«ТЫ МЕЙ ПРАД САБОЙ ТОЛЬКІ БОГА…»:
ДУХОЎНЫЯ КРЫНІЦЫ ПАЭЗІІ АЛЕСЯ ГАРУНA

Алесь Гарун. 1907 г.

Алесь Гарун — адзін з найяскравейшых паэтаў у гісторыі беларускай літаратуры пачатку ХХ стагоддзя, калі бурлівыя гістарычныя перамены абудзілі грамадскі рух і вызначылі аблічча беларускага нацыянальнага адраджэння. Да плыні адраджэння сваім літаратурным талентам і грамадскай актыўнасцю адразу ж далучыўся і Алесь Гарун. Яго творчасць адметна і асабліва дапаўняе тагачасны пантэон класікаў нашай літаратуры — Янкі Купалы, Якуба Коласа, Цёткі (Алаізы Пашкевіч), Максіма Багдановіча, вызначаецца блізкасцю светаадчування да кожнага з іх і непаўторнымі рысамі ўласнага паэтычнага голасу. Сярод гэтых рысаў вельмі адчувальна ў творах Алеся Гаруна прысутнічаюць хрысціянскія матывы і вобразы, што сведчаць пра яго глыбокую духоўнасць, якая мела каталіцкія сямейныя карані.

Сапраўднае прозвішча Але­ся Гаруна — Аляксандр Ула­дзіміравіч Прушынскі (27.02/ 11.03.1887 – 20.07.1920); ён нарадзіўся ў фальварку Новы Двор пад Мінскам. Першым яго біёграфам быў Максім Гарэцкі, які ў сваёй «Гісторыі беларускай літаратуры» пісаў, што паэт «радзіўся і ўзгадаваўся ў сям’і чорнаработніка ў Менску». Гарэцкі згадваў таксама, што Гарун скончыў рамесніцкае вучылішча ў 1902 г., працаваў сталяром у розных менскіх майстэрнях, а ў 1904 г. актыўна далучыўся да менскай арганізацыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў. У 1907 г. ён быў арыштаваны паліцыяй падчас працы ў нелегальнай друкарні, больш за год правёў у астрогах Мінска і Вільні, быў асуджаны на катаргу, якую замянілі высылкай, таму ў 1908 г. ён апынуўся ў Іркуцкай губерні, цяжка пакутуючы ад паднявольнай працы і адарванасці ад радзімы, з якой ён усё ж здолеў наладзіць сувязь, выпісваючы дазволеныя часопісы і кнігі.

Відавочна, што ў высылцы Алесь Гарун атрымліваў асноў­ную і самую вядомую на той час беларускую газету «Наша Ніва», куды рэгулярна дасылаў свае творы, засведчыўшы, што ў беларускую літаратуру прыйшоў новы яркі талент. Псеўданім Гарун быў абраны ім, зразумела, невыпадкова і сведчыў не толькі пра нялёгкую долю самога паэта, але і пра долю Айчыны, якую ён горача апяваў у сваіх творах, пачынаючы з першай сваёй нашаніўскай публікацыі — верша «Маці-Беларусі» ў 1907 г. Пазней, з 1913 па 1915 гг., у Вільні пачынае выходзіць каталіцкая газета «Bielarus», з якой ссыльны Аляксандр Прушынскі таксама наладжвае сувязь: выпісвае яе, лістуецца з рэдакцыяй і дасылае туды свае творы. У газеце «Bielarus» паэт друкуецца пад іншым псеўданімам — А. Сумны, які сваёй семантыкай блізкі да ўжо вядомага і замацаванага ў літаратурным руху яго псеўданіма.

Асноўныя рысы біяграфіі Алеся Гаруна, якія выклаў у свой час Максім Гарэцкі, потым мала ўдакладняліся, бо імя і творчасць паэта з канца 1920-х да 1980-х гадоў былі фактычна забароненыя з-за таго, што, вярнуўшыся на радзіму з царскай высылкі ў верасні 1917 г., паэт актыўна далучыўся да будаўніцтва новай Беларусі, да літаратурнай і грамадскай дзейнасці: ён шмат пісаў, рэдагаваў газету «Беларускі шлях» (1918), яго палымяныя вершы і публіцыстыка з’яўляліся ў такіх беларускіх выданнях, як газета «Вольная Беларусь», часопіс «Рунь» ды іншыя. Ён прымаў чынны ўдзел у дзейнасці Беларускай вайсковай камісіі і арганізацыі беларускага войска ў часе польска-савецкай вайны яшчэ да таго, як летам 1920 г. Мінск будзе заняты бальшавікамі, а савецкая ўлада сцвер­дзіць свае паўнамоцтвы ва Усходняй Беларусі. Аднак паба­чыць усё гэтае на свае вочы Гарун ужо не паспеў: яго жыццё абарвалася тым жа летам 1920 г. у польскім курортным горадзе Закапанэ, куды легендарны паэт, хворы пасля царскай высылкі на сухоты, быў адпраўлены на лячэнне.

Свае паэтычныя творы Алесь Гарун, вярнуўшыся на радзіму, адмыслова сабраў у адзіны прыжыццёвы зборнік «Матчын дар. Думы і песьні 1907–1914», які быў выдадзены ў Мінску ў 1918 г. і стаў годным сведчаннем велічы яго таленту. У зборнік увайшлі 72 вершы, укладзеныя ў тры цыклы: «Роднаму краю», «На чужыне», «Прыявы роднага». Уплыў паэзіі Алеся Гаруна на літаратурны рух быў вельмі адчувальны і пры яго жыцці, і ў 1920-я гг. Неўзабаве пасля яго смерці вершы памяці Алеся Гаруна прысвяцілі таленавітыя паэты маладнякоўскай генерацыі Міхась Чарот і Уладзімір Дубоўка, а новаўтвораны акадэмічны Інстытут беларускай культуры меўся ўслед за выданнем двух тамоў збору твораў Максіма Багдановіча трэцім томам выдаць поўную літаратурную спадчыну Алеся Гаруна. Такі том быў падрыхтаваны да друку ў 1929 г., аднак не выйшаў (як бібліяграфічную рэдкасць цяпер можна сустрэць перавыданне ў 1929 г. толькі зборніка «Матчын дар», наклад якога быў знішчаны амаль цалкам), бо ў канцы 1920-х гг. усё нацыянальнае беларускае пачало няшчадна крытыкавацца ў афіцыйным друку, пасля чаго настаў час рэпрэсій.

Толькі ў 1980-я гг., у многім дзякуючы старанням беларускага даследчыка Уладзіміра Казберука, імя Алеся Гаруна становіцца дазволеным, яго творчасць вяртаецца ў гісторыю беларускай літаратуры, становіцца хрэстаматыйнай. Да стагоддзя з дня нараджэння паэта з’яўляюцца артыкулы ў перыядычным друку, у 1988 г. у выдавецтве «Мастацкая літаратура» выходзіць факсімільнае перавыданне зборніка «Матчын дар», а ў 1991 г. нарэшце выходзіць асобным томам досыць поўны збор яго літаратурнай спадчыны «Сэрцам пачуты звон», укладзены У. Казберуком з яго ж грунтоўнай прадмовай. У згаданых публікацыях можна знайсці ўжо значна больш дакладных і падрабязных звестак, якія дапаўняюць і канкрэтызуюць біяграфію паэта, бо У. Казберуку ўдалося выявіць раней не вядомыя архіўныя дакументы. Так