ПІЯРСКІЯ ШКОЛЫ НА ЗЕМЛЯХ БЕЛАРУСІ

Вытокі Ordo Clericorum Regularium Pauperum Matris Dei Scholarum Piarum (ад слова рiarum з’явілася польскае скарачэнне pijarzу [піяжы] і беларускае піяры), або па-беларуску Ордэн Духоўных Рэгулярных Убогіх Маці Божай Пабожных Школаў, сягаюць да 1597 года. Ордэн заснаваў у Рыме іспанец José de Calasanz (Юзаф Каласанс). Пачаткам ордэну піяраў лічыцца заснаванне школы ў бедным раёне Рыма (Затыбра) з дапамогай пробашча парафіі св. Дароты кс. Антонія Брэнта́на. Школа была бясплатнай і даступнай для ўсіх, а навучанне вялося на пачатковым узроўні. Установа атрымала назву: Пабожная Школа (лац. Schola Piae)1.

У Польшчу піяры прыбылі ў 1642 г. і адкрылі калегіумы ў Варшаве і Падаліне на Спішы2. Да 1662 г. польскія піярскія калегіумы былі ўласнасцю Нямецкай правінцыі, бо толькі тады ўзнікла зацверджаная папам Аляксандрам VII асобная Польская правінцыя, у склад якой уваходзіла таксама Венгерская віцэ-правінцыя. У 1692 г. венгерскія калегіумы стварылі ўласную правінцыю, a ў 1696 г. была створана Літоўская віцэ-правінцыя. У 1736 г. улада ордэну заснавала самастойную Літоўскую правінцыю. Першым літоўскім правінцыялам быў Францішак Торкват Тымінскі, гэтую функцыю ён выконваў у 1736–1742 гг. Раней, будучы рэктарам у Вільні, Торкват Тымінскі заснаваў там шляхецкі канвікт — віленскі Collegium Nobilium (школу, якая мела права называцца вышэйшай навучальнай установай). У той час колькасць калегіумаў у Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў набліжалася да 30-ці3. Піяры адыгралі важную ролю ў дзеях польскай адукацыі, a самай славутай постаццю без сумневу з’яўляецца кс. Станіслаў Кана́рскі, які правёў рэформу піярскай сістэмы адукацыі і заснаваў у Варшаве ў 1740 г. славуты Collegium Nobilium. Аднак немалы ўклад у гэтую справу ўнеслі таксама іншыя калегіумы і піярскія школы.

Падчас існавання Літоўскай правінцыі функцыі правінцыялаў выконвалі: Францішак Торкват Тымíнскі (Franciszek Torkwat Tymiński)4, 1736–1742 гг.; Себасцьян Выкоўскі (Sebastian Wykowski)5, 1742–1748 гг.; Францішак Торкват Тымінскі (Franciszek Torkwat Tymiński), 1748–1751 гг.; Ка́спер (Гаспар) Тжэшчaкоўскі (Kasper Trzeszczakowski)6, 1751–1754 гг.; Себасцьян Выкоўскі (Sebastian Wykowski), 1754–1757 гг.; Ян Хрызастом Страшэўскі (Jan Chryzostom Straszewski)7, 1754–1760 гг.; Каспер Тжэшчакоўскі (Kasper Trzeszczаkowski), 1760–1766 гг.; Феліцыян Выкоўскі (Felicjan Wykowski)8, 1766–1772 гг.; Юзаф Кýшаль (Józef Kuszel)9, 1772–1775 гг.; Міхал Францкевіч (Michał Frąckiewicz)10, 1775–1778 гг.; Банавентура Ярманскі (Bonawentura Jarmański)11, 1778–1781 гг.; Мацей Тука́ла (Maciej Tukałło)12, 1781–1782 гг.; Тадэвуш Лянг (Tadeusz Lang)13, 1782–1793 гг.; Юзаф Віславух (Józef Wysłouch)14, 1793–1796 гг.; Канстанты Якуцэвіч (Konstanty Jakucewicz)15, 1796–1803 гг.; Юзаф Астрóўскі (Józef Ostrowski)16, 1803–1809 гг.; Ісідар Сяклюцкі (Izydor Sieklucki)17, 1809–1811 гг.; Павел Хлябоўскі (Paweł Chlebowski)18, 1811–1814 гг.; Аляксандр Глагоўскі (Aleksander Głogowski)19, 1814–1820 гг.; Мацей Купсць (Maciej Kupść)20, 1820–1826 гг.; Юзаф Крукоўскі (Józef Krukowski)21, 1826–1832 гг.; Сільвестр Вяльбут (Sylwester Wialbutt)22, 1832–1839 гг.; Яцэк (Гіяцынт) Румяноўскі (Jacek Rumianowski)23, 1839–1841 гг.; Яўхім Дэмбінскі (Joachim Dębiński)24, 1841–1843 гг.).

Ордэн на тэрыторыі Рэчы Паспалітай у 1772 г., налічваў 498 манахаў піяраў. Да Польскай правінцыі належали 363 піяры (320 святароў, 37 семінарыстаў, 6 братоў), a да Літоўскай — 135 піяраў (93 святары, 17 семінарыстаў i 25 братоў)25.

У Літоўскай правінцыі піяраў у другой палове XVIII ст. існавалі калегіумы ў Шчучыне-Літоўскім, Лідзе, Вільні (Collegium Nobilium, а ў 1773 г. піяры занялі паезуіцкі кляштар і касцёл св. Рафала ў віленскіх Снíпішках), Лужках, Вількаміры, Расіéнах, Лубяшы, Дубровіцы, Панявежы, Зэльве, Віцебску, Дуброўне, а таксама парафію ў Дукштах. Пасля 1795 г. калегіум у Міжрэччы Карэцкім адзіны з Польскай правінцыі апынуўся ў расійскім раздзеле Польшчы і быў далучаны да Літоўскай правінцыі, а ў першай пaлове XIX ст. да гэтай правінцыі належалі Полацк і Пецярбург. У 1807 г. у выніку чарговых палітычных зменаў да Літоўскай правінцыі быў далучаны драгічынскі калегіум.

У межах Беларусі знаходзіліся калегіумы ў Шчучыне-Літоўскім, Воранаве-Балотным, Зэльве, Лужках-Валерыянаве, Лідзе (калегіум, перанесены з Воранава), Віцебску, Дуброўне, Полацку.

