Дадатак да артыкула - Галерэя

Мэта гэтай публікацыі – звярнуць увагу на асаблівасці складання іканаграфіі Язафата Кунцэвіча, галоўнага святога грэка-каталіцкай Царквы ў Беларусі і Украіне. Разам з украінскімі даследчыкамі нам важна адказаць на пытанне, ці фактар царкоўнай Уніі спрыяў развіццю беларускай мастацкай школы, ці гэта быў для беларусаў і ўкраінцаў, паводле вядомага ўкраінскага даследчыка Д. Стэпавіка, «іх вольны выбар і іх адчуванне сваёй прыналежнасці да заходняй цывілізацыі».

Меркаваць пра мастацкую якасць афармлення культу святога, якая адпавядала ўзроўню яго сацыяльнай значнасці, з прычыны мэтанакіраванага знішчэння жывапісных твораў у ХІХ ст. вельмі цяжка. Звернемся да літаратурных сведчанняў і твораў графікі, тыражаванасць якіх забяспечыла іх фізічнае выжыванне.

Працэс захадаў да беатыфікацыі св. Язафата пачаўся ў наступны год па яго смерці (1624 г., лісты мітрапаліта Іосіфа Руцкага да Папы Урбана VIІI, караля Жыгімонта і канцлера Льва Сапегі, праца камісіі па даследаванні абставінаў забойства, а затым адпаведны ліст да Урбана VIІI караля Жыгімонта, яго сына Уладзіслава і Льва Сапегі ад 12 лістапада 1624 г.). Працэс працягнуўся пры ўдзеле створаных па вызначэнні Урбана VIІI (двойчы, у 1625 і 1635 гг.) камісій для даследавання жыцця, дзейнасці, смерці Язафата Кунцэвіча і цудаў, звязаных з яго апякунствам. Першая камісія працавала ў 1628 г. пад старшынствам полацкага архіепіскапа Антонія Сялявы, другая, што паўстала ў выніку рымскай місіі галіцкага біскупа Корсака, дзейнічала пад кіраўніцтвам віленскіх канонікаў В. Сялявы і А. Шчыта (з 3 чэрвеня 1637 г.). Вынікам працы другой камісіі , якая засведчыла выразнае складанне элементаў культу, была беатыфікацыя Язафата Кунцэвіча Папам Урбанам VIІI 16 траўня 1643 г. (ёсць розначытанні: Польскі біяграфічны слоўнік падае 1642 г., а аўтар апошняга жыцця, надрукаванага ў 1986 г., Т. Жыхевіч – 1641 г.). Днём памяці прызначаны дзень смерці Язафата – 12 лістапада. Працэс беатыфікацыі з 1641 г. вёў кардынал Ян Памфілі, у будучыні Папа Інакенці Х, агульнавядомы па знакамітым партрэце Веласкеса (і фразе пра гэты партрэт – «залішне праўдзіва!»).

Аглядзеўшы труну 21 жніўня 1637 г., камісія сярод іншага зафіксавала: над надтруннай плітой – вялікі абраз святога, на якім ён адлюстраваны ў пантыфікальных шатах, а вакол сярэдніка абраза – дванаццаць сцэнаў жыцця і пакутаў. Характэрным элементам культу можна прызнаць наяўнасць пры абразе залатых, срэбных і васковых вотаў, а адбіткам шляхецкіх традыцый – прысутнасць двух гербавых картушаў з выяваю белай ружы, герба Кунцэвіча.

Уявіць выгляд сярэдніка згаданага абраза дазваляе малюнак пяром першай паловы XVII ст. у зборніку тыпу Silva Rerum з графічнага збору Станіслава Аўгуста ў калекцыі Акадэміі мастацтваў у Пецярбурзе. Паводле подпісу, малюнак зроблены з вобраза Кунцэвіча, фундаванага каронным маршалкам Мікалаем Вольскім (пам. у 1630 г.) для кляштара камедулаў на Бялянах у Кракаве і быццам бы намаляванага ў Рыме. Кунцэвіч паказаны ў адзеннях, уласцівых на той час праваслаўнаму (і грэка-каталіцкаму) епіскапству на землях Рэчы Паспалітай, а таксама візантыйска-грэцкаму рэгіёну (мантыя з нахільнымі палосамі, вакол шыі – амафор, на галаве – мітра з камянямі, у руцэ — посах епіскапа).

Калі пашырэнне такой іканаграфіі не пярэчыць праваслаўнай традыцыі, то з’яўленне скульптурных выяваў св. Язафата ўказвае на тое, што Унія адчыняла шлях новым выразна-пластычным формам. Замацоўвалася імкненне беларускіх мастакоў да еўрапеізацыі спектру відаў мастацтва і фармальна-стылёвых прыкметаў, якія дапускаліся да ўжытку ў афармленні культа. Так, 12 лістапада 1642 г. у Вільні, падчас урачыстай працэсіі з удзелам Уладзіслава IV людзі неслі скульптуру благаславёнага Язафата з касцёла св. Станіслава да Траецкай царквы.

