Касцёл Святой Тройцы у в. Міхалішкі Астравецкага р-на. Фота А. Яроменкі.

Добра вядома, што слова «касцёл» азначае беларускую і польскую назву каталіцкай Царквы як у яе агульнай ідэі духоўнага паяднання людзей, так і ў форме храма. Але, напэўна, не ўсе задумваліся над тым, чаму гэтая назва адрозніваецца ад назваў хрысціянскай Царквы іншых народаў. Каб зразумець гэта, трэба звярнуцца да этымалогіі слова «касцёл», якое паходзіць ад лацінскага castelium, што азначае «невялікая крэпасць», і да гісторыі нашага краю. Пашырэнне каталіцызму на беларускіх землях адбывалася з ХІІІ ст. і асабліва інтэсіўна з канца ХІVст., пасля Крэўскай уніі, але яшчэ да Грунвальдскай бітвы 1410 г. Гэта быў складаны, асабліва ў знешнепалітычных адносінах, перыяд жыцця не толькі беларускай дзяржавы, Вялікага Княства Літоўскага, але і Каралеўства Польскага, што прывяло да іх першага палітычнага саюзу. Перад пагрозай крыжацкай навалы заходнія рубяжы Вялікага Княства апярэзаў ланцуг мураваных вялікакняжацкіх замкаў. Ад Вільні да Гародні паўсталі замкі-волаты ў Троках, Крэве, Наваградку, Лідзе. Замкі мелі магутныя сцены і вежы з байніцамі і баявымі пляцоўкамі, іх абкружалі валы і равы, праз якія вялі пад'ёмныя масты. Уязную браму звычайна прыкрываў барбакан, злучаная з ёю падковападобная мураваная сцяна, адкуль можна было весці бой. Усё манументальнае мураванае дойлідства таго часу мела абарончы характар. Першыя каталіцкія храмы мусілі таксама мець абарончыя прыстасаванні, ператварацца ў маленькія цытадэлі. Таму яны і атрымалі назву – касцёл.

Яшчэ не адно стагоддзе Вялікае Княства Літоўскае і Карона Польская мелі агульных ворагаў, асабліва пасля таго, як у 1569 г. у выніку Люблінскай уніі яны стварылі аб'яднаную дзяржаву – Рэч Паспалітую. Геапалітыка гэтай канфедэратыўнай дзяржавы на працягу двух стагоддзяў яе існавання была надзвычайнай складаная і шматвектарная. Дзяржаўнай рэлігіяй Рэчы Паспалітай з'яўлялася каталіцтва, аднак у адрозненне ад монаканфесійнай Польшчы грамадства ВКЛ было поліканфесійным: большую частку насельніцтва складалі праваслаўныя, частка магнатэрыі прытрымлівалася пратэстантызму, акрамя таго, пасля Брэсцкай царкоўнай уніі 1596 г. паступова набывала пашырэнне уніяцтва, што адбывалася, як сведчаць тагачасныя дакументы, «прозьбою і грозьбою». Усё гэта спрыяла абвастрэнню знешне– і ўнутрыпалітычных абставінаў, што суправаджаліся бясконцымі войнамі, галоўнай арэнай якіх была тэрыторыя сучаснай Беларусі.

У 1654 г. пачалася шматгадовая вайна паміж Рэччу Паспалітай і Маскоўскай Руссю за Украіну і Беларусь, прычынай якой сталі рашэнні Земскага сабора 1653 г. і Пераяслаўскай рады 1654 г. аб аб'яднанні Украіны з Расіяй. Пры гэтым расійскі бок прынялі даволі шырокія пласты праваслаўнага насельніцтва Беларусі. У 1655 г. супраць Рэчы Паспалітай распачала ваенныя дзеянні Швецыя, якую падтрымлівалі некаторыя магнаты Вялікага Княства Літоўскага пратэстанцкага веравызнання. Найбольш адметнымі былі стрыечныя браты – вялікі гетман літоўскі Януш Радзівіл і канюшы ВКЛ Багуслаў Радзівіл, уладальнік удзельнага Слуцкага княства.

Баючыся ўмацавання Швецыі ў Прыбалтыцы, рускі ўрад прыняў захады да замірэння з Рэччу Паспалітай, вынікам чаго стала Віленскае перамір'е 1656 г. Пасля смерці Багдана Хмяльніцкага частка казацкіх вярхоў пераарыентавалася на Рэч Паспалітую, што прывяло да падпісання Гадзяцкай дамовы 1658 г. паміж Расіяй і Швецыяй. Гэта зноў выклікала абвастрэнне адносінаў і пачатку ваенных дзеянняў паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай, якая пасля заключэння міру са Швецыяй у 1660 г. сканцэнтравала на тэрыторыі ВКЛ значныя вайсковыя сілы і адваявала Правабярэжную Украіну.

