ЧАТЫРЫ ВІДЫ ЛЮБОВІ

Працяг. Пачатак у № 2 (64)/2013.

Раздзел VI
Міласэрная любоў

Цяжкасць, як звычайна, заключаецца ў тым, што мы можам выбраць не той шлях. Суполка або сям’я хрысціянаў (асабліва тыя, хто занадта гучна так сябе называе) могуць учыніць сапраўдны спектакль, дзейнічаючы і тым больш гаворачы так, быццам яны ўжо дасягнулі пастаўленай мэты, і гэта грувасткі, вычварны, мітуслівы спектакль, які выклікае збянтэжанасць і які немагчыма вытрымаць. Такія людзі кожную дробязь ператвараюць у справу выключнай духоўнай важнасці — і для агульнага ведама, і ў асабістых адносінах (на каленях перад Богам за зачыненымі дзвярыма гэта выглядала б зусім інакш). Яны заўсёды недарэчна просяць прабачэння і невыносна яго навязваюць. Лепш ужо жыць побач са звычайнымі людзьмі, якія перажываюць сваркі і прыступы дрэннага настрою (і свае, і чужыя) без тэатральнасці, дазваляючы добраму абеду, сну або жарту паправіць справу. Сапраўдная праца міласэрнай любові павінна быць самаю патаемнаю з усіх. Наколькі гэта магчыма, яна мусіць заставацца таямніцаю нават для нас саміх. Правая рука не ведае, што робіць левая. Мы прыкладаем няшмат высілкаў, калі гуляем з дзецьмі ў картачную гульню, каб «проста» пабавіцца, развесяліць іх або прадэманстраваць, што яны прабачаныя. Калі гэта лепшае, на што мы цяпер здольныя, няхай так і будзе. Аднак лепш, калі больш глыбокая і менш усвядомленая праца міласэрнай любові настройвае нас так, што нам больш за ўсё хочацца атрымаць асалоду ад самой супольнай гульні.

У гэтай неабходнай працы нам дапамагае той жыццёвы досвед, на які мы найбольш наракаем. У нашым жыцці дастаткова падзеяў, якія натхняюць перамяняць натуральную любоў у любоў міласэрную: гэта ўсе цяжкасці, расчараванні, смутак і канфлікты, з якімі мы сутыкаемся. Яны даюць нам цалкам упэўніцца ў тым, што адной натуральнай любові недастаткова, і мы здольныя ўсвядоміць гэта, калі не аслепленыя эгаізмам. Калі ж ён асляпляе нас, мы выкарыстоўваем гэты досвед абсурдна. «Калі б толькі мне больш пашанцавала з дзецьмі (а то гэты малец становіцца гэткім жа, як ягоны бацька), я б так моцна іх тады любіла!» Але любое дзіця час ад часу паводзіць сябе невыносна, а некаторыя бываюць проста жудаснымі. «Калі б толькі мой муж быў больш уважлівы і клапатлівы, не так бы ленаваўся, разумней бы сябе паводзіў…» «Калі б толькі мая жонка менш мяне даймала, а больш бы разумела і не дурэла б так…» «Калі б толькі мой бацька не быў такім жудасна нудным скнарам…» Але ў кожным чалавеку, і ў нас саміх таксама, дастаткова таго, што немагчыма вынесці, што патрабуе ад іншых цярплівасці і прабачэння. Менавіта неабходнасць практыкаваць гэтыя цноты схіляе нас, змушае да спробаў ператвараць, а дакладней, дазволіць Богу ператвараць нашую натуральную любоў у міласэрную. Усе гэтыя непрыемнасці і трывогі служаць нам на карысць. Бывае нават, што там, дзе іх найменш, найцяжэй перамяняць сваю натуральную любоў. Калі ж турботаў шмат, неабходнасць узвысіцца над ёю становіцца відавочнаю. Каб проста ўсвядоміць патрэбу ўзвышэння ў той час, калі нашая натуральная любоў настолькі раскрывае сваю паўнату і знаходзіцца ў бяспецы, наколькі гэта магчыма ў зямных умовах, нам неабходная асаблівая чуйнасць і праніклівасць у поглядзе на саміх сябе і асабліва тонкая перамена. Гэта таксама прыклад таго, што «багатаму» цяжэй увайсці ў Нябеснае Валадарства.