Калегіумы Літоўскай правінцыі піяраў

Найстарэйшым манаскім домам піяраў у Літоўскай правінцыі была Дамбровіца, заснаваная ў 1684 г. фундатарам Янам Ка́ралем Дольскім — вялікім маршалкам ВКЛ і пінскім старостам. На такую фундацыю яго схіліў спаведнік, піяр Ігнат Кжыжкевіч (Ignacy Krzyżkiewicz). Разам са сваёй першай жонкай Альжбетай (дзяв. Вострарог) 2 мая 1684 г. ён перадаў ордэну 46 000 флорынаў для маёнтка Дамбровіца, прызначаных на ўтрыманне 12-ці піяраў26. 16 ліпеня 1695 г. ахвярадаўца перапісаў іх на Стрэльск. Школа ў Дамбровіцы адчынілася ўжо 1684 годзе. На жаль, забудова ў Дамбровіцы была драўлянай, і ў 1705 г. яе спалілі шведы. У 1740 г., падчас выконвання абавязкаў рэктара дома ксяндзом Казімірам Пнеўскім (Kazimierz Pniewski), быў адбудаваны ўжо каменны кляштар разам са школай27. Ян Караль Дольскі таксама быў фундатарам калегіума ў Любяшове каля Пінска (пад назваю Новы Дольск у гонар фундатара). 10 красавіка 1689 г. распачалася будова драўлянага касцёла імя св. Яна Апостала Евангеліста. Касцёл быў пабудаваны ў форме крыжа. Унутры былі размешчаны пяць алтароў. Фундатар вырашыў перанесці ў касцёл абраз Маці Божай, які дагэтуль знаходзіўся ў Целеха́нах. Абраз лічыўся цудадзейным, таму быў змешчаны ў левым бакавым алтары. 1 кастрычніка 1692 г. у Любяшоў прыбыў правінцыял Вінцэнт Дымовіч, які прызначыў ксяндза Казіміра Пнеўскага адказным за перамовы з фундатарам. Караль Дольскі на новую фундацыю прызначыў 90 000 флорынаў28.

Шчучын. Касцёл і будынкі калегіума піяраў. Фота 1930-х гг.

У Шчучын-Літоўскі (інакш — Лідскі, ці Наваградскі) у 1718 г. піяраў запрасіў Юры Юзафовіч-Глябіцкі, звязаны сямейнымі адносінамі са славутым родам Сцыпіёнаў29. Пасля смерці першай жонкі Ганны (дзявоч. Палубінская-Лíмант) Юры Юзафовіч-Глябіцкі пашлюбаваўся з Кацярынай Сцыпіён дэль Кампа (Katarzyna Scypionówna del Campo), венскай харýжанкай. Ян Сцыпіён дэль Кампа (Jan Scypio del Campo), кашталян смаленскі, ажаніўся з Тэрэзай, дачкой Юрыя Юзэфовіча-Глябіцкага30. У 1718 г. памёр першы фундатар, і ягоную справу працягваў сын Аляксандр. Датаю фундацыі кляштара прынята лічыць 13 чэрвеня 1718 г., а гэта значыць, што Аляксандр толькі клапаціўся аб пацвярджэнні фундацыі і яе прывілеях31. Гэта пацвярджае і той факт, што ў 30-я гады XVIII ст. школа ў Шчучыне-Літоўскім называлася Collegium Jozefovicianum. Піяры прынялі пробаства ў фарным касцёле з ўсімі даходамі і забудовамі. Першыя забудовы шчучынскага калегіума былі драўлянымі, і толькі ў другой палове XVIII ст. з’явіліся першыя мураваныя будынкі. Школа ў Шчучыне-Літоўскім была адчыненая ў 1718 г. і да XIX ст. знаходзілася ў трох драўляных дамах. У XVIII ст. піярскія будынкі не мелі багатага абсталявання, хаця матэрыяльная сітуацыя шчучынскіх піяраў, якія адначасова прынялі пробаства, далучала іх да найбагацейшых асяродкаў на той прасторы32. У Шчучыне-Літоўскім працавала таксама настаўніцкая семінарыя, узровень якой гісторык Юзаф Лукашэвіч ацэньваў вельмі высока33. Пасля смерці Юрыя Юзафовіча-Глябіцкага — галоўнага фундатара піярскага прадстаўніцтва, яго дачка Тэрэза Сцыпіён надалей апекавалася піярскім калегіумам. Яна перадала ордэну неакрэсленую суму, якую ў 1726 г. пацвердзіў Сойм. Потым былі чарговыя ўзносы на карысць шчучынскіх піяраў. Сцыпіёны ў Шчучыне і на землях Пажэва перадалі 23 735 флорынаў. Пётр Пац перадаў 22 000 флорынаў, a Казімір Сапега — 15 000 флорынаў34. Гэтыя грошавыя ўзносы спрыялі таму, што піяры мелі ў распараджэнні важкі капітал. У 1785 г. кіраўніцтва школай пераняў кс. Баніфацы Станіслаў Юндзіл, які рэарганізаваў яе паводле правілаў Камісіі нацыянальнай адукацыі (КНА), яна засталася 3-класавай школай з рознымі падраздзяленнямі. Адным з найбольш вядомых выхаванцаў школы быў Ігнат Дамейка, які вучыўся ў ёй у 1813–1816 гг..

У Панявéжы (цяпер Літва) піярскі кляштар з’явіўся ў 1727 г. дзякуючы намаганням Крыштафа Домбскага (або Дамброўскага), старосты бернатоўскага, зямнога пісара ўпіцкага. Дала пачатак і рэзідэнцыя ў Пагіры, якая ўжо існавала з 1723 г., а ў 1727 г. была перанесена ў Панявеж. На жаль, пра дзейнасць гэтага піярскага прадстаўніцтва захаваліся вельмі малыя звесткі. Дакладная дата адкрыцця школы ў гэтым месцы невядомая35.