У 1667 г. абодва бакі, знясіленыя вайной і вялікімі матэрыяльнымі стратамі, у вёсцы Андрусава пад Мсціславам падпісалі перамір'е на 13 з паловай гадоў, паводле якога Беларусь і Правабярэжная Украіна засталіся ў складзе Рэчы Паспалітай, а Левабярэжная Украіна з Кіевам адышлі Расіі. У хуткім часе пасля гэтага, са смерцю ў 1668 г. караля Яна Казіміра, у Рэчы Паспалітай скончылася дынастыя Вазаў. Новым каралём быў абраны Міхал Вішнявецкі (гады праўлення 1668–1674), а затым Ян ІІІ Сабескі (гады праўлення 1674–1696), пры якім умовы Андрусаўскага перамір'я былі замацаваны ў 1686 г. «Вечным мірам».

Страшная руска-шведска-польская вайна 1654–1667 гг., якая ў гісторыі і мастацкай літаратуры атрымала назву «патоп», прынесла эканоміцы Вялікага Княства Літоўскага вялікія матэрыяльныя страты. Былі разрабаваны і спалены амаль усе гарады і мястэчкі, якія мелі пераважна драўляную забудову, а таксама нешматлікія яшчэ на той час рэпрэзентатыўныя мураваныя архітэктурныя ансамблі – феадальныя рэзідэнцыі, ратушы і культавыя збудаванні, якія пры небяспецы станавіліся пунктамі абароны. З прычыны выступлення магнатаў-пратэстантаў у вайне на баку Швецыі будаўніцтва кальвінскіх збораў было цалкам забаронена, а тыя, што ўжо існавалі, перадалі каталікам. У 1676 г. сойм Рэчы Паспалітай пазбавіў праваслаўныя брацтвы стаўрапігіі (права падпарадкавання непасрэдна канстанцінопальскаму патрыярху), пад пагрозай смерці былі забаронены царкоўныя стасункі з Маскоўскай Руссю. Гэтыя падзеі на доўгі час прыпынілі праваслаўнае храмабудаўніцтва на Беларусі. Разам з тым пачалося інтэнсіўнае мураванае каталіцкае будаўніцтва, значна павялічылася колькасць касцёльна-кляштарных комплексаў шматлікіх манаскіх ордэнаў, якія падтрымлівалі сваімі ахвяраваннямі прадстаўнікі мясцовай магнатэрыі і шляхты. Усё гэта адбілася на спецыфіцы мастацкай культуры таго часу.

Кароль Ян ІІІ Сабескі. Медыярыт Аляксандра Тарасевіча.

На 2-ю палову ХVІІ ст., прынамсі на гады праўлення Міхала Вішнявецкага і асабліва Яна ІІІ Сабескага, абраных каралямі з мясцовай магнатэрыі, «першых сярод роўных», прыпадае росквіт ідэалогіі сарматызму, міфалагізацыі і гістарычнай ідэалізацыі саслоўнай абранасці вышэйшых пластоў насельніцтва, «вольных» і «можных». Гэтаму спрыяў і ўздым нацыянальнага патрыятызму, абвостраны ваеннымі падзеямі. Часы праўлення Яна ІІІ Сабескага таксама адзначаны войнамі, якія вяла Рэч Паспалітая з Турцыяй і Крымам у 1672–1676 гг. і ў 1683–1699 гг. у саюзе з Аўстрыяй, Венецыяй і Расіяй. Беларуска-літоўскае войска пад камандаю гетмана ВКЛ Міхала Казіміра Паца і гетмана польнага Міхала Радзівіла ўдзельнічала ў пераможнай бітве з туркамі пад Хоцінам у 1673 г. Сам кароль Ян Сабескі камандаваў аб'яднаным войскам Рэчы Паспалітай у бітве пад Венаю 12 верасня 1683 г. Пасля гэтых войнаў пагроза з боку Турцыі ў Прычарнамор'і была ліквідавана, што, безумоўна, садзейнічала абвастрэнню пачуцця «сармацкай» годнасці. Напрыклад, партрэт Яна Сабескага, выкананы вядомым беларускім гравёрам Аляксандрам Тарасевічам з Глуска, тыпова «сармацкі». Ён паказвае караля ў рыцарскіх даспехах, з гербамі абедзвюх частак дзяржавы і панегірыкам пераможцу, а над усім – Святы Дух – белы голуб, які асвятляе караля промнямі славы.