На маю думку, гэтая перамена нам абсалютна неабходная для таго, каб натуральная любоў у нас змагла ўвайсці ў вечнае жыццё. Большасць з нас верыць, што гэта магчыма. Мы можам спадзявацца, што ўваскрашэнне цела азначае таксама ўваскрашэнне, так бы мовіць, «большага цела», сатканага з палатна нашага зямнога жыцця: нашых прывязанасцяў, упадабанняў, адносінаў. Але гэта магчыма толькі пры адной умове. Гэтую ўмову ставіць нам не Бог, яе вызначае сама сутнасць Нябеснага Валадарства: у яго можа ўвайсці толькі тое, што ўзвысілася да неба.

Усё, што толькі цялеснае, толькі прыроднае, не можа наследаваць Нябеснага Валадарства. Чалавек здольны ўзняцца на неба толькі дзякуючы смерці і ўнебаўшэсцю Хрыста, які «пасяліўся» ў ім. Можна дапусціць, што гэта праўдзіва і для натуральных відаў чалавечай любові. Толькі тыя з іх, у якія ўвайшла Сама Любоў, могуць узвысіцца да яе. Уваскрэснуць разам з Хрыстом можа толькі тое, што ў пэўнай ступені і пэўным чынам раздзяліла з Ім смерць; калі натура пакрысе, год за годам, або ў раптоўнай пакутлівай барацьбе здолела перамяніцца. Усё, што з гэтага свету, прамінае. Само слова «натура» азначае пераход, змену. Натуральныя віды любові могуць спадзявацца на вечнасць толькі ў той меры, у якой далі вечнай міласэрнай Любові ўвабраць сябе, прынамсі дазволілі, каб гэты працэс пачаўся тут, на зямлі, пакуль не прыйшла ноч, калі чалавек ужо нічога не зможа зрабіць. Працэс перамены заўжды звязаны са смерцю, інакш не бывае. У маім каханні да жонкі і любові да сябра толькі адно можа існаваць вечна: прысутнасць Самой Любові, якая перамяняе іх. Толькі дзякуючы ёй усё ў нас, у тым ліку і нашыя фізічныя целы, можа спадзявацца на ўваскрашэнне з мёртвых. Адно гэта ў нас святое, адно гэта — Бог.

Тэолагі час ад часу задаюцца пытаннем, ці «пазнaем» мы адзін аднаго ў небе, і ці будуць у раі мець нейкае значэнне адносіны любові, якія ўзніклі на зямлі. Мне здаецца, можна адказаць так: «Залежыць ад таго, які кшталт гэтая любоў набыла або пачала набываць у зямным жыцці». Мяркую, што сустрэць у вечнасці кагосьці, вельмі моцна любімага на зямлі, але адною натуральнаю зямною любоўю, было б у той прасторы проста нецікава. Гэта падобна да таго, як дарослым сустракаеш свайго найлепшага сябра з пачатковай школы, з якім вас звязвалі тады толькі супольныя зацікаўленасці і заняткі. Калі апроч гэтага нічога агульнага не было, калі гэта не была вашая родная душа, то цяпер вы адно для аднаго чужынцы. Ніхто ўжо не гуляецца ў шарыкі. Нікому не трэба дапамагаць з практыкаваннямі па французскай у абмен на задачкі па матэматыцы. На маю думку, любоў, у якой ніколі не ўцелаўлялася Сама Божая любоў, у рай не трапіць, таму што ўсё прыроднае тады міне. У таго, што не вечнае, тэрмін прыдатнасці навекі скончыўся.