Піярскі асяродак у Вярэнаве (ранейшая назва Балотна, сёння Воранава) з’явіўся ў 1735 г. дзякуючы фундацыі кашталяна смаленскага і старосты барцянскага Яна Сцыпіёна дэль Кампа з жонкай Тэрэзай з Глябіцкіх-Юзафовічаў і сынам Юзафам, старостам лідскім і мука́раўскім. Калі Юзаф Сцыпіён дэль Кампа пашлюбаваўся з Вярэнай Фíрлей з Дамбровіцы, маладая пара атрымала мястэчка Балотна. Ад імя новай спадчынніцы мясцовасць атрымала новую назву — Вярэнаў. Хутка пасля гэтага, 1 жніўня 1735 г., Ян Сцыпіён дэль Кампа разам з жонкай Тэрэзай і маладажонамі падпісалі кантракт адносна прысутнасці піяраў, ахвяраваўшы манахам пляц пад касцёл і школу, а таксама 50 000 польскіх злотых на ўтрыманне 12-ці манахаў. Пасля Шчучына-Літоўскага гэта была другая фундацыя сям’і для піяраў. Яны таксама сталі на бок піяраў у спрэчцы з віленскімі езуітамі36. Сума 10 000 флорынаў была ўкладзена ў фальварак Лапацішкі з вёскай Вільканцы, 5 000 флорынаў — у вёску Асава́, якая належала Самуілу Белікевічу, 10 000 флорынаў ахвяраваліся ружанскай зямлі, 20 000 флорынаў — у Мерачы (Мяркінé), a 5 000 флорынаў знаходзіліся ў самога фундатара37. Апрача фундацыйнай сумы, дарыльшчыкі ў 1734 г. моцаю тэстамэнту іх двараніна Войцеха Стацэвіча далучылі чарговыя 22 000 флорынаў для Радзівонішкаў. Піяры ўзамен узялі на сябе абавязак здзяйсняць там святарскую паслугу, навучаць у школе і цэлебраваць святыя Імшы ў інтэнцыі фундатараў38. У інтэнцыі Яна Сцыпіёна дэль Кампа і ягонай жонкі піяры павінны былі цэлебраваць святыя Імшы па панядзелках, за бацькоў галоўнага фундатара (Казіміра і Зоф’ю) — па серадах, за Юзафа і яго жонку — у пятніцу, за памерлага Войцеха Стэцэвіча — у аўторак, а ў суботу была спяваная Імша за душы, якія не маюць паратунку39.

У 1736 г. у Вярэнаў прыбылі два піяры: Ян Багуцкі ад св. Тамаша Аквінскага, які выконваў абавязкі настаяцеля (суперыёра), а таксама Тэадор Баркоўскі, казнадзей, адміністратар парафіі і настаўнік. Піяры прыступілі да абавязкаў у парафіі, і адразу ж пачала дзейнічаць школа. Ужо ў 1737/1738 навучальным годзе да пачатковых класаў інфімы далучыліся таксама вышэйшыя класы паэзіі і рыторыкі. У 1738/1739 навучальным годзе ў кожным класе быў асобны настаўнік. Спачатку школа дзейнічала ў часовых умовах, а піяры жылі ў плябаніі, аднак кс. Багуцкаму ўдалося здабыць 10 000 флорынаў з фундацыйнай сумы, якая дазволіла збудаваць новыя драўляныя будынкі. У той час быў таксама ўпарадкаваны фальварак Лапа́цішкі. Піярскаму дому ў Вярэнаве падпарадкоўвалася рэзідэнцыя ў Геранёнах, якая валодала парафіяльнай школай, дзе навучалі два манахі40. Піяры бывалі ў Геранёнах яшчэ перад з’яўленнем ордэну ў Вярэнаве41. Можна меркаваць, што піяры з Вярэнава на працягу двух навучальных гадоў, 1737/39, апекаваліся школай у Талачыне. Аб прадстаўніцтве піяраў у Зэльве вядома вельмі мала. Каля 1740 г. мясцовы пробашч, кс. Габрыэль Шмідт, заснаваў рэзідэнцыю піяраў, якім аддаў у арэнду фальварак Чарняк з вёскай Ястшэмбе42. Больш за тое, ён перапісаў на піяраў суму 15 142 флорыны, а таксама ўсю сваю нерухомасць. Узамен ксёндз абавязваў манахаў утрымліваць школу, ажно да класа рыторыкі ўключна, а таксама катэхізаваць мясцовае насельніцтва43. Сярэднюю школу адкрыць не атрымалася, але дзейнічала парафіяльная школа (магчыма, з перарывамі), якая была ліквідавана царскім урадам у 1832 г.44.

Ліда. Касцёл піяраў. Фота 1900-х гг.

Пачатак дзейнасці лідскага калегіума звязаны з калегіумам у Вярэнаве45. Яго фундатарамі была сям’я Сцыпіёа дэль Кампа. Вярэнаўскі калегіум функцыянаваў 30 гадоў, 12 студзеня 1756 г. Ігнат Сцыпіён дэль Кампа — унук фундатара вярэнаўскага калегіума — перанёс яго ў Ліду, абгрунтоўваючы гэта лепшым размяшчэннем Ліды, а таксама тым, што хаця яна была павятовым горадам і большым за Вярэнаў, аднак не мела школы46. На гэты выбар мог паўплываць піяр Мацей Догель, які быў родам з Лідскага павета, а таксама настаўнікам Ігната дэль Сцыпіёна. Аднак мяркуецца, што змяніць лакалізацыю прымусіла ўжо ўзгаданая спрэчка піяраў з літоўскімі езуітамі47. Новае прадстаўніцтва, спачатку драўлянае, ахоплівала касцёл, калегіум, а таксама школу. Новая піярская сядзіба дадаткова мела два фальваркі: Лапацішкі і Пастаўшчыну, а таксама некалькі завяшчанняў на спадчыну, якія гарантавалі акрэсленыя сумы на ўтрыманне калегіума і школы. Школа ў Лідзе пачала дзейнічаць у 1756/57 навучальным годзе, як напісана ў хроніцы: лекцыі вёў сам прэфект і кс. Юзаф Віславух, які прыехаў з Дубровіцы. Вучні з Вярэнава перайшлі сюды гуртам, бо там перастала існаваць школа, а тут ужо былі старэйшыя класы, як інфармуюць пра гэта настаўніцкія абавязкі піяраў, запісаныя ў персанальнай кнізе кангрэгацыі48. Адукацыйнай дзейнасцю ў Лідзе піяры займаліся да 9 верасня 1834 г.49 Ліквідацыя калегіума пачалася ў лютым 1842 г., кляштар канчаткова быў скасаваны ў маі 1845 г., а манахаў прымусілі пераехаць у Міжрэчча Карэцкае50. Так скончылася першая, амаль стогадовая прысутнасць піяраў у Лідзе.

Лужкі. Касцёл піяраў. Фота 1915-х гг.