Прынамсі ў гэты час у архітэктуры Беларусі носьбітамі сармацкага светапогляду сталі «жабрацкія» ордэны, місіянерская дзейнасць якіх была скіравана, у першую чаргу, на сярэднія, «вольныя», пласты насельніцтва – шляхту і мяшчанаў, а затым з іх дапамогай адбывалася пашырэнне ўплыву каталіцызму сярод сялянаў.

Яшчэ ў 1-й палове ХVІІ ст., у перыяд ранняга барока, у ВКЛ былі створаны выдатныя касцёльна-кляштарныя ансамблі еўрапейскага ўзроўню ў Вільні, Гародні, Нясвіжы, Мінску з адметнымі рысамі італьянскага ўплыву. Экспрэсіўнае, дынамічнае мастацтва барока набірала моц, і раптам у 2-й палове стагоддзя, у часы сталага барока, на тэрыторыі Беларусі будуецца цэлы шэраг каталіцкіх святыняў з падкрэсленай лапідарнасцю мас і сціплым спрошчаным вонкавым дэкорам, у якіх вельмі цяжка ўбачыць іх барочную сутнасць. Гэта звычайна прыводзіла да памылковага вызначэння ў архіўных інвентарах і навуковых публікацыях іх стылёвых характарыстык як «гатычных» альбо «рэнесансных». У той жа час аздабленне інтэр'ераў большасці з гэтых збудаванняў вызначаецца надзвычайнай пышнасцю, сакавітасцю і пластычнасцю формаў, у выніку чаго кантраст паміж іх вонкавым і ўнутраным абліччам становіцца асноўным мастацкім прыёмам эмацыйнага ўздзеяння на вернікаў.

Элементы сарматызму прысутнічалі ўжо ў касцёлах, фундаваных Мікалаем Крыштофам Радзівілам Сіроткам, Львом і Казімірам Львом Сапегамі, а таксама іншымі прадстаўнікамі буйных магнацкіх родаў яшчэ ў 1-й палове ХVІІ ст., што выявілася ва ўвядзенні ў архітэктурна-сакральнае аблічча касцёлаў знакавай саслоўнай атрыбутыкі: гербавых картушаў, партрэтаў і надмагілляў фундатараў і г.д. Аднак у 2-й палове ХVІІ ст. пашырэнне ў розных колах грамадства сармацкага светапогляду карэнным чынам мяняе стылістыку нацыянальнай архітэктуры. Намі вылучана група касцёлаў, для якіх характэрна канцэптуальнае падабенства кампазіцыйных, канструкцыйных і дэкаратыўных рашэнняў, пранізаных ідэяй вольнага братэрства, тугой па рыцарскіх часах. Па сваёй тэктоніцы яны могуць быць аднанававымі ці трохнававымі, мець розную форму прэзбітэрыя, але абавязковымі агульнымі рысамі з'яўляюцца: адсутнасць трансепта, што, у пэўнай ступені, маскіруе канфесійную прыналежнасць святыні, і двухвежавы галоўны фасад, сваім суровым абліччам падобны да старажытнага замка, са спрошчаным плоскасным дэкорам, які толькі ўмоўна можна назваць ордэрным. У адрозненне ад помнікаў беларускай праваслаўнай царкоўнай готыкі тут вежы маюць іншую будову і з'яўляюцца эстэтычнымі кампанентамі структуры ўласна фасада, а не фланкуюць, як фартыфікацыйныя элементы, вуглы ўсяго збудавання. Каб прасачыць эвалюцыю і пераемнасць архітэктурных форм, паспрабуем разгледзіць групу касцёлаў «сармацкага барока» хаця б у прыблізнай храналагічнай паслядоўнасці, што даволі складана, бо звесткі пра даты іх фундацый і будаўніцтва ў шматлікіх публікацыях і архіўных дакументах вельмі адрозныя і супярэчлівыя. Будаўніцтва большасці з гэтых помнікаў раней датавалася па першых фундацыях касцёлаў і кляштараў пэўных каталіцкіх ордэнаў, якія адносяцца пераважна да 1640-х гг. Але першыя будынкі звычайна былі альбо драўлянымі, альбо не былі дабудаваны да пачатку разбуральнай вайны сярэдзіны стагоддзя. Таму час іх будаўніцтва прыпадае ў асноўным на апошнюю трэць ХVІІ – пачатак ХVІІІ ст., хаця існуюць і больш познія рэмінісцэнцыі збудаванняў гэтага тыпу.

