Касцёл Найсвяцейшай Панны Марыі ў Зэльве.

Гэта быў дзень вясновага раўнадзенства. Калі светлавы дзень роўны цёмнаму часу. Калі пахне адталай зямлёю. Калі неба зіхціць нейкім унутраным святлом, няма лістоты і зручна з гэтай прычыны рабіць фотаздымкі помнікаў архітэктуры. Таму менавіта гэты дзень быў абраны намі для даволі далёкай аднадзённай вандроўкі на самы захад Беларусі, усяго за некалькі кіламетраў ад дзяржаўнай мяжы. Апагеем складанай траекторыі падарожжа было мястэчка Гнезна, што пад Ваўкавыскам, з яго славутым гатычным касцёлам Міхала Арханёла. У той дзень сіноптыкі далі штармавое папярэджанне...

Вандроўку па славутых гістарычных мясцінах Берасцейшчыны і Гарадзеншчыны (і ўжо далёка не ў першы раз) ажыццяўлялі супрацоўнікі аднаго з прыродазнаўчых інстытутаў Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі і шэраг энтузіястаў-аматараў, зацікаўленых гісторыяй культуры роднага краю. І таму невыпадкова, што асноўнымі пунктамі нашага падарожжа былі каталіцкія святыні, але не толькі яны. Звычайна аб’екты гісторыі культуры разглядаюць у храналагічнай паслядоўнасці - гэта больш зручна і лагічна: на тое яна і гісторыя. Але сам факт падарожжа вымагае сустрэчы з імі не па храналагічным, а па геаграфічным прынцыпе. У выніку ўзнікае сапраўдны калейдаскоп уражанняў, якія ў чалавека дасведчанага, ці з яго дапамогай, складаюцца ў суцэльную карціну, адметную і непаўторную.

Касцёл у Сталовічах.

Першым на нашым шляху, калі мы абмінулі Баранавічы, стаў былы касцёл св. Яна Хрысціцеля кавалераў мальтыйскага ордэна (ці іянітаў) у вёсцы Сталовічы, які пасля паўстання 1863-1864 гг. быў перададзены праваслаўным. У энцыклапедычным даведніку А.Кулагіна «Праваслаўныя храмы на Беларусі» (2001) ён апісаны як праваслаўная Свята-Успенская царква (с.186), што сведчыць пра недасканаласць падзелу беларускіх сакральных помнікаў па сучаснай канфесійнай прыналежнасці. Архітэктурна-мастацкае аблічча гэтай святыні само распавядае пра яе аўтэнтычную місію. Велічная трохнававая базыліка касцёла Яна Хрысціцеля была пабудавана ў стылі позняга барока ў 1740-я гг. на сродкі камандора познаньскага Сымона Дамброўскага паводле праекта архітэктара І. Фантана. У дабудове і аздабленні касцёла прымаў удзел славуты кіраўнік віленскай архітэктурнай школы Я.К. Глаўбіц.

Сталовічы. Былы касцёл кавалераў мальтыйскага ордэна. Алтарная кампазіцыя.

Пра архітэктурна-мастацкае вырашэнне сталовіцкага касцёла я пісала ў артыкуле «Стваральнікі віленскага барока» («Наша вера», 4(18), 2001). Нагадаю толькі, што кавалераў мальтыйскіх у Сталовічах асадзіў у 1616 г. Жыгімонт Караль Радзівіл, які меў званне камандора гэтага ордэна. На месцы першага драўлянага касцёла ў 1637-1639 гг. законнікі ўзвялі мураваную прамавугольную ў плане капліцу, асвечаную ў гонар Маці Божай Ларэцкай. Гэтая капліца, званая Ларэтанскай, і сёння знаходзіцца за алтаром сучаснай святыні ў занядбаным стане.

За невысокім драўляным іканастасам, на плоскай сцяне, за якой схавана Ларэтанская капліца, узвышаецца пышная архітэктанічная алтарная кампазіцыя, сіметрычна раскрапаваная па баках калонамі карынфскага ордэра, увенчаная хвалістым антаблементам і рэльефнай выявай белага голуба - сімвала Святога Духа ў атачэнні воблакаў і сонечных промняў. Пад ім, у цэнтры кампазіцыі, традыцыйны алтарны абраз замяняе ляпны картуш з выявай усечанай галавы Яна Хрысціцеля. У пластычным вырашэнні алтарнай кампазіцыі спалучаюцца элементы стыляў барока (сіметрыя, класічны карынфскі ордэр, ніцыя валюты) і ракако (плоскасная ракайльная пластыка картуша і гірляндаў на капітэлях пілястраў). Вонкавае аблічча святыні, нягледзячы на познебарочную стылістыку, даволі стрыманае і суровае, з выразным падзелам галоўнага фасада гарызантальнымі цягамі, што надае яму манументальнасць і прысадзістасць.