Чарговы піярскі калегіум з’явіўся ў 1741 г. дзякуючы кашталяну полацкаму Валерыяну Антонію Жабу51 ў Лужках, якія ад ягонага імя таксама называліся Валерыянаў. Кашталян Жаба перадаў піярам даходы ад фальварка Вíснік у Барысаўскім павеце, пабудаваў школьны будынак, гаспадарчыя пабудовы, а таксама даў піярам права браць драўніну (на апал і рамонт будынкаў) у Лужэцкай пушчы52. Даход дазваляў таксама ўтрымліваць бедных вучняў (у 1785 г. іх было 12, a ў 1804 г. толькі 5). Лужэцкая школа карысталася вялікай папулярнасцю і па колькасці вучняў перавышала суседнія. За перыяд з 1779 г. ажно да ліквідацыі школы ў маі 1832 г. захаваліся (з перарывам на 1795–1801 гг.) дадзеныя аб колькасці вучняў; найбольшая іх колькасць — 189 — была ў 1820/21 навучальным годзе53.

У 40-я гады XVIII ст. былі адкрыты яшчэ два калегіумы піяраў: у Расіéнах (Расяйней) у 1743 г., а таксама ў Вількамíры ў 1745 годзе. Першы калегіум быў з фундацыі сям’і Сянніцкіх, другі — ад вількамірскай шляхты. У абодвух калегіумах дзейнічалі сярэднія школы, якія былі ліквідаваны ў 1832 г.54.

Калегіум у Віцебску з’явіўся каля 1753 г. з фундацыі жыхароў горада: Адама і Ганны Свіршчэўскіх, праз год быў пабудаваны касцёл і гаспадарчыя пабудовы55. Пра гэты калегіум і школу захавалася найменш звестак. Віцебская школа апынулася ў першым падзеле Польшчы Расіяй, і яна не была падпарадкавана Камісіі нацыянальнай адукацыі, але асноўныя задачы той рэформы былі рэалізаваныя. Паколькі піяры часта змянялі школы, можна меркаваць, што яны ведалі патрабаванні КНА з працы ў іншых піярскіх школах. Пасля атрымання запісу на валоданне ад князя Пацёмкіна ў Дуброўне піяры перанеслі туды школу ў 1785 г., а ў Віцебску служылі толькі ў парафіі. Пасля адмовы ад фундацыі ў Дуброўне ў 1799 г. школа вярнулася ў Віцебск і дзейнічала там да 1821 г., бо царскі ўрад перавёў віцебскіх піяраў у Полацк, дзе яны атрымалі пасля езуітаў славутую Полацкую акадэмію, якой кіравалі да 1830 г., пакуль царскі ўрад не забраў будынкі для ваеннай школы. Піяры пераехалі з часткай абсталявання ў Вільню і там адкрылі школу, якая дзейнічала амаль два гады — у 1832 г. яна была зачыненая56.

Віцебск. Касцёл піяраў. Фота 1900-х гг.

Хутка пасля заснавання асобнай правінцыі піяры пад кіраўніцтвам кс. Станіслава Канарскага распачалі ў сябе школьную рэформу. Яны былі сімвалам зменаў у адукацыі XVIII ст. Ксёндз Канарскі адзіны за свае заслугі ў адукацыі атрымаў ад караля медаль Sapere Auso. У 1753 г. рэформа кс. Станіслава Канарскага была зацверджана ў Пятркове – афіцыйная яе назва: Ordinationes Visitationis Apostolicae (Правілы апостальскай візітацыі). У 1754 г. кс. Канарскі завёз Статут у Рым, дзе ён быў зацверджаны ўладаю ордэну і Пантыфіка57. Гэтыя перамены напачатку былі абавязковымі толькі ў Польскай правінцыі, Літоўская правінцыя прыняла іх з дзесяцігадовым спазненнем58. Гэта была першая польская школьная рэформа, праведзеная без замежных узораў. Канешне ж, асветніцкія ідэі ішлі з-за мяжы, але сама ідэя рэформы, структура і праграмы новых школаў былі польскімі. Калі была заснавана Камісія нацыянальнай адукацыі, піярскія школы, як і ўсе школы, у тым ліку і манаскія, ёй падпарадкоўваліся. З гэтага часу піярскія школы страцілі свае адметныя рысы59. Ордэн піяраў падпарадкаваўся новаму міністэрству і стараўся выконваць ягоныя пастановы. Піяры вельмі хутка аб’явілі аб сваім удзеле ў супрацоўніцтве і сталі важным звяном у рэалізацыі рэформы КНА — яны ўдзельнічалі ў падрыхтоўцы праектаў рэформы, напісанні падручнікаў і г.д. Кс. Казімір Нарбут, як успамінаў французскі гісторык Амбруаз Жобéр, ад самага пачатку быў членам Таварыства першапачатковых кніг, выдатным піярам з Літоўскай правінцыі, якая правяла рэформу ў сваіх школах паводле распараджэння КНА на пачатку 80-х гадоў XVIII ст. Канешне, не ўсе піяры былі перакананыя ў неабходнасці новай рэформы. Некаторыя, як пісала Каміла Мразоўская, спачатку супраціўляліся, але потым сталі больш лаяльныя60. Некаторым не хапала адукацыі, хтосьці быў кансерватыўным і не здольным справіцца з новым распараджэннем Камісіі нацыянальнай адукацыі. Аднак у ордэне не бракавала людзей з ясным разуменнем справы, «сыноў рэформы Канарскага», светачаў і прыхільнікаў новых асветніцкіх плыняў. Шмат піяраў атрымала адукацыю ў Францыі, Італіі, Германіі, Аўстрыі і Англіі. Ордэн у другой палове XVIII ст. стаў досыць важным навуковым асяродкам. Піяры сачылі за новымі плынямі ў педагогіцы: перакладалі навуковыя публікацыі з замежных моваў, якія выкарыстоўвалі на ўроках ці па-за імі.

Школы Літоўскай правінцыі былі зачыненыя ў 30-я гады. Адносіны царскага ўраду да іх былі непрыязнымі. Меркавалася, што школы фарміруюць патрыятычныя пазіцыі сярод моладзі, і гэтая боязь не была беспадстаўнай. Удзел вучняў у барацьбе, як і актыўны ўдзел некаторых піяраў у лістападаўскім паўстанні, былі зручнай прычынай, каб ліквідаваць піярскія школы ў Польскай і Літоўскай правінцыях: у Польскай правінцыі ўсе школы былі зачыненыя ў 1832 г, а ў Літоўскай правінцыі яны зачыняліся паступова. Як чытаем у лісце графа Івана Паскевіча да графа Строганава ад 26 жніўня 1832 г., згодна з воляй імператара патрабавалася, каб найперш ордэн піяраў быў адхілены ад адукацыі моладзі61.