Многія творы «сармацкага барока» ў сярэдзіне ХVІІІ ст., стаўшы неадпаведнымі новым эстэтычным густам, паднаўляліся ў стылістыцы позняга барока, яшчэ пазней, у ХІХ ст., перабудоўваліся пад праваслаўныя цэрквы, іншыя цалкам знішчаны. Усё гэта ўскладняе мастацтвазнаўчую рэканструкцыю помнікаў гэтай стылёвай плыні. Каб зразумець сутнасць з'явы, разгледзім найбольш тыповы і найменш перабудаваны на сённяшні дзень помнік «сармацкага барока» – касцёл Міхаіла Арханёла пры кляштары аўгусцінцаў у Міхалішках (сучасны Астравецкі раён), да якога неаднаразова звярталіся даследчыкі (асабліва з-за надзвычай багатай і высокамастацкай аздобы інтэр'ера ў тэхніцы стуку). Паводле вядомага гісторыка мастацтва С.Лёранца, кляштар аўгусцінцаў у Мікалішках фундаваны ў 1622 г. Янам Цыпрыянам Бжастоўскім і першы касцёл пры ім быў драўляны. Мураваны ж касцёл у гонар св. Яна Хрысціцеля (паводле таго ж Лёранца) быў збудаваны тут да 1653 г., таму што ў інвентары 1654 г. ён названы «новым». Гэтай даты пабудовы міхалішскага касцёла прытрымліваюцца ўсе сучасныя энцыклапедычныя даведнікі і кнігі па гісторыі архітэктуры. Аднак у азначаным інвентары касцёл прысвечаны Яну Хрысціцелю, а храм кансэкраваны ў 1700 г. пад тытулам Міхаіла Арханёла, з чаго вынікае, што гаворка ідзе пра розныя святыні, і першы мураваны храм быў, верагодна, зруйнаваны падчас вайны. На наш погляд, будаўніцтва новага касцёла магло адбыцца толькі пасля замірэння Польшчы са Швецыяй у 1660 г. Таму больш рэальнай для пачатку будаўніцтва з'яўляецца дата фундацыі касцёла 1662 г., зробленай сынам першага фундатара Цыпрыянам Паўлам Бжастоўскім. Аўтарам пабудовы лічыцца архітэктар Крыштоф Пенс.

План Касцёла ў в. Міхалішкі.

Планава-кампазіцыйнай схеме міхалішскага касцёла аўгусцінцаў уласцівы рацыяналізм, праграмнасць культавага рытуалу, дакладны канструкцыйны разлік і разам з тым пэўная тэатралізацыя, прасторава-часавае разгортванне агульнага ўспрымання, што адпавядае духу барока. Прамавугольная нава кафалікона перакрыта цыліндрычным скляпеннем з распалубкамі на падпружных арках, якія абапіраюцца на магутныя ўнутраныя пілоны-контрфорсы (вонкавых контрфорсаў няма). Сістэма падпружных арак і ўнутраных контрфорсаў падзяляе наву на тры роўныя травеі – структура ўжо вядомая ў раннім барока. Падпружныя аркі візуальна падкрэсліваюць крывізну скляпення і яго функцыянальнае прызначэнне як канструкцыі, што абмяжоўвае прастору. У спалучэнні з падоўжным планам навы гэта ўвасабляла два асноўныя прынцыпы стылю барока ў арганізацыі інтэр'ера: «руху ў прасторы» і «знаходжання ў прасторы» (пры адсутнасці ў сакральным беларускім дойлідстве эпохі барока характэрных для гэтага стылю ў храмабудаўніцтве іншых еўрапейскіх краін авальных планаў). Звонку нава накрыта традыцыйным двухсхільным кроквенным дахам.

Галоўны алтар касцёла ў в. Міхалішкі.

Алтарная частка касцёла вырашана ў выглядзе пяціграннай апсіды, роўнавысокай наве, але з больш нізкім дахам. Яна мае развітую віму, па баках якой сіметрычна размешчаны невысокія, амаль квадратныя ў плане закрыстыі. Планавую схему алтарнай часткі з усходняга боку нібы ўраўнаважвае своеасаблівая кампазіцыя ўваходнай часткі ў выглядзе невысокага авальнага прытвора-крухты, а сіметрычныя квадратныя ў плане вежы зроблены ў адну лінію з закрыстыямі.

Галоўны фасад, як тэатральная дэкарацыя, стварае медыявістычны вобраз святыні. Уваходная крухта імітуе сярэднявечны абарончы барбакан, які звычайна прыкрываў брамы гарадскіх і замкавых умацаванняў. Масіўныя прызматычныя вежы складаюцца з двух чацверыковых аб'ёмаў аднолькавага сячэння і накрытыя традыцыйным пакатым чатырохсхільным шатром-«каўпаком» – усё гэта надае ім візуальную важкасць і суровасць. Паказальна, што па сваіх формах вежы міхалішскага касцёла імітуюць, прынамсі, замкавыя вежы, а не круглыя невялікія вежачкі абарончых храмаў беларускай готыкі. Тарэц даху на галоўным фасадзе закрыты простым трохвугольным атыкавым франтонам, злітым з верхнімі чацверыкамі вежаў у суцэльны маналіт, пазбаўлены характэрных барочных валют і ордэрнага дэкору, які замяняюць простакутныя філёнгавыя нішы. У архітэктурным вобразе збудавання мы назіраем зварот да рыцарскіх часоў, рыцарскага духу, абстрагаваную эмблематычнасць, уласцівую сарматызму.