Характэрна, што афармленнем культу Язафата Кунцэвіча як галоўнага нацыянальнага святога аднаго з пашыраных у Беларусі кірункаў хрысціянскай веры апекаваліся, супернічаючы адна з адной, найбуйнейшыя магнацкія сем’і.

Казімір Лявон Сапега (1609—1656), літоўскі падканцлер, працягваючы справу бацькі, Льва Сапегі, вызначыўся шматлікімі фундацыямі для цэркваў розных веравызнанняў. Што да уніятаў, то яго галоўнай ахвярай быў заказ у гданьскага ювеліра за 63 тыс. талераў (іншыя крыніцы называюць суму ў 35 тыс.) срэбнага саркафага для мошчаў благаславёнага Язафата (1646—1650). Саркафаг быў аздоблены фігуркамі 4 анёлаў (ножкі), 4 рэльефнымі сцэнамі пакутаў па баках і выявай Язафата Кунцэвіча ў архіепіскапскім арнаце з сякерай у галаве – такім чынам, наследвалася больш уласцівая Касцёлу іканаграфія пакутніка за веру (напрыклад, св. Пятра Пакутніка з Вероны, кананізаванага ў 1253 г.). Труна спачатку была змешчана на алтары ў полацкай Сафіі, але потым з прычыны надыходу казацкіх войнаў і небяспекі рабавання святыня вандравала па краі (1648—1668).

Захады па падвышэнні статуса шанавання благаславёнага Язафата пачаліся падчас заканчэння вайны з Масквою, з місіі ў Рым хэлмскага біскупа Якуба Сушы (у 1665 г. ён выдаў там «Жыццё Язафата» – Cursus vitae et certamen martyrii B. Josaphat Kuncewicii…, Romae, 1655). Праўдападобна да 1665 г. належыць яшчэ адна выява бл. Язафата з сякерай у ране на старонках віленскага выдання Ст. Касінскага («Żywot i męczeństwo B. Jozaphata, biskupa i męczennika»). Затым полацкі архіепіскап Гаўрыіл Календа (1606—1674) у 1671 і 1672 гг. двойчы звяртаўся па гэтай справе да новаабранага Папы Клемента Х.

Невядомы польскі або беларускі мастак. Партрэт Кіпрыяна Жахоўскага. 1680 г. Нацыянальны мастацкі музей Беларусі.

Па ініцыятыве наступніка Календы архіепіскапа полацкага і мітрапаліта кіеўскага Кіпрыяна Жахоўскага (1635—1693) шанаванне бл. Язафата пераносіцца на 26 верасня, што было зацверджана на саборы уніяцкай Царквы ў Замосці (1720). Жахоўскі прысвяціў Кунцэвічу некалькі казанняў, рукапісную кнігу якіх пад назвай «Kazania okazjonalne» можна бачыць адлюстраванай на партрэце Жахоўскага ў Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі (1680). З Кіпрыянам Жахоўскім быў звязаны лепшы беларускі гравёр другой паловы XVII ст. Аляксандр Тарасевіч, які адлюстраваў вобраз полацкага архіепіскапа ў цэнтры гравюры «Тэза Глінды Ліберыюша» (1683). Можна меркаваць, што менавіта ў 1670—1680-я гг. і ў сувязі з дзейнасцю Жахоўскага ўзнікла недатаваная і падпісаная Тарасевічам гравюра з выяваю Кунцэвіча («B. IOSAPHAT MARTYR // A. Tarasewicz»), якая замацоўвае іканаграфію бл. Язафата-пакутніка ў епіскапскім убранні, з сякерай у ране, амафоры з крыжамі, пастараллю і лаўровай галінкай у руцэ. Адбіткам стылістыкі барока выглядае анёл, які карануе галаву Язафата вянком славы.