Такім чынам, піярскія калегіумы і школы Літоўскай правінцыі паступова былі цалкам зачыненыя ў 30–40 гг. XIX ст. Найдаўжэй праіснаваў калегіум у Міжрэччы Карэцкім, які стаў месцам дзейнасці піяраў пасля ліквідацыі іх правінцыі. Апошняга правінцыяла выбралі на капітýле ў 1841 г., гэта быў Яўхім Дэмбінскі, які кіраваў піярамі да 24 мая 1843 г., г.зн. да іх ліквідацыі царскай уладай. Апошні літоўскі піяр кс. Аўгустын Вярыга памёр у 1894 г.62.

Пасля аднаўлення незалежнасці Польшчы піярам удалося вярнуць тры калегіумы з былой Літоўскай правінцыі: у Лідзе, Шчучыне-Літоўскім і Любяшове. У Лідзе і Любяшове піяры распачалі педагагічную дзейнасць. Першымі адкрыліся школы ў Лідзе. Там, апрача звычайнай школы, існавала таксама і гандлёвая школа, якая надоўга засталася ў памяці лідчанаў.

Падводзячы вынікі, трэба адзначыць, што піяры Літоўскай правінцыі ўнеслі вялікі ўклад у распаўсюджванне навукі і культуры, а ў перыяд падзелу Польшчы піярскія школы былі апораю польскасці ва ўскраінных рэгіёнах тагачаснай Рэчы Паспалітай. Зрэшты, гэта і было прычынаю заняпаду піярскай дзейнасці пасля 1830 г., як пісаў пра гэта французскі гісторык Даніэль Бавуа́.

Праўда, піярскія школы не заўсёды адпавядалі крытэрыям універсітэта, аднак намагаліся дастасавацца да іх у найвышэйшай ступені. У любым выпадку, пасля страты Полацка, піяры трапілі ў групу ордэнаў, якія Міхаіл Мураўёў — магілёўскі губернатар, хацеў знішчыць у першую чаргу (канец 1830 г.). Насамрэч, ужо 2 снежня 1830 г. ён высылае ў міністэрства дакумент аб «шкоднасці каталіцкага фанатызму», што і было выкарыстана ў якасці апраўдання рэпрэсій у 1832 г. Для таго, каб прадухіліць «сапсаванне рускага народа», ён прапанаваў пазбавіць каталіцкае духавенства ад уплыву на беларускія школы і заснаваць расійскія школы. Больш за тое, патрабаваў забараніць каталіцкім святарам выконваць абавязкі прыватных настаўнікаў. Вось такой цаною заплацілі піяры за сваю доўгую традыцыю службы для развіцця польскага грамадзянскага духу63.

Піяры стараліся дастасоўваццца да ўсіх зменаў, якія адбываліся ў асвеце, і гэтым адрозніваліся ад іншых манаскіх школаў і значна пераўзыходзілі іх сваім узроўнем. На беларускіх землях піярскія школы ў XVIII i пачатку XIX ст. належалі да найлепшых — і сярод выкладчыкаў, i сярод выхаванцаў піярскіх школаў былі выбітныя асобы. Дзейнасць піяраў ва ўскраінных рэгіёнах Рэчы Паспалітай чакае сумленнага і шырокага даследавання. Літоўская правінцыя ўзгадавала ў сваіх шэрагах шмат выбітных піяраў, такіх як Казімір Нарбут, Станіслаў Баніфацы Юндзіл, Аляксей Кацюжынскі, Тадэвуш Лянг, Бэрнард Сíруць, Фердынанд Серафіновіч, Ра́фал Чарвякоўскі, Анёл Доўгірд і шмат іншых. Піяры выхавалі некалькі пакаленняў выдатных вучняў, сярод якіх варта згадаць Тадэвуша Касцюшку, Ігната Дамейку, Цыпрыяна Гадэбскага, Алаіза Фялінскага, Лукаша Галамбёўскага, Гераніма Кайсевіча.

Пераклад з польскай мовы
а. Аляксандра Махнача SP.