Фрагмент аздобы касцёла ў в. Міхалішкі.

Тым больш уражвае кантраст паміж сярэднявечнай дэкарацыяй фасада і пышным барочным аздабленнем інтэр'ера міхалішскага касцёла. Аднак пры ўсёй сакавітасці, дынаміцы, пластычнасці ляпных стукавых кампазіцый тут не ўзнікае ўражання неакрэсленасці, экстатычнасці прасторы, што характэрна позняму барока. Пластычны рэльефны дэкор з расліннымі матывамі, што аблямоўвае алтарныя карціны, падпарадкаваны барочнай люстэркавай сіметрыі. Алтары размешчаны адпаведна ўраўнаважанаму трохчасткаваму падзелу навы сістэмай падпружных арак і пілонаў. Дынамічныя гарэльефы на евангельскія сюжэты, што аздабляюць пілоны, таксама падпарадкаваны іх архітэктурнаму рытму. Алтарныя кампазіцыі вылучаюць геральдычныя картушы і выявы данатараў. Тут зноў жа прысутнічае саслоўная эмблематыка, што выяўляе сармацкі кантэкст сакральнага начыння. Вядома, што пластычнае аздабленне інтэр'ера міхалішскага касцёла выканана ў 1684–1700 гг. групай замежных майстроў (Джавані Галі, Андрэа Капоне, Ян Пенс, сын архітэктара) пад кіраўніцтвам фларэнтыйскага мастака П'етра Перці з удзелам мясцовага майстра Міколы Жылевіча, імя якога знойдзена Е.Лапацінскім у віленскіх архівах. Тая ж група майстроў перад гэтым, у 1668–1684 гг., стварыла слынную стукавую аздобу касцёла Пятра і Паўла на Антокалі ў Вільні, які, дарэчы, таксама належаў прадстаўнікам адгалінавання ордэна аўгусцінаў, канонікам ларэтанскім. Яго фундаваў гетман ВКЛ Міхаіл Казімір Пац.

Як адзначае С.Лёранц, у часы сталага барока (апошняя чвэрць ХVІІ – першая чвэрць ХVІІІ ст.) у Вільні асноўнымі касцёльнымі фундатарамі былі Пацы і Сапегі. Імі быў запрошаны сюды з Італіі П.Перці, на думку польскага даследчыка А.Мілабендзкага, «найбольш яркая індывідуальнасць таго часу ў віленскім рэгіёне». У гістарычных дакументах ён названы «архітэктар Яна Казіміра Сапегі Перці Іаган Пётр». Гэта адзіны з італьянскіх мастакоў, які назаўсёды застаўся ў ВКЛ і заснаваў дынастыю майстроў па аздабленні інтэр'ераў касцёлаў, – тут працавалі яго сын і ўнук. Разам з ім з італьянскай часткі Швейцарыі ў Вільню прыехаў і Джавані (Жан) Галі, спецыяліст па раслінных і гратэсковых стукавых арнаментах. Захаваліся звесткі, што стукавыя алтары і багатая скульптурная пластыка былі ў тагачасных касцёлах у Стоўбцах, Клецку, Глыбокім і іншых, якія па сваіх стылёвых прыкметах належаць да «сармацкага барока».

Фасад касцёла Звеставання Дзевы Марыі ў Клецку. Абмерныя чарцяжы 1843 г.

Аздабленне інтэр'ера касцёла Звеставання Дзевы Марыі пры кляштары дамініканцаў у Клецку цалкам знішчана, аднак ацалела агульная архітэктоніка збудавання, і яна шмат у чым нагадвае касцёл у Міхалішках. Драўляныя касцёл і кляштар дамініканцаў у Клецку пабудаваны па фундацыі кашталяна мінскага Аляксандра Сангушкі ў 1-й палове ХVІІ ст. У 1683 г. тагачасны ардынат клецкі Станіслаў Казімір Радзівіл разам са шляхціцам Юрыем Булгакам фундавалі мураваны касцёл. Намі выяўлены абмерныя чарцяжы касцёла і кляштара, зробленыя пры перадачы апошняга ў 1843 г. пад казармы, а касцёла пад царкву.