Пазбаўленыя сваёй святыні каталіцкія вернікі ў Сталовічах толькі пасля царскай амністыі 1905 г. пачалі будаваць у стылі неаготыкі новы мураваны касцёл, асвечаны ў гонар Найсвяцейшага Сэрца Езуса. Па сваёй архітэктоніцы ён уяўляе псеўдабазыліку: прамавугольны ў плане аб’ём, падзелены на тры навы, але не мае верхняга асвятлення цэнтральнай навы і накрыты адным двусхільным дахам з ступеньчатымі шчытамі на абодвух тарцах. Сцены асноўнага аб’ёма і больш нізкай апсіды прэзбітэрыя рытмічна прарэзаны стральчатымі аконнымі праёмамі і ўмацаваны контрфорсамі. Галоўны фасад злёгку раскрапоўвае чацвярык шмат’яруснай уваходнай вежы, завершанай высокім шатром з крыжам. Вуглавыя часткі ўсіх аб’ёмаў увенчаны падобнымі невялікімі шатровымі пінаклямі з крыжамі, што надае мастацкаму абліччу святыні адзінства і гатычную ўзнёсласць. Чацвярык вежы на галоўным фасадзе падкрэслены ўваходным парталам, акном-біфорыем з невялікай ружай і трайчастай аркадай, якая гарманічна спалучаецца з бакавымі аркадамі на шчыце даха. У муроўцы ўжыты бутавы камень і фасонная цэгла, што стварае разнастайнасць формаў і багацце колера. Цэнтр алтарнай кампазіцыі, выкананай у неагатычным стылі, займае скульптурнае Распяцце. Але сучасны стан святыні мусіць жадаць лепшага.

Новая Мыш. Касцёл Перамянення Пана.

У цэнтры вёскі Новая Мыш, таго ж Баранавіцкага раёна, нас зноў сустрэлі пастаўленыя побач касцёл і праваслаўная царква. Драўляны касцёл быў пабудаваны тут у 1641 г. па фундацыі падканцлера Вялікага Княства Літоўскага Казіміра Льва Сапегі. На яго месцы ў 1825 г. у стылі позняга класіцызму змураваны новы касцёл, асвечаны ў гонар Перамянення Пана. Да касцёла вядзе адмысловая мураваная брама. Лаканічны прамавугольны ў плане аб’ём накрыты пакатым двусхільным дахам з вальмамі над трохграннай алтарнай часткай. Галоўны фасад, вырашаны ў выглядзе класіцыстычнага порціка з васьмю папарна згрупаванымі калонамі, завершаны простым трохвугольным франтонам з крыжам і люнетамі на тымпане, увенчаным невялікай сігнатуркай. Рысы класіцызму спалучаюцца ў архітэктуры святыні з элементамі псеўдаготыкі: стральчатымі вокнамі і контрфорсамі на бакавых фасадах. Побач захавалася двух’ярусная драўляная званіца, накрытая шатровым дахам.