1. F. Giordano, Święty Józef Kalasancjusz twórca szkoły pijarskiej, пераклад I. Stec-Sedecka — Kraków, 1985, s. 35; S. Biegański, Szkoły pijarskie w Polsce – Lwów, 1898, s. 3.
2. Сёння знаходзіцца на тэрыторыі Славакіі і называецца Падалінец.
3. L. Picanoyl, Brevis conspectus historico-statisticus ordinis scholarum piarum – Romae, 1932, s. 149.
4. Тымінскі Торкват Францішак ад св. Антонія, свецкае імя Францішак (1689–1763). Нарадзіўся 2 кастрычніка на сандамéрскай зямлі. Родам са шляхецкай сям’і гербу «Налэнч», сын ра́дамскага суддзі. У ордэн піяраў уступіў 27 жніўня 1705 г. Пасля сканчэння навіцыяту ў Любяшове, 28 жніўня 1707 г., склаў першыя манаскія абяцанні. Памёр у Баставічах, маёнтку Дамініка Манкевіча, пахаваны 24 чэрвеня ў Любяшове.
5. Выкоўскі Себасцьян ад св. Яцка, свецкае імя Юзаф (1714–1758). Нарадзіўся 26 сакавіка ў Віленскім ваяводстве. У ордэн піяраў уступіў 18 жніўня 1735 г. у Любяшове. Пасля двухгадовага навіцыяту склаў першыя манаскія абяцанні, святарскае пасвячэнне прыняў з рук біскупа Кабельскага. Памёр 15 мая ў Зэльве.
6. Тжэшчaкóўскі Ка́спер (Гаспар) ад Езуса, свецкае імя Юзаф (1704–1776). Нарадзіўся 1 студзеня на Палессі. У ордэн піяраў уступіў 8 верасня 1719 г. у Падалíнцы на Спíшы і там пасля двух гадоў навіцыяту 8 верасня 1721 г. склаў першыя манаскія шлюбы, святарскае пасвячэнне прыняў з рук біскупа Познаньскага Яна Тарлы. Памёр 25 красавіка ў Дамбровіцы.
7. Страшэўскі Ян Хрызастóм ад св. Казіміра, свецкае імя Хрызастом (1713–1773). Нарадзіўся 30 студзеня ў Троцкім ваяводстве. У ордэн піяраў уступіў 3 ліпеня 1729 г. у Панявежы. 3 ліпеня 1731 г. у Любяшове склаў першыя манаскія абяцанні, святарскае пасвячэнне прыняў з рук біскупа Зянковіча. Памёр 17 лютага ў Рогаве, пахаваны ў Панявежы.
8. Выкоўскі Феліцыян ад св. Стэфана, свецкае імя Феліцыян (1728– 1784). Нарадзіўся 9 чэрвеня на кракаўскай зямлі. Уступіў у ордэн піяраў у Любяшове 3 верасня 1743 г., першыя манаскія шлюбы склаў пасля навіцыяту 3 верасня 1745 г., а святарскае пасвячэнне прыняў у Рыме ў 1752 г. з рук Канстанцінопальскага Патрыярха (De Rubeisa). Падчас прабывання ў Рыме ў піярскім Collegium Nazarenum вывучаў тэалогію і матэматыку, стаў членам Аркадскай Акадэміі, выкладаў матэматыку ў давераным венскім піярам Collegium Nobilium Loewenburgicum. Пасля вяртання ў родны край навучаў матэматыцы ў піярскіх школах, паміж іншымі — у Дубровіцы. Сярод сучаснікаў лічыўся выдатным матэматыкам і астраномам, якога называлі Copernicus redivivus. У 1766–1772 гг. быў літоўскім правінцыялам, а потым настаяцелем віленскага канвікта. Прыхільнік КНА, у гонар якой апублікаваў «Wiersz złożony MDCCLXXIII» («Паэма, складзеная ў 1773»). У 1774–1777 гг. супрацоўнічаў з час. «Zabawami Przyjemnymi i Pożytecznymi» («Прыемныя і карысныя забавы»), публікуючы на яго старонках некалькі сваіх твораў. У 1782 г. кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі ўзнагародзіў яго залатым медалём за пераклад з французскай мовы англійскага тэксту пісьменніка С.Д. Джэнінгса «Widok rzeczywistości chrześcijańskiej wziętej w sobie samej» («Выгляд хрысціянскай рэальнасці, узяты ў сабе самой»). Памёр 18 кастрычніка ў Вайцяховіцах, у Сандамерскім ваяводстве.
9. Кýшаль Юзаф ад св. Мíхала, свецкае імя Юзаф (1735–1782). Нарадзіўся 25 ліпеня ў Віленскім ваяводстве. У ордэн піяраў уступіў у Лужках 26 ліпеня 1750 г., першыя манаскія абяцанні склаў у 1752 г. у Любяшове, святарскае пасвячэнне прыняў у 1759 г. з рук біскупа Гораіна. Памёр 30 кастрычніка ва Упіце, прабываючы ў сям’і Сташэўскіх.
10. Францкевіч Міхал ад св. Юзафа, свецкае імя Міхал (1730–1780). Нарадзіўся 29 верасня ў Віленскім ваяводстве. У ордэн піяраў уступіў 9 ліпеня 1747 г. у Вільні. Пасля сканчэння двухгадовага навіцыяту ў 1749 г. склаў першыя манаскія абяцанні ў Любяшове. Памёр у Шчучыне 27 кастрычніка.
11. Ярманскі Банавентура (Юрманскі, Фурманскі) ад св. Францішка, свецкае імя Францішак (1725–1784). Нарадзіўся 14 кастрычніка ў Брэст-Літоўскім ваяводстве. У навіцыят ордэну піяраў уступіў 11.02.1744 г. у Любяшове і там склаў першыя манаскія абяцанні 13.02.1746 г. Навучаў у піярскіх школах, на працягу 12-ці гадоў выконваў абавязкі прыватнага настаўніка ў Радзівілаў. Потым быў настаяцелем канвікта ў Вільні, падчас барацьбы езуітаў супраць піяраў падняў узровень канвікта і значна павялічыў бібліятэку. У 1778–1781 гг. быў правінцыялам літоўскіх піяраў, з 1781 г. і ажно да смерці быў рэктарам у Шчучыне-Літоўскім. Цікавіўся гісторыяй і геаграфіяй, апублікаваў «Opuscula in iuvenum Radzivillorum et scholasticae iuventutis usum»; дзякуючы яго намаганням выйшаў зборнік крыніцаў пад назвай «Decreta capitolorum generaliom ordinis… Scholarum Piarum In Capitulo generali anno 1742 recognita posterioribus capitulis generalibus usque ad novissimum In Anno 1772 habitum iussu et mandato R.P. Bonaveturarae Jarmański a S. Francisco in Lithuana Provincia Praepositi Provincialis, in unnum Volumen collecta A. D. 1780 Vilniae». Памёр 5 красавіка 1784 г. у Шчучыне-Літоўскім.