План касцёла і план крыпты касцёла Звеставання Дзевы Марыі ў Клецку. Абмерныя чарцяжы 1843 г.

Аздабленне інтэр'ера касцёла Звеставання Дзевы Марыі пры кляштары дамініканцаў у Клецку цалкам знішчана, аднак ацалела агульная архітэктоніка збудавання, і яна шмат у чым нагадвае касцёл у Міхалішках. Драўляныя касцёл і кляштар дамініканцаў у Клецку пабудаваны па фундацыі кашталяна мінскага Аляксандра Сангушкі ў 1-й палове ХVІІ ст. У 1683 г. тагачасны ардынат клецкі Станіслаў Казімір Радзівіл разам са шляхціцам Юрыем Булгакам фундавалі мураваны касцёл. Намі выяўлены абмерныя чарцяжы касцёла і кляштара, зробленыя пры перадачы апошняга ў 1843 г. пад казармы, а касцёла пад царкву. Абмерны чарцёж (Расійскі дзяржаўны ваенна-гістарычны архіў у Маскве. Ф. 349. Воп. 17. Спр. 3155) адлюстроўвае аўтэнтычны выгляд фасада касцёла да таго, як над ім надбудавалі дадатковыя скразныя ярусы вежаў з высокімі псеўдарускімі шатрамі і цыбулепадобнымі галоўкамі, якія можна бачыць на фотаздымках пачатку ХХ ст. Пры буржуазнай Польшчы праёмы верхніх ярусаў замуравалі і накрылі пакатымі шатрамі, як гэта было да перабудовы. Аднак першапачаткова вежы клецкага касцёла дамініканцаў складаліся толькі з двух ярусаў чацверыкоў аднолькавага сячэння і аднолькавай вышыні, што візуальна надавала ім яшчэ большую важкасць, чым у міхалішскім касцёле. Але параўнальна з ім галоўны фасад клецкага касцёла крыху больш барочны, на ім прысутнічаюць ордэрныя элементы: шырокія пілястры, прафіляваныя сандрыкі, бакавыя часткі атыка франтона аздоблены няроўнабаковымі філёнгавымі нішамі – рэмінісцэнцыя барочных валют. Прызматычныя аб'ёмы вежаў, унутры якіх знаходзяцца прасторныя маршавыя лесвіцы, толькі злёгку раскрапоўваюць надзвычай тоўстую сцяну галоўнага фасада.

За выключэннем невялікіх варыяцыяў архітэктанічныя прынцыпы формаўтварэння міхалішскага і клецкага касцёлаў вельмі падобныя. Аналагічную трохчасткавую структуру маюць навы кафалікона, перакрытыя цыліндрычнымі скляпеннямі з распалубкамі на падпружных арках. Больш адметных рысаў у алтарнай частцы клецкага касцёла, вонкавы выгляд якой не адпавядае яе ўнутранай арганізацыі, што даволі незвычайна. Алтарная частка гэтай святыні ступеньчата складаецца з прамавугольнага прэзбітэрыя з алтаром на плоскай тарцовай сцяне, за якім размешчана паўкруглая апсіда, прыстасаваная пад закрыстыю. Другая закрыстыя, прамавугольнай формы, як звычайна, размешчана з паўночнага боку прэзбітэрыя. Пад абедзвюма закрыстыямі знаходзяцца крыпты для ганаровых пахаванняў клеру, які карыстаўся ў дамініканцаў асаблівай павагай.

Троіцкі касцёл у в. Засвір Мядзельскага р-на. Фота А. Яроменкі.

Да міхалішскага касцёла аўгусцінцаў рэгіянальна блізкі і вельмі падобны касцёл Св. Тройцы пры кляштары кармелітаў старажытных правіл у Засвіры (сучасны Мядзельскі раён), фундаваны ў 1714 г. Крыштофам і Ядвігай Зяновічамі. Адлегласць паміж гэтымі святынямі складае каля 20 км, што, відавочна, як і блізкасць ордэнскіх статутаў, адбілася на мастацкім абліччы пазнейшага засвірскага касцёла, які мала ў чым адрозніваецца ад папярэдніка.

План Троіцкага касцёла і кляштара кармелітаў у в. Засвір.