Сціплая вонкавая архітэктура збудавання адпавядае простаму і цэласнаму вырашэнню інтэр’ера, які перакрыты драўляным лучковым скляпеннем. Мастацкую выразнасць і незвычайнае пластычнае багацце яму надаюць пышныя барочныя алтары і амбона, якія былі перададзены сюды ў пачатку XX ст. з нясвіжскага касцёла св. Яўхіміі ордэна бенедыктынак. Прысценныя архітэктанічныя кампазіцыі галоўнага і двух бакавых алтароў складаюцца з трох ярусаў, якія дынамічна нарастаюць уверх. Белыя калоны ніжніх ярусаў, абвітыя пазалочанымі вінаграднымі лозамі з гронкамі, вышэй працягваюцца вітымі калонкамі, якія зіхацяць залатымі водблескамі. Дынаміку кампазіцый падкрэслівае экспрэсіўны рух скульптурных фігур святых і маленькіх анёлаў-пуццяў з узнятымі да Неба рукамі. Цякучыя лініі бакавых картушаў і навершаў алтароў пабудаваны па прынцыпе білатэральнай (двухбаковай) люстэркавай сіметрыі, што вызначае іх познебарочны характар з элементамі ракако. Яшчэ большая экспрэсія нададзена стылістыцы амбоны, кафедра якой фланкаваная рухавымі постацямі чатырох евангелістаў. Наверша амбоны, усхваляванае востравугольнымі раскрапоўкамі архітэктурных профіляў, дэкаравана мудрагелістай ракайльнай пластыкай і завершана ўзнёслай скульптурнай групай лунаючых анёлаў з узнятымі ў паветры крыламі. Спалучэнне ў пластычнай аздобе інтэр’ера белага і чырвонага колераў, пазалоты і серабрэння надае яму мажорны, жыццесцвярджальны вобраз. На хорах над уваходам устаноўлены арган, выкананы таксама ў ракайльнай стылістыцы ў 1762 г., рэстаўраваны ў 1891 г. віленскім майстрам Ф. Астрамецкім.

Сынковічы. Царква-крэпасць.

На той жа плошчы мястэчка, непадалёку ад касцёла, у 1859 г. была пастаўлена драўляная праваслаўная Спаса-Праабражэнская царква, архітэктура якой цікава ўвасабляе ў мясцовым будаўнічым матэрыяле ідэю старажытнага візантыйска-рускага крыжова-купальнага храма. Зусім іншы вобраз нацыянальнага праваслаўнага храма сустрэў нас у Зэльвенскім раёне, у вёсцы Сынковічы. Славутая абарончая царква Міхала Арханёла, помнік беларускай готыкі сусветнага значэння - адна з шэрагу чатырохвежавых праваслаўных храмаў-крэпасцяў, пабудаваных на беларускіх землях на мяжы XV-XVI стст. Ёсць падставы лічыць, што сынковіцкая царква змуравана па фундацыі гетмана Вялікага Княства Літоўскага Канстанціна Астрожскага, пераможцы рускага войска пад Оршай у 1514 г., які фундаваў таксама Барысаглебскую царкву ў Наваградку і тры праваслаўныя цэрквы ў Вільні: Мікалеўскую, Прачысценскую і Троіцкую. З імі (асабліва з апошняй) сынковіцкая царква мае шмат агульнага, напрыклад, аналагічнае і даволі незвычайнае вырашэнне алтарнай часткі. Гэтыя цэрквы на ўзроўні падлогі мелі, па праваслаўнай традыцыі, тры апсіды, якія, аднак, пры дапамозе ступеньчатых тромпаў уверсе злучаліся ў адну, як у тагачасных касцёлах...

Крамяніца. Юр’еўскі касцёл.

Невялікае адгалінаванне ад асноўнай трасы — і вось мы ўжо ў вёсцы Крамяніца (ці Крамяніца Дольная) Ваўкавыскага раёна, перад касцёлам св. Юр’я, які заззяў на фоне пранізлівага блакіту сакавіцкага неба асляпляльна белымі мурамі і чырвонай дахоўкай пакрыццяў. Гэта надало вельмі сталай ужо па ўзросце святыні надзвычай свежы і жыццярадасны выгляд. Юр’еўскі касцёл змураваны ў 1617-1620 гг. па фундацыі ўладальніка маёнтка кашталяна віцебскага Мікалая Вольскага пры кляштары канонікаў латэранскіх. Касцёл кансэкраваны ў 1657 г. біскупам І.Даўгялам-Завішам, зачынены пасля паўстання 1863-1864 гг. Кляштар скасаваны ў 1832 г., яго двухпавярховы прамавугольны ў плане мураваны будынак з вальмавым дахам і вуглавымі шасціграннымі алькежамі знішчаны ў канцы 1940-х гг.

Крамяніца. Алтар Юр’еўскага касцёла.