У 1705 г., пад пагрозай апаганення і знішчэння святыні маскоўскімі войскамі, базыльяне вывезлі мошчы святога з Полацка, а пазней даручылі іх ахове жаўнераў канцлера літоўскага Караля Станіслава Радзівіла (1669—1719). Па вайне апошні парушыў абяцанне вярнуць іх у Полацк і змясціў мошчы ў скарбцы замкавай капліцы ў радзівілаўскай Белай Падляскай. Адначасова Сапегам быў вернуты срэбны саркафаг. У 1743 г. разгарэлася суперніцтва паміж магнацкімі сем’ямі і базыльянамі за гонар захавання мошчаў. Змагаючыся за яго, Міхал Чартарыскі дэклараваў выбудаваць у Воўчыне уніяцкі кляштар і храм для змяшчэння мошчаў, тое ж самае збіраўся зрабіць літоўскі падканцлер Міхал Антоні Сапега (1711—1760) з чарэйска-ружанскай лініі рода. У кантэксце гэтай барацьбы ўзнікае гравюра Якуба Лабінгера (Jakub Labinger, дзейнічаў паміж 1726—1760-мі гг., з 1742 – у Львове), падпісаная «І. Labinger Sculpsit Lieopoli». У 1742 г. Лабінгер выконвае прысвечаную малым пляменнікам Міхала Антонія Міхалу Ксаверыю і Аляксандру Міхалу Сапегам навучальную гравюру «Шахматная дошка для лягчэйшага разумення геральдычнай навукі, ператворанай у забаўную гульню». Верагоднасць замовы абраза менавіта М. А. Сапегам у юбілейны (120 гадоў з дня смерці) год бл. Язафата выглядае праўдзівай. Выява насычаная тэатралізаванай патэтыкай позняга барока: Кунцэвіч адлюстраваны пагрудна, са складзенымі рукамі, з амафорам з крыжамі і сякерай у ране, у авальным медальёне, які на фоне аблокаў нясуць 4 анёлы (прыгадаем, што анёлы трымалі труну ў сапегаўскім саркафагу Кунцэвіча). У трох анёлаў у руках — лаўровая галінка, лілея і княская карона (у верхняга). Апошнюю таксама можна лічыць «сапегаўскім» элементам – дзед Міхала Антонія Казімір Ян (1642—1720) у 1720 г. атрымаў спадчынны княскі тытул ад імператара Леапольда І.

Урэшце, спрэчку пра мошчы бл. Язафата на карысць Радзівілаў вырашыў з’езд базыльянскага закону ў Дубне, які пагадзіўся ў якасці кампенсацыі на будаўніцтва Радзівіламі царквы і манастыра ў Белай і перадачу часткі мошчаў у Полацк. У перыяд пэўнай палітычнай стабілізацыі па выбарах каралём Станіслава Аўгуста мошчы з 1767 г. былі выстаўлены ў манастырскай царкве, і з 1768 г. паведамлялася пра шэраг звязаных з імі цудаў, а ў 1774 г. узнікла гравюра Тэадора Ракавецкага (працаваў у Бярдычаве паміж 1768 і 1780 гг.), якая фактычна паўтарала цэнтральную частку гравюры Лабінгера (медальён), толькі ў люстраным адбітку (вынік гравіравання) і са спрашчэннем формаў. Іканаграфію бл.Язафата можна лічыць канчаткова ўсталяванай у гравюрах Тарасевіча, Лабінгера і Ракавецкага і цесна звязанай з патранажам найбуйнейшых магнацкіх сем’яў Беларусі (Сапегі, Радзівілы), а таксама з абставінамі палітычнага, культурнага і рэлігійнага жыцця ВКЛ.

Сімптаматычна, што па скасаванні Уніі ў 1839 г. у межах Расійскай імперыі (і пры захаванні яе ў Падляссі, у межах Польскага кангрэсовага каралеўства), культ бл. Язафата ўзрастае і дасягае апагею ў пачатку 1860-х гг. Фактычна бл. Язафат стаў патронам вызваленчага паўстання 1863 г., і водгукам Ватыкана былі захады па яго кананізацыі. У гэтым жа годзе Папа Пій ІХ распачаў кананізацыйны працэс, а 29 чэрвеня 1867 г. на вялікім Саборы ў Ватыкане была абвешчана кананізацыя св. Язафата Кунцэвіча на аснове беатыфікацыі 1643 г. з пашырэннем культу для ўсяго каталіцкага Касцёла (святкаванне 12 лістапада). Па паразе паўстання і перад падпарадкаваннем холмскай уніяцкай епархіі РПЦ (1875) мошчы святога былі прымусова замураваны ў склепе царквы ў Белай. Вярнуць іх да рэлігійнага жыцця дазволіў толькі выбух вайны – у 1915 г. іх перанеслі ва уніяцкую царкву св. Барбары ў Вене, а ў 1949 г., далей ад камуністычнай экспансіі ў Еўропе, – у сабор св. Пятра ў Рыме, да алтара св. Васілія Вялікага пры паўночна-ўсходнім слупе храма.

Пачынаючы з 1620-х гадоў з лёсам толькі св. Язафата звязана дзейнасць найбольш значных мецэнатаў і царкоўных іерархаў ВКЛ, вядомых мастакоў. Пытанне пра ролю Уніі ў развіцці беларускага мастацтва, вынесенае ў пачатак артыкула, як мы бачым, носіць рытарычны характар.