Але на гэтым я не магу завяршыць свае разважанні, бо не жадаю падпарадкоўвацца ўласным страхам і спадзяванням, якія мяне да гэтага схіляюць. Я не адважуся ўмацоўваць у няшчасных чытачах, якія страцілі сваіх найдаражэйшых, шырока распаўсюджаную ілюзію, што мэтаю хрысціянскага жыцця з’яўляецца паяднанне з каханымі памерлымі ў небе. Заклік адмовіцца ад яе можа прагучаць нелітасціва і недасяжна для вушэй тых, у каго разбітае сэрца, але гэта неабходна зрабіць.

Святы Аўгустын сказаў: «Ты нас стварыў для сябе, і неспакойнае сэрца нашае, пакуль не знойдзе спакой у Табе». Гэтым словам лёгка верыць у кароткія імгненні, калі мы становімся перад алтаром ці ў паўмалітве і паўроздуме шпацыруем па вясновым гаі, але яны гучаць як жорсткі здзек, калі мы стаім перад чыімсьці смяротным ложам. Але яшчэ страшнейшы здзек чакае нас, калі, адкінуўшы гэтую праўду, мы станем суцяшаць сябе адной толькі надзеяй у будучыні зноў сустрэцца з зямнымі каханымі, цяпер ужо назаўжды, ды яшчэ калі з гэтаю мэтаю зоймемся сеансамі спірытызму і некрамантыі. Цяжка не паддацца ўяўленню, што нас цалкам задаволіць гэты вечны працяг зямнога шчасця.

Аднак уласны досвед гаворыць мне, што ў падобных выпадках мы адразу пачынаем ясна адчуваць, што нешта ідзе не так. Як толькі мы спрабуем з гэтаю мэтаю выкарыстоўваць сваю веру ў вечнае жыццё, яна слабне. Я папраўдзе адчуваў у сабе моцную веру толькі тады, калі мае думкі былі цалкам скіраваныя на самога Бога. Толькі вера ў Яго дазваляла мне верыць у Нябеснае Валадарства як вынік зямнога жыцця. Калі ж, наадварот, верыць у з’яднанне з каханымі ў вечнасці і дзеля гэтай сустрэчы ў небе паверыць у рай, а каб апраўдаць веру ў рай, спрабаваць верыць у Бога, нічога не атрымліваецца. Вядома, можна навыдумляць сабе чаго заўгодна. Але сумленны чалавек хутка пачне разумець, што працуе толькі ягонае ўяўленне, і ўпэўніцца, што жыве адной уласнай фантазіяй. Прастадушныя людзі адчуюць, што прывідныя з’явы, якімі яны спрабуюць сілкавацца, не прыносяць ім ні суцяшэння, ні насычэння, і тады яны імкнуцца надаць ім нейкае падабенства рэальнасці з дапамогаю вартага жалю саманамаўлення, магчыма, выкарыстоўваючы ганебныя малюнкі і замоваў ці, што яшчэ горш, праз вядзьмарства.

Такім чынам, досвед падказвае, што бессэнсоўна шукаць зямнога суцяшэння ў Нябесным Валадарстве. Неба дарыць толькі нябеснае суцяшэнне і ніякага іншага. Зямля ж не прыносіць нават зямнога. Ніводнае суцяшэнне на зямлі не трывае доўга.

Не можа быць праўдаю нашая мара аб тым, што мэтаю чалавечага існавання, сэнсам жыцця з’яўляецца рай прыроднай, зямной любові, інакш сама нашая вера — памылка. Мы створаныя для Бога. Мы любім іншых людзей толькі таму, што яны нейкім чынам да Яго падобныя і з’яўляюцца адлюстраваннем Яго прыгажосці, міласэрнасці, ласкавасці, мудрасці і дабра. Гаворка не пра тое, што мы любілі некага зашмат, мы проста не да канца разумелі, штo любім. Не варта думаць, што ў нябёсах мы вымушаныя будзем адвярнуцца ад тых, каго так моцна любім, каб прыйсці да нейкага Незнаёмца. Узглянуўшы ў Божы твар, мы зразумеем, што заўжды ведалі Яго. Ён прысутнічаў ва ўсіх зямных праявах нашай чыстай любові, Ён ствараў у нас гэты імпульс, падтрымліваў і накіроўваў у кожны момант існавання. І ўсё, што было ў нашай любові сапраўдным, нашмат больш сыходзіла ад Яго, чым ад нас, а ад нас сыходзіла толькі таму, што ішло ад Яго. У небе не будзе пакутлівага абавязку адвярнуцца ад сваіх зямных каханых. Па-першае, таму што мы ўжо адвярнуліся — ад партрэтаў да самой Асобы, ад ручаінаў да Вытоку, ад стварэнняў, якіх Ён учыніў вартымі любові, да Самой Любові. Палюбіўшы Яго мацней за іх, мы палюбім іх мацней, чым любім цяпер.