Як і ўсё храмабудаўніцтва Вялікага Княства Літоўскага 1-й чвэрці XVII ст., архітэктура крамяніцкага касцёла вызначаецца спалучэннем рознастылёвых элементаў. Нервюрныя гатычныя скляпенні і контрфорсы спалучаюцца ў ім з рэнесансным атыкавым франтонам і прафіляванымі карнізамі. Роўная вышыня кампактнага асноўнага аб’ёма і паўкруглай алтарнай апсіды, якія накрыты дахам з агульным вільчыкам, і бязвежавы галоўны фасад сведчаць пра пэўныя павевы ранняга барока, а прыбудаваны ў 2-й палове XVIII ст. масіўны чацверыковы ўваходны аб’ём з двусхільным дахам мае выразныя рысы барочнага класіцызму. Тым не менш мастацкае аблічча святыні надзвычай цэласнае і гарманічнае, знітаванае выразна выяўленым этнічным эстэтычным густам і мясцовымі будаўнічымі традыцыямі.

На паўднёвай сцяне прэзбітэрыя крамяніцкага касцёла ацалела высечанае з цёмна-карычневага мармуру надмагілле, выкананае ў 1623 г. у выглядзе антычнага арачнага партала, аформленага калонамі і антаблементам з гербавым картушам у навершы і валютамі па баках. У глыбокай паўцыркульнай нішы насупраць адна адной размешчаны ўкленчаныя фігуры фундатара ў рыцарскіх даспехах і яго жонкі Барбары ў манаскім адзенні. Гэтае рэнесанснае па стылістыцы і сармацкае па ідэі надмагілле спалучаецца ў інтэр’еры з пяццю прыцененымі двух’яруснымі барочнымі алтарамі. Тры з іх - галоўны і два бакавыя, а таксама амбона — выкананы ў ракайльна-маньерыстычнай стылістыцы з белага штучнага мармуру з пазалотай. Яшчэ дзве алтарныя кампазіцыі, дыяганальна разгорнутыя на вуглах асноўнага аб’ёма, маюць выразныя прыкметы позняга барока з актыўнай прасторавай пластыкай карынфскіх калонаў з шматколернага мармуру, раскрапаваных антаблементаў, буйных валютаў і пінакляў. Над лучковым парталам увахода на тонкіх слупках размешчаны лёгкія драўляныя хоры з арганам і агароджай, аздобленай плоскаснай разьбой з пазалотай.

Гнезна. Касцёл Міхала Арханёла.

І вось, нарэшце, мы дасягнулі мэты свайго падарожжа. Мала сказаць, што касцёл Міхала Арханёла ў вёсцы Гнезна (Ваўкавыскі раён) мае складаную гісторыю. Лёс амаль усіх старадаўніх помнікаў сакральнага дойлідства Беларусі вельмі няпросты, але гэтая святыня, якой у хуткім часе міне 500 гадоў, перажыла за сваё існаванне некалькі палітычна-канфесійных канверсій, перабудоў і рэканструкцый, неаднаразова была даведзена да амаль поўнага занядбання. Поўная адсутнасць у будынку даха і аконнага зашклення зафіксавана фотаздымкамі 1986 г. супрацоўнікаў праектнага інстытута «Белрэстаўрацыя». Калі ў 1989 г. сюды быў прызначаны ксёндз Людвік Казімір Станішэўскі, то праз столь храма свяціла сонца, ліў дожджык і гуляў вецер. Цікава, што менавіта падчас размовы з ксяндзом Людвікам пачало рэалізоўвацца папярэджанне сіноптыкаў: падняўся моцны вецер, застукаў буйны град. Але ў нанава адноўленай і асвечанай святыні гэта толькі зрабіла нашу гутарку больш працяглай і даверлівай...

Гнезна. Касцёл Міхала Арханёла. Галоўны алтар.

Гнезнаўскі касцёл Міхала Арханёла - адзін з самых старажытных касцёлаў Беларусі з ацалелых на сённяшні дзень — трэці па ліку пасля мураваных касцёлаў ва Уселюбе (Наваградскі р-н) і Ішкалдзі (Баранавіцкі р-н). Існуюць нават апакрыфічныя краязнаўчыя паданні, што ён заснаваны ў 1121 г. Гэтая дата пазначана ў інвентары святыні XIX ст. (НБВУ. АР, ф.4, спр.2615), яна ж была выціснута на цагліне фасада. Але падобная апакрыфіка не мае ніякіх рэальных гістарычных (археалагічных ці дакументальных) пацверджанняў і звязана з тым, што Гнезна пад Ваўкавыскам блытаюць, часам наўмысна, з аднайменным даўнім гістарычным цэнтрам Вяліка-Польшчы.