Аднак у ім больш яскрава выяўлены прыкметы барока: паўкруглая апсіда прэзбітэрыя аб'яднана з асноўным аб'ёмам агульным дахам, нава падзелена на 3 часткі ўжо не пілонамі-контрфорсамі, а ступеньчата-слаістымі пілястрамі. Інтэр'ер перакрыты драўляным люстраным скляпеннем. Верхнія чацверыкі вежаў на галоўным фасадзе больш высокія і завершаны барочнымі пуката-ўвагнутымі купалкамі-«банькамі». У той жа час уваходная крухта зноў вырашана ў выглядзе выцягнутага падковападобнага барбакана, каб надаць збудаванню суровае аблічча рыцарскага замка. Але гэта ўжо не ўводзіць у зман – даследчык архітэктуры Заходняй Беларусі М.Маралёўскі характарызуе засвірскі касцёл як барочны, «са шляхетным фасадам», нібы адчуваючы яго еднасць з духоўнай і сацыяльнай асновай сарматызму.

Фарны касцёл Перамянення Панскага ў Наваградку. Фота А. Яроменкі.

Яшчэ адзін узор «сармацкага барока», амаль цалкам ідэнтычны разгледжаным, – фарны касцёл у Наваградку, па сваёй клерыкальнай гісторыі адзін з самых старажытных на Беларусі, заснаваны ў гонар Усіх Святых вялікім князем Вітаўтам у 1395 г., неўзабаве пасля афіцыйнага хрышчэння Літвы па каталіцкім абрадзе. Ён пастаўлены каля падэшвы Замкавай гары, з усходняга боку, дзе паводле падання калісьці знаходзіліся язычніцкія святыні – капішча Пяруна і чароўны гай.

На Вялікдзень 1422 г. у наваградскім фарным касцёле кароль Польшчы Ягайла вянчаўся з князёўнай Зоф'яй Гальшанскай. Гэты шлюб паклаў пачатак каралеўскай дынастыі Ягелонаў. Як выглядаў першы будынак касцёла – невядома. Ёсць дадзеныя, што да 1712 г. ён быў драўляны ці часткова драўляны. Ацалелі раннія гатычныя мураваныя фрагменты: дзве бессістэмна скампанаваныя гранёныя каплічкі з нервюрнымі скляпеннямі і каляровымі вітражамі, «у волаў апраўленымі». У адной з капліцаў захоўваецца цудатворны абраз Маці Божай Наваградскай, праз які немаўляткам атрымаў аздараўленне Адам Міцкевіч, хрышчаны ў гэтым касцёле 12 лютага 1799 г.

У другой гатычнай капліцы знаходзіцца скульптурная выява св. Экспедыста, мармуровая кансэкрацыйная табліца і мемарыяльная пліта, умураваная ў паўночную сцяну ў 1643 г. па загадзе кашталяна наваградскага Яна Рудаміны ў памяць аб браце і сябрах, якія загінулі ў баі пад Хоцінам у 1621 г., дзе войскам ВКЛ кіраваў гетман Ян Караль Хадкевіч. (Гэтае месца славутае яшчэ адным разгромам турэцкага войска ўжо ў 1673 г. пад камандаваннем караля Яна Сабескага.) Надмагілле вырашана па-мастацку выразна: уверсе размешчана рэльефная выява Маці Божай з Дзіцем на воблаках. Цэнтральная частка, паміж надпісамі, уяўляе шматфігурную рэльефную кампазіцыю з выявамі дзевяці ўкленчаных фігур загінуўшых, справа ад іх у больш буйным маштабе таксама ўкленчаная ў малітоўнай позе з ружанцамі ў руках фігура самога Яна Рудаміны, а ўнізе – пераможаныя ім ворагі з адсечанымі галовамі ў цюрбанах. Рэльефы выкананы з пясчаніку, а надпісы на лацінскай мове з пералікам імёнаў і тытулаў загінуўшых высечаны на чорным граніце. Гэтае надмагілле з'яўляецца унікальным помнікам манументальнага мастацтва «сармацкага» барока. Магчыма, яго ідэю патрыятызму і рыцарскай годнасці працягнулі і развілі пры ўзвядзенні новага мураванага касцёла.

Краевугольны камень мураванага касцёла асвечаны 14 ліпеня 1714 г. каад'ютарам віленскага біскупа Мацеем Анцутам. Ім жа ў 1723 г. касцёл кансэкраваны пад тытулам Божага Цела. Вядома, што святыню ўзводзілі мясцовыя будаўнікі-муляры: Якуб Бокша, Юры Урлоўскі, Андрэй Шарэцкі, Юры Стапкоўскі. Цалкам будаўніцтва завяршылася ў 1740 г., ужо падчас росквіту позняга барока. У 1776 г. святыня зноў была рэкансэкраваная біскупам Жулкоўскім ужо ў гонар Перамянення Божага. У галоўным алтары знаходзіўся абраз работы вядомага мастака Францішка Смуглевіча. Пасля касцёл неаднаразова рамантаваўся, у 1857 г. быў зачынены, пасля чаго пачаў інтэнсіўна разбурацца. У 1906 г. вернуты католікам, у 1921–1923 гг. рэстаўраваны.