Але ўсё гэта там, далёка, у Валадарстве Тройцы, а не тут, у выгнанні, у нашай даліне слёз. Тут ёсць толькі страты і вырачэнне. Магчыма, жалоба і пачуццё сіроцтва, якія мы адчуваем, калі губляем любімых, пакліканыя пераканаць нас у гэтым. Нас змушаюць паверыць у тое, што мы яшчэ не здольныя адчуць, што Бог — наш адзіны Узлюблены. Таму можна сказаць, што атэіст перажывае пачуццё страты лягчэй за верніка. Ён можа бунтаваць і злавацца, і праклінаць сусвет, і пісаць геніяльныя вершы, як Хаўсмэн і Хардзі. А мы ў страшэнным горы і нядужасці, калі зусім апускаюцца рукі, мусім імкнуцца да таго, што здаецца немагчымым.

Адзін старажытны пісьменнік пытаецца: «Ці лёгка любіць Пана Бога?», і сам дае адказ: «Лёгка для тых, хто Яго любіць». У паняцце міласэрнай любові я ўключыў дзве праявы Божай ласкі. Але Бог можа адарыць яшчэ і трэцяй: Ён можа абудзіць у чалавеку звышнатуральную любоў-ацэнку да Сябе. Гэта самы каштоўны дар, якога толькі можна пажадаць. Менавіта ў ім, а не ў нашай натуральнай любові, і нават не ў маральных цнотах, і ёсць сапраўдная сутнасць чалавечага і анёльскага існавання. Гэты дар усё робіць магчымым.

На гэтым я завяршаю сваю кнігу, хоць лепшая кніга павінна была б з гэтага пачынацца. Я не асмельваюся працягваць далей. Богу, а не мне вядома, ці адчуваў я калі-небудзь такую любоў. Магчыма, я толькі ўяўляў, што гэта было. Людзі, падобныя да мяне, чыя фантазія нашмат магутнейшая за пакору, справядліва пакутуюць ад таго, што лёгка ўсё ўяўляюць, але насамрэч не ўсяго здольныя дасягнуць. Апісваючы тое, што ўявілі, мы можам змусіць іншых паверыць і паверым самі, што ведаем, пра што гаворым. А калі гэта толькі маё ўяўленне, няўжо я і далей памыляўся, адчуваючы, што нават мара пра нябеснае прымушае ўсе іншыя прагненні, нават спакой, нават адсутнасць страху, выглядаць толькі як зламаныя цацкі і звялыя кветкі? Магчыма. Магчыма, для многіх з нас досвед толькі акрэслівае, так бы мовіць, форму той прорвы, якую павінна запоўніць любоў да Бога. Гэтага мала, але гэта ўжо нешта. Калі не атрымліваецца адчуць Божую прысутнасць, варта адчуць меру Ягонай адсутнасці, каб больш і больш усведамляць сваю недасведчанасць, пакуль не адчуеш, што стаіш каля магутнага вадаспаду і не чуеш шуму, як у казцы, калі глядзішся ў люстэрка і не бачыш там адбітку, як у сне, калі працягваеш руку да нейкага прадмета і не адчуваеш дотыку. Калі ўсведамляеш, што спіш, то гэта ўжо не зусім сон. Але каб даведацца пра абуджэнне гэтага свету, трэба звярнуцца да тых, хто лепшы за мяне.

Канец.

Пераклад з англійскай мовы
Юліі Шэдзько.

Паводле: «The four loves»,
C. S. Lewis, 1958.