Міхайлаўскі касцёл у нашым Гнезне фундаваны ўладальнікамі маёнтка Янам і Эльжбетай Шамятовічамі ў 1524 г., кансэкраваны ў 1527 г. У 1555 г. маёнтак перайшоў ва ўладанне Гераніму Хадкевічу, актыўнаму прыхільніку рэфармацыйнага руху, які ператварыў касцёл у кальвінскі збор. Ім ён і заставаўся амаль цэлае стагоддзе, да 1643 г., калі зноў быў вернуты католікам. Касцёл быў змураваны ў архітэктурна-канструкцыйных формах цэнтральнаеўрапейскай цаглянай готыкі, але пратэстанты надалі яму рысы мясцовага рэнесансу, характэрныя для іх канфесіі. Гістарычныя падзеі і архітэктурна-будаўнічыя працэсы з цягам часу зліліся ў адно мастацкае цэлае, дапоўненае пазнейшымі перабудовамі, у выніку чаго вельмі цяжка выявіць аўтэнтыку помніка.

Як і ўсе значныя архітэктурныя помнікі, гнезнаўскі касцёл мае непаўторнае індывідуальнае мастацкае аблічча, але пры гэтым акумулюе ў сабе разнастайныя будаўнічыя традыцыі і ўплывы, стылёвыя прыкметы і каноны канфесіі. Гэта простае і лаканічнае, на першы погляд, збудаванне, мае шмат загадак. Першая з іх — адсутнасць у архітэктоніцы касцёла апсіды прэзбітэрыя. Каноны каталіцкай канфесіі выпрацавалі тып святыні з адною вялікаю апсідаю прэзбітэрыя, абапал вімы якога размяшчаліся неабходныя для літургічнага рытуалу дапаможныя памяшканні — закрыстыі (ці хаця б адна з іх). Напрыклад, больш раннія уселюбскі і ішкалдскі касцёлы мелі па адной закрыстыі з паўночнага боку. Адсутнасць апсіды прэзбітэрыя робіць гнезнаўскі касцёл падобным да капліцы, нягледзячы на яго значныя памеры, ці да пратэстанцкіх храмаў больш позняга часу, якія не мелі вылучанага алтарнага памяшкання, напрыклад, кальвінскія зборы ў Смаргоні, Кухцічах, Заслаўі, Жодзішках. Гнезнаўскі касцёл адпачатку меў напаўпадземную крыпту з двума ўваходамі: адзін з іх знаходзіўся ў цэнтры святыні, другі выходзіў на тэрыторыю за алтарнай сцяной (гэты выхад быў замураваны ў 1844 г.). Магчыма, крыпта на першапачатковым этапе выконвала функцыю закрыстыі, як было ў цудатворнай капліцы Арханёла Рафала (пазней Міхала) у Нясвіжы, пабудаванай князем М.К.Радзівілам Сіроткам.

Шырокая прамавугольная нава гнезнаўскага касцёла завершаная з усходу трохграннай алтарнай часткай і накрытая высокім кроквенным дахам з вальмамі над алтаром. Першапачаткова дах меў гонтавае пакрыцце, потым быў накрыты дахоўкай. Цэласнасць і маналітнасць асноўнага аб’ёма надае абліччу касцёла візуальную важкасць, нягледзячы на лёгкасць і дасканаласць гатычных канструкцый, вялікі пралёт навы і адкрытасць унутранай прасторы. Толькі велічная шмат’ярусная вежа на галоўным фасадзе надае дынаміку і ўзнёсласць агульнай кампазіцыі святыні. Шырыня навы звонку 13,65 м, унутры — 12 м, таўшчыня сценаў у розных месцах – 0,8-1,0 м. Пры азначаным вялікім пралёце ўнутранай прасторы відавочна, што сцены па-гатычнаму тонкія. Яны прарэзаны вялікімі перспектыўнымі стральчатымі арачнымі праёмамі вокнаў і ўмацаваны адмысловымі контрфорсамі, а таксама дадаткова прамавугольнымі нішамі роўнымі з вокнамі, якія не толькі дэкаратыўна афармляюць прасценкі, але і надаюць сценам унутраную канструкцыйную жорсткасць.

Заслугоўвае ўвагі структура ступеньчатых контрфорсаў, якія ўнізе, на ўзроўні цокаля, маюць прамавугольную форму, вышэй набываюць гранёную форму і паступова змяншаюцца, становяцца больш вытанчанымі, а ўверсе завяршаюцца кансольна-ступеньчатымі тромпамі з бляшанымі схіламі для вадасцёку. Падобная будова контрфорсаў не трапляецца больш ні ў адным помніку беларускай готыкі, але яшчэ больш ранні прыклад ўжывання кансольна-ступеньчатых тромпаў мы бачылі ўжо ў абарончай царкве ў Сынковічах, дзе яны злучаюць уверсе тры алтарныя апсіды з мэтай узвядзення над імі агульнага даха.

Ступеньчатыя тромпы, стральчатыя арачныя праёмы вокнаў і ўваходных парталаў, разгрузачныя плоскія нішы і іншыя канструкцыйна-дэкаратыўныя элементы гнезнаўскага касцёла выкананы з фасоннай цэглы. Сцены ў цэлым змураваны ў гатычнай тэхніцы з цэглы-пальчаткі на вапнава-пясчанай рошчыне з падрэзанымі швамі, якія маюць у профілі гранёную форму. Падобныя швы ёсць у муроўцы абарончай праваслаўнай царквы ў Мураванцы (Шчучынскі раён), пабудаванай пасля 1520 г., што пацвярджае час узвядзення гнезнаўскага касцёла. Увогуле прафіляваныя стральчатыя, ступеньчатыя і гранёныя формы з’яўляюцца асноўнымі дэкаратыўнымі матывамі, якія ствараюць адметнае мастацкае аблічча гэтага помніка беларускай готыкі. Бакавыя паўднёвы і паўночны фасады вырашаны неідэнтычна. Вокны на паўночным фасадзе адпачатку адсутнічалі, але візуальна іх замяшчалі адпаведныя вокнам плоскія арачныя нішы ў перспектыўна-стральчатым абрамленні. Падобная ніша знаходзіцца і на тарцовай алтарнай сцяне. Суцэльны глухі паўночны фасад, верагодна, быў традыцыйным для мясцовай готыкі, ён зроблены і ў больш раннім гатычным ішкалдскім касцёле з мэтай большай ваеннай бяспекі і змяншэння стратаў цяпла ад аэрацыі.

Паводле інвентара 1679 г., гнезнаўскі касцёл меў пяць вокнаў, два ўваходы, гонтавы дах, быў перакрыты плоскай драўлянай столлю. Загадка ў тым, дзе знаходзіліся тыя пяць вокнаў, таму што цяпер іх таксама пяць і ў дадатак ёсць акно-люнета над паўднёвым уваходным парталам. Аднак па неадпаведнасці канструкцыйных элементаў відавочна, што акно на паўночным фасадзе раскрыта пазней. На нашу думку, першапачаткова тры акны знаходзіліся на паўднёвым фасадзе і два — на гранях алтарнай часткі. Адзін уваход быў зроблены праз вежу па восі сіметрыі святыні, другі — у сярэднім прасценку паўднёвага фасада. Па дэкаратыўнай аздобе ён быў багацейшы за галоўны, бо выходзіў адразу на вонкавы фасад, але ў 1787 г. да яго прыбудавалі бабінец, над якім зрабілі характэрнае для таго часу круглае акно-люнету. Калі ў 1839 г. касцёл моцна пацярпеў ад пажару, гэты бабінец, які чамусьці вызначаецца даследчыкамі як закрыстыя ці рызніца разабралі (яго няма на малюнку святыні Напалеона Орды 1877 г.). У 1876 г. на паўднёвым фасадзе зноў прыбудавалі бабінец, архітэктура якога мела элементы псеўдарускага стылю. Ён быў перабудаваны ў 1931-1932 гг. падчас рэстаўрацыі святыні паводле праекта архітэктара Т. Плюцынскага і такім ацалеў да нашага часу.

