патрона, святога Станiслава…

Дзядзькава смерць прынесла незабавам у лёс 18-гадовага братанца крутыя перамены, калі сталічны Пецярбург давялося Вінцэнту змяняць на губеранскі Менск.

Якая паваротка фартуны чакаецца цяпер?

Але ўвага! Адно ўдакладненне да цытаванай касцельнай вытрымкі: не ў прыстылым «наябры»-лістападзе было тое, а ў залатавейную кастрычніцкую пару. Аўтар не мае намеру ўводзіць у зман уважлівых чытачоў. Гэта ананімны перакладчык Менскай рыма-каталіцкай духоўнай кансісторыі, заняўшы вызваленае Вінцэнтам і ягонымі наступнікамі месца, апынуўся не на вышыні, пераклаўшы з польскага «Październik» як «ноябрь». Відаць, належаў да тых маладзёнаў правінцыйных, што недарэшты яшчэ навучыліся «здравствовать»: пачынаў дзень у «прысутственных» месцах губеранскай сталіцы з гучнага, як галоднае сабачае гырчанне «здравствуйця, гаспада», а ўвечары збіваўся на мясцовае мяккае «дзень добры»4. А тут яшчэ, мажліва, «прытомлены» пасля жалобнага стала, за якім ад нядаўна, на маскоўскі манер адпявання, пачала з’яўляцца гарэліца, кульнуў той каталіцкі талмач лішнюю чарку ў кампаніі з сталаначальнікамі новымі і, непрацверазелы, выпісаў даведку сваякам нябожчыка, дзямідзячы сабе пад нос:

Каталік — у неба мык, русь — у пекла шусь.

Бы даводзячы некаму, што не збіраецца прадаваць дарэшты душу сваю (не выключана, яшчэ ўчора «грэка-каталіцкую»), хоць і пайшоў на службу да цара Палкіна, «яго вялікасці імператара і самадзержцы ўсерасійскага». Смалы яму ў горла тры кадобцы! І паўлыжкі зверху.

 


  1. Не ў сучасным дваяка знаным сэнсе: (1. Часовы кіраўнік манархічнай дзяржвы ці 2. Дырыжор хору, пераважна царкоўнага) а натарыюс-адвакат.
  2. Сапраўдны дакумент.
  3. Найменне Юбілейнага пляцу ў сталіцы Беларусі захавалася да нашых дзён; праўда, першапачатковую этымалогію сэнсу назвы мала хто з менчукоў скажа. Яно нядзіва — за такімі пераменамі. Але ж не гэта галоўнае.
  4. Бо хахлы-суседзі праўдзіва і даўно прыкмецілі: хіба ліха возьме літвіна маўклівага, каб ён не «дзенькнуў».


 

 

Design and programming
PRO CHRISTO Studio
Polinevsky V.


Rating All.BY