12. Тука́ла Мацей ад св. Міхала, свецкае імя Міхал (1727–1807). Нарадзіўся 29 жніўня ў Віленскім ваяводстве. У ордэн піяраў уступіў у Любяшове 28 жніўня 1741 г. Настаўнік у піярскіх школах – выкладчык красамоўства (рыторыкі). У 1778 г. удзельнічаў у Рыме ў генеральным капітуле, дзе быў выбраны генеральным асістэнтам. У 1781–1782 гг. быў літоўскім правінцыялам. Быў таксама прыватным настаўнікам у Радзівілаў. Перакладчык рэлігійных працаў з італьянскай і французскай моваў: «Пра стараннае набажэнства хрысціянаў» і г.д., Вільня, 1787 («O porządnem nabożeństwie Chrześcijan» etc., Wilno, 1787); «Кароткі зборнік пра жыццё св. Юзафа Каласанса», Вільня, 1807 («Krótki zbiór życia św. Józefa Kalasantego», Wilno, 1807), «Пачаткі здаровай філасофіі згодна з пачаткамі рэлігіі», Вільня, 1789 («Początki zdrowej filozofii zgodzone z początkami religii», Wilno, 1789). Апублікаваў двухтомную працу пад назвай «Хатняя аптэчка ў асноўным са зборам простых лекаў», Вільня, 1789 («Apteczka domowa zawierająca zbiór leków po większej części prostych», Wilno, 1789). Памёр 19 студзеня 1807 г. у Любяшове.
13. Лянг Тадэвуш ад Беззаганнага Зачацця НПМ, свецкае імя Тадэвуш (1741–1796). Нарадзіўся 7 ліпеня ў Віленскім ваяводстве. У ордэн піяраў уступіў 18 жніўня 1756 г. у Любяшове, дзе пасля сканчэння навіцыяту 22 жніўня 1758 г. склаў першыя манаскія абяцанні. Памылкова можа блытацца з іншым піярам — Лянгам Тадэвушам ад св. Антонія, які жыў у 1730–1765 гг.. Святарскае пасвячэнне прыняў у 1765 г. Навучаў у піярскіх школах, у 1781–1782 гг. быў рэктарам Віленскага калегіума. У 1782–1784 гг. быў рэктарам у Шчучыне-Літоўскім. Выконваў таксама важныя функцыі ў ордэне, між іншым быў літоўскім правінцыялам у 1782–1793 гг. Памёр 19 красавіка ў Шчучыне-Літоўскім.
14. Віславýх Юзаф ад св. Зянона, свецкае імя Адам (1734–1800). Нарадзіўся 24 студзеня ў Брэсце-Літоўскім ваяводстве. У ордэн піяраў уступіў у Любяшове 10 ліпеня 1749 г. 10 ліпеня 1751 г. пасля двухгадовага навіцыяту склаў першыя манаскія абяцанні. Выконваў шмат адміністрацыйных пасадаў у ордэне, у 1782–1787 гг. быў членам калегіума ў Любяшове. З 1787 г. пасля прызначэння асістэнтам правінцыяльным знаходзіўся ў Вільні. У 1793–1796 гг. кіраваў Літоўскай правінцыяй. Памёр 23 студзеня ў Шчучыне-Літоўскім.
15. Якуцэвіч Канстанты ад св. Юзафа, свецкае імя Якуб (1735–1812). Нарадзіўся 25 ліпеня ў Мінскім ваяводстве. У ордэн піяраў уступіў 6 жніўня 1750 г. у Любяшове, дзе 27 жніўня 1752 г. склаў першыя манаскія абяцанні, а 8 снежня 1759 г. прыняў прэзбітэрскае пасвячэнне. Памёр 5 верасня ў Любяшове.
16. Астроўскі Юзаф ад св. Яна Непамуцкага, свецкае імя Вінцэнт Ферэр (1760–1825). Нарадзіўся 26 лютага ў Віцебскім ваяводстве. У ордэн піяраў уступіў 1 кастрычніка 1778 г. у Любяшове, дзе пасля духгадовага навіцыяту 20 жніўня 1780 г. склаў першыя манаскія абяцанні. Прэзбітэрскае пасвячэнне прыняў у 1783 г. Памёр 28 мая ў Шчучыне.
17. Сяклюцкі Ісідар ад св. Андрэя, свецкае імя Юзаф (1762–1829). Нарадзіўся 4 красавіка ў Львоўскай дыяцэзіі. У ордэн піяраў уступіў 6 снежня 1780 г. у Любяшове. 23 лютага 1783 г. склаў першыя манаскія абяцанні. Святарскае пасвячэнне прыняў з рук біскупа Тамаша Зянковіча 24 сакавіка 1787 г. Памёр 14 студзеня ў Васілішках.
18. Хлябоўскі Павел ад св. Яцка, свецкае імя Павел (1740–1821). Нарадзіўся 28 сакавіка ў Мінскім ваяводстве. У ордэн уступіў 22 жніўня 1754 г. Пасля двухгадовага навіцыяту ў Любяшове 27 жніўня 1756 г. склаў першыя манаскія абяцанні. Прэзбітэрскае пасвячэнне прыняў у 1763 г. з рук біскупа Тамаша Зянковіча. Памёр 10 верасня ў Дамбровіцы.
19. Глагоўскі Аляксандр ад св. Алаізія (1760–1832). Нарадзіўся 23 красавіка на перамышльскай зямлі. У ордэн піяраў уступіў 1 кастрычніка 1778 г. у Любяшове. Пасля навіцыяту 25 сакавіка 1780 г. склаў першыя манаскія абяцанні. Святарскае пасвячэнне прыняў праз чатыры гады. Памёр 7 студзеня ў Вільні.
20. Купсць Мацей ад св. Вінцэнта (1769–1826). Нарадзіўся 24 лютага ў Вілкамірскім павеце. У ордэн піяраў уступіў 21 верасня 1787 г. у Любяшове, дзе 21 верасня 1788 г. склаў першыя манаскія абяцанні. У 1797 г. прыняў святарскае пасвячэнне з рук біскупа Юзафа Лапацінскага. Памёр 13 красавіка ў Шчучыне.
21. Крукоўскі Юзаф ад Маці Божай, свецкае імя Пётр (1775–1862). Нарадзіўся 24 мая на Віцебшчыне. У ордэн піяраў уступіў 24 ліпеня 1797 г. у Дуброўне. У Любяшове склаў першыя манаскія абяцанні 8 верасня 1798 г.
22. Вяльбут Сільвестр ад св. Яна Хрысціцеля, свецкае імя Сільвестр (1769–1847). Нарадзіўся 1 студзеня ў Жамойці. У ордэн піяраў уступіў 3 верасня 1786 г.. Пасля навіцыяту 8 верасня 1788 г. склаў першыя манаскія абяцанні. У 1795 г. прыняў прэзбітэрскае пасвячэнне з рук біскупа Валянціна Валча́цкага. Памёр у Вількамíры.
23. Румяноўскі Яцэк (Гіяцынт) ад святога імя Марыя, свецкае імя Якуб. Нарадзіўся 26 ліпеня 1783 г. у Плоцкай дыяцэзіі. У ордэн піяраў уступіў 25 мая 1802 г. у Любяшове. 31 мая 1803 г. склаў першыя манаскія абяцанні. У 1807 г. прыняў святарскае пасвячэнне з рук біскупа Валянціна Валчацкага. Шмат гадоў настаўнічаў у піярскіх школах, быў прэфектам і рэктарам у Драгічыне. Аўтар лацінскай граматыкі для піярскіх школаў.