Яшчэ адна складаная загадка гнезнаўскага касцёла - гэта характар перакрыцця яго ўнутранай прасторы на першапачатковым этапе існавання. Паводле азначанага інвентара XVII ст., складзенага ў хуткім часе пасля вяртання святыні католікам, яна была перакрыта плоскай драўлянай столлю, якую падтрымлівалі 12 драўляных слупоў. Пасля Паўночнай вайны моцна разбураны касцёл быў адбудаваны намаганнямі ксяндза С.Гарбоўскага і арандатара маёнтка Я.Трапінскага, пры гэтым столь і слупы заменены на новыя. Як сцвярджае археолаг А.Кушнярэвіч, «унутры касцёла падмуркі слупоў не знойдзены, што сведчыць пра адсутнасць у ім мураваных скляпенняў. Іх сляды таксама не выяўлены ў завяршэнні сцен». Але гэта не зусім дакладна. Паводле прыведзенага А.Кушняровічам плана археалагічных даследаванняў храма, унутры яго для пошукаў падмуркаў слупоў быў закладзены толькі адзін шурф, размешчаны па восі слупоў мураваных арганных хораў, якія замянілі папярэднія драўляныя хоры толькі ў 1902 г. Між тым, над стральчатымі праёмамі вокнаў ёсць зацёртыя тынкам сляды распалубак, якія сведчаць пра існаванне крыжовых гатычных скляпенняў. Невялікія памеры распалубак скляпенняў дазваляюць меркаваць, што першапачаткова ўсю сістэму перакрыццяў храма залавага тыпу падтрымлівалі шэсць апорных слупоў, размешчаных адпаведна контрфорсам, але пры гэтым бакавыя навы былі больш вузкія за цэнтральны.

На нашу думку, сістэма скляпенняў гнезнаўскага касцёла першапачаткова паўтарала архітэктоніку больш ранняга гатычнага ішкалдскага касцёла. Калі святыня перайшла да кальвіністаў, якія былі прыхільнікамі ідэалогіі і мастацтва рэнесансу, яны, відавочна, успрынялі гатычныя скляпенні як архаіку і каталіцкую спадчыну, таму і змянілі сістэму перакрыццяў, знішчылі апоры, каб раскрыць унутраную прастору. Аднак архітэктанічная ўзаемная абумоўленасць сістэмы апораў і перакрыццяў сведчыць, што даволі тонкія сцены храма не маглі несці адно вялікае мураванае рэнесанснае цыліндрычнае скляпенне з распалубкамі пралётам 12 м. У выніку архаічныя гатычныя скляпенні проста замянялі на драўляную бэлечную столь, якую дадаткова падтрымлівалі драўляныя слупы. Уласную канструкцыйную жорсткасць вонкавых сценаў умацавалі ўвядзеннем сіметрычных паўцыркульных разгрузачных арак на гранях алтарнай часткі і суседніх з імі пралётах. Цікава, што вось унутранай рэнесанснай арачнай нішы на паўночнай сцяне не супала з воссю вонкавай стральчатай гатычнай нішы, у якой пазней прарубілі акно, што сведчыць пра розны час іх стварэння.

Яшчэ шэраг загадак з гіпатэтычнымі адказамі ставіць гісторыя будаўніцтва шмат’яруснай уваходнай вежы. Яна далучана да галоўнага фасада без перавязкі муроўкі, што сведчыць пра ўзвядзенне вежы пазней за асноўны аб’ём, але ў хуткім часе пасля яго, таму што іх аб’ядноўвае агульная гатычная будаўнічая тэхніка. Вежу звычайна ставілі пасля асадкі асноўнага аб’ёма, каб не было дэфармацый і абвалаў. Ніжні чацвярык вежы прарэзаны з трох бакоў магутнымі аркамі, якія ўспрымаюць увесь цяжар верхніх ярусаў. Распор бакавых арак перадаецца на сцяну галоўнага фасада, якая ў гэтых месцах адпаведна змацавана разгрузачнымі аркамі. Ва ўзаемазвязанай сістэме пагашэння распора арак адчуваецца высокі прафесіяналізм мясцовых майстроў-будаўнікоў. Вуглавыя часткі двух ніжніх ярусаў вежы дадаткова ўмацоўваць і ўпрыгожваюць плоскія разгрузачныя арачныя нішы кілепадобнай формы, якія генетычна паходзяць не з заходнееўрапейскай готыкі, а з усходневізантыйскіх рэгіёнаў, дакладней, з Малой Азіі.

Ізабелін. Касцёл.