Пры будаўніцтве касцёла старыя мураваныя капліцы былі тактоўна ўлучаны ў яго агульную кампазіцыю. Дзеля гэтага ўся масіўная сцяна галоўнага фасада разам з важкімі прызматычнымі вежамі значна ссунута адносна восі сіметрыі кафалікона, каб закрыць пры падыходзе да яго фрагменты старажытнай будовы. Гэты прыём, выкарыстаны ў збудаванні «сармацкага барока», падкрэслівае ролю ў ім фасада як тэатральнай заслоны, што закрывае ад гледача рэальную кампазіцыю і стварае ўражанне сівой даўніны, рамантычнай эпохі гістарычнага варварства. Сцены навы і роўнай з ёю па вышыні паўкруглай апсіды прэзбітэрыя аб'яднаны агульнай цягай прафіляванага карніза, што падзяляе галоўны фасад на высокую ніжнюю частку і магутны трохвугольны атыкавы франтон паміж невысокімі верхнімі чацверыкамі вежаў, накрытымі пакатымі шатрамі. Дарэчы, тут вышыня франтона мусіць быць большай, чым у папярэдніх помніках, з-за асіметрычнага размяшчэння сцяны фасада, каб закрыць вільчык даху і стварыць уражанне ўяўнай сіметрыі ўсяго збудавання.

У стылістыцы «сармацкага барока» ўзведзены яшчэ шэраг аднанававых касцёлаў, якіх сёння няма, напрыклад, парафіяльныя касцёлы ў Прыдруйску (фундаваны ў 1643 г. К. Л. Сапегам, асвечаны ў 1670 г.) і Свіры (сучасны Мядзельскі раён; фундаваны ў 1653 г. Фабіянам Паклеўскім Казелам і плябанам Гаспарам Ясінскім, асвечаны ў 1680 г. Мікалаем Слупскім; карэнным чынам перабудаваны ў 1909 г., пры гэтым захаваны фрагменты старога касцёла ў трансепце і прэзбітэрыі, а ўнутры ацалелі 4 драўляныя барочныя алтары ХVІІ ст.), касцёла дамініканцаў у Слоніме (заснаваны ў 1680 г. Крыштофам Пакаржэўскім) і ў мястэчку Ула (сучасны Бешанковіцкі раён), францысканцаў у Оршы і інш.

Амбона Троіцкага касцёла ў в. Ішчолна.

Скульптара Арханёла Міхала ў Троіцкім касцёле ў в. Ішчолна.

Як сціхальнае рэха «сармацкага барока» гучыць архітэктурны вобраз фарнага Троіцкага касцёла ў вёсцы Ішчална (Шчучынскі раён), які быў пабудаваны ўжо ў перыяд самага росквіту позняга барока, у 1755–1758 гг., па фундацыі харунжага гродзенскага Язэпа Валы. Каталіцкая парафія асаджана тут у 1514 г. Андрэем Вайновічам. Архітэктурнае вырашэнне касцёла паўтарае асноўныя кампазіцыйныя характарыстыкі сваіх папярэднікаў: трохчасткавая нава кафалікона, роўнавысокая з ім пяцігранная апсіда, сіметрычна размешчаныя закрыстыі і чацверыковыя вежы на галоўным фасадзе падкрэслена спрошчаныя і архаізаваныя. Але атыкавы франтон мае ўжо больш пластычныя абрысы, а вежы накрыты своеасаблівымі пукатымі шатрамі. Сцены ўнутры раскрапоўваюць спараныя пілястры карынфскага ордэна, а не строгія пілоны-контрфорсы. Двухсветлавая ўнутраная прастора перакрыта драўляным люстраным скляпеннем, як і ў засвірскім касцёле. Найбагацейшая стукавая аздоба інтэр'ера вызначаецца надзвычайна экспрэсіяй і ўсхваляванасцю, нават нервовасцю ракайльных формаў, што кантрастуе з суровай важкасцю архітэктурных мас збудавання.

План Троіцкага касцёла ў в. Ішчолна.

«Сармацкае барока» ў архітэктуры Беларусі пры вонкавай архаічнасці і спрошчанасці яго мастацкіх сродкаў нельга атаесамляць з прымітывізмам, які назіраецца іншы раз у выяўленчым мастацтве. У манументальным дойлідстве кожнае збудаванне з'яўляецца сацыяльна знакавым, строга дэтэрмінаваным патрабаванням грамадства, прыкладам чаму служаць разгледжаныя помнікі каталіцкага храмабудаўніцтва, якія выяўлялі ідэю касцёла як крэпасці ў прамым і духоўным сэнсах.