24. Дэмбінскі Яўхім ад св. Андрэя, свецкае імя Ігнат (1800–1869). Нарадзіўся ў Відуклі каля Расіéнаў, навучаўся ў піяраў у Расіéнах. У 1817 г. пасля заканчэння школы ўступіў у ордэн піяраў. Перакладчык філасофіі жыцця Шлéгеля («Filozofia życia Schlegla», Wilno, 1840), а таксама іншых твораў на філасофска-рэлігійную тэму. Пасля пазбаўлення функцыі правінцыяла 24 мая 1843 г. стаў пробашчам у Дукштах, дзе прычыніўся да пабудовы новага касцёла. Падтрымаў студзеньскае паўстанне, за што быў арыштаваны і асуджаны на ссылку. Пасля памілавання быў пад наглядам у віленскай парафіі св. Пятра і Паўла, дзе правёў апошнія гады свайго жыцця. Памёр ад рака страўніка 29 мая 1869 г.
25. Zakony męskie w Polsce w 1772 r., рэд. L. Bieńkowski, J. Kłoczowski, Z. Sułowski. — Lublin, 1772, таб. 56 i 57.
26. Kronika kollegium Lubieszowskiego x.x.Pijarów, апрацаваў Antoni Moszyński. — Kraków, 1876, s. 10.
27. Kronika Kollegium Lubieszowskiego xx.Pijarow, апрацаваў A. Moszyński. — Kraków, 1876, s. 43.
28. Ibidem.
29. S. Biegański, jako rok przybycia pijarów do Szczuczyna Litewskiego podaje rok 1725, S. Biegański, Szkoły pijarskie w Polsce «Muzeum», 1897, T. XIII, s. 753.
30. K. Niesiecki, Herbarz Polski, T. 8, Lipsk, 1841, s. 303; пар. J Kurkowski, Nauczyciele i uczniowie szkoły pijarskiej w Szczuczynie, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 1995, Nr 1, s. 84.
31. J. Kurkowski, Nauczyciele i uczniowie szkoły pijarskiej w Szczuczynie…, s. 84.
32. Ibid., s. 85.
33. Łukaszewicz J., Historia szkół w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim od najdawniejszych czasów aż do 1794 r., T. IV. — Poznań, 1851, s. 241.
34. Podręczna Encyklopedia Kościelna, T. XXXI–XXXII. — Kraków, 1913, s. 158.
35. J. Taraszkiewicz.
36. W. Szulc, Spory Akademii Wileńskiej z pijarami o wyłączne prawo na szkoły 1723–1753, Ateneum Wileńskie, 1939, z. 1, s. 133; J. Kurkowski, Pijarzy w Werenowie i Lidzie (1735–1845), Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki, 1997, Nr 1, s. 54.
37. J. Kurkowski, Pijarzy w Werenowie i Lidzie …, s. 46.
38. Podręczna Encyklopedia Kościelna…, s. 163.
39. J. Kurkowski, Pijarzy w Werenowie i Lidzie …, s. 46, 48.
40. Ibidem.
41. Podręczna Encyklopedia Kościelna…, s. 163.
42. У розных даследаваннях розныя даты: 1739, 1740, 1741. Гл.: L. Picanoyl, op. cit., s. 277; L. Zasztowt, Kresy 1832–1864. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej. – Warszawa, 1997, s. 397; J. Taraszkiewicz, Pierwsze stulecie zakonu pijarów na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1642–1740). — Gdańsk, 2015, s. 91.
43. W. Tołoczko, Wiadomość historyczna o kościele Zelwiańskim, Dwutygodnik Dyecezalny, 1913, R. IV, Nr 23, s. 323; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, T. XIV. — Warszawa, 1895, s. 567.
44. L. Zasztowt, op. cit., s. 397.
45. На шчасце, у Архіве Польскай правінцыі ордэну піяраў (далей APPZP) зберагліся дзве хронікі лідскага калегіума: першая напісана апошнім рэктарам перад касацыяй, другая апісвае міжваенны перыяд. Гл.: Col. Lid., sygn. 2. З дзённікаў кс. Язафата Вайшвíлы (копія-арыгінал у Нацыянальным інстытуце імя Асалінскіх) у тэксце далей як Wojszwiłło… oraz Col. Lid., sygn. 5, Kronika Kolegium Ks. Ks. Pijarów w Lidzie od r. 1926 (do 1939) далей як Kronika… .
46. APPZP, Col. Lid., Wojszwiłło…, s. 81.
47. M. Krukowski, Pijarzy w Werenowie i Lidzie…, s. 54; Archiwum Pijarskie, 2003, Nr 43, s. 19.
48. APPZP, Col. Lid., Wojszwiłło, s. 85.
49. Ibid., с. 134. L. Zasztowt, Kresy…, s. 377.
50. APPZP, Col. Lid., Wojszwiłlo…, s. 148–166.
51. O. Hedemann, Szkoły walerianowskie X.X. pijarów łużewskich. — Wilno, 1937, s. 1.
52. Ibid., s. 1–2.
53. Ibid., s. 139.
54. Picanyl, s. 276.
55. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Мінску. Ф. 1781, воп. 26, спр. 1401, к. 1; M. Gozdawa, Wspomnienie o Pijarach witebskich, Kwartalnik Litewski 1910, P. 1, T. 1, s. 89–110.
56. I. Kadulska, Akademia Połocka. Ośrodek kultury na Kresach 1812–1820, Gdańsk 20004, s. 55 i iншыя; L. Zasztowt, op. cit., s. 156.
57. Wojtkowski A., Z dziejów szkolnictwa katolickiego dla świeckich [w:] Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, cz. III. — Lublin, 1969; s. 50; S. Kot, Historia wychowania, T. 1. — Lwów, 1934, s. 384–386; J. Nowak-Dłużewski, Stanisław Konarski…, s. 60–73.
58. Ł. Kurdybacha, Reforma litewskich szkół pijarskich w 1762 r., [w:] tenże, Pisma wybrane. Выбар зроблены J. Miąso, T. III. — Warszawa, 1976, s. 125–146.
59. S. Biegański, dz. cyt., s. 15–16.
60. K. Mrozowska, Funkcjonowanie systemu szkolnego Komisji Edukacji Narodowej na terenie Korony w latach 1783–1793. — Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 1985, s. 114.
61. J. Kucharzewski, Epoka paskiewiczowska. Losy oświaty. — Warszawa–Kraków, 1914, s. 119.
62. Katalog Polskiej Prowincji Zakonu Kleryków Regularnych Matki Bożej Szkół Pobożnych (ojców pijarów). — Kraków, 1982, s. 12.
63. D. Beauvois, Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803-1832, T. II., Szkoły podstawowe i średnie. — Lublin, 1991, s. 177.