На верхнім ярусе вежы, які захаваўся аўтэнтычным толькі на палову вышыні, таксама зроблены плоскія разгрузачныя нішы, але ў выглядзе падвесных арак (з гіркамі), характэрных для помнікаў беларускай готыкі і рэнесансу. У інвентары 1830 г. пазначана вышыня вежы - 31 м (49 локцяў), але пасля пажару 1839 г. яе вышыня была ўсяго 20 м. На малюнку Н.Орды 1877 г. вежа паказана адноўленай на ўсю вышыню і накрытай невысокім шатровым дахам з дробнымі вальмамі над раскрапаванымі вуглавымі гранямі. Іначай выглядае на малюнку і франтон даха асноўнага аб’ёма. Пасля рэстаўрацыі 1930-х гг. тарэц даха на галоўным фасадзе закрывае масіўны двух’ярусны ступеньчаты атык, вуглавыя раскрапоўкі верхняга яруса вежы трактаваны як контрфорсы з кансольна-ступеньчатымі тромпамі. Два ніжнія ярусы вежы перакрыты цылідрычнымі скляпеннямі, паверхі трэцяга яруса падзелены драўлянымі насціламі. Відавочна, што літаральна кожная частка архітэктурна-мастацкай кампазіцыі старажытнага касцёла Міхала Арханёла ў Гнезна ставіць пытанні гісторыкам і мастацтвазнаўцам, патрабуе расшыфроўкі.

Ізабелін. Царква.

На адваротным шляху мы наведалі манументальны познекласіцыстычны касцёл св. Вацлава і царкву св. Мікалая ў Ваўкавыску, а таксама мястэчка Ізабелін, што недалёка ад яго. Галоўную плошчу гэтага мястэчка ўдала фармуюць падобныя адзін да аднаго і сумаштабныя храмы: Петрапаўлаўскі касцёл і праваслаўная Міхайлаўская царква, якая першапачаткова была уніяцкай. Абедзве святыні, пабудаваныя ў 2-й палове XVIII ст., яшчэ да падзелаў Рэчы Паспалітай, неаднаразова зачыняліся і перабудоўваліся ў XIX і XX стст. Кожная з іх ўяўляе кампактнае аднанававае збудаванне з роўнавысокай алтарнай апсідай і чацверыковай шатровай вежай над галоўным фасадам. Касцёл арыентаваны алтаром на паўночны захад, уніяцкая царква - на паўднёвы захад. У архітэктуры касцёла больш выразна выяўлены ордэрныя элементы, што сведчыць пра большую прафесійнасць майстроў. Трактоўка ордэра ў архітэктурным вырашэнні уніяцкай царквы вызначаецца пэўным прымітывізмам, але менавіта гэта надае ёй большую мастацкую адметнасць.

Зэльва. Помнік Ларысе Геніюш.

...Прыцемкі мы сустрэлі ў Зэльве, каля помніка Ларысе Геніюш, пакутніцы за нацыянальную ідэю. Скульптурны бюст славутай паэткі на фоне бела-чырвона-белага сцяга (работы скульптара А.Шатэрніка) устаноўлены каля праваслаўнай Троіцкай царквы, дзе Л.Геніюш вянчалася. На гэтым месцы з 1407 г. існаваў драўляны касцёл, які некалькі разоў перабудоўваўся, а ў 1860 г. быў перададзены праваслаўным. Царква, змураваная ў 1904-1909 гг., за савецкім часам была прыставаная пад дом культуры.

Зэльва. Касцёл.

Касцёл у гонар Найсвяцейшай Панны Марыі ў Зэльве фундаваны ў 1635 г. князем Янам Агінскім, змураваны ў 1796 г., а ў 1832 г. зачынены і пазней перададзены праваслаўным. Новы касцёл пабудаваны ў 1909-1913 гг. паводле праекта архітэктара І. Дзяконьскага ў неараманскім стылі, пазней зачынены, рекансэкраваны ў 1990 г. Ён узведзены ў выглядзе трохнававай псеўдабазылікі з гранёнай апсідай прэзбітэрыя (з невысокімі сіметрычнымі закрыстыямі па баках) і двухвежавым фасадам-нартэксам, абкружаным абхадной адкрытай галерэяй з разнастайнымі паўцыркульнымі і стральчатымі аркамі. Строгі рытм контрфорсаў, арачных праёмаў і плоскіх нішаў стварае непаўторны і надзвычай гарманічны вобраз гэтай святыні.

Апошнія промні сонца намалявалі на фоне неба вытанчаныя стромкія сілуэты вежаў зэльвенскага касцёла, запалілі яркімі колерамі яго муры, выкладзеныя з жоўтай цэглы, чырвоныя бляшаныя дахі і спічастыя шатры. Далей была толькі дарога і хуткае вяртанне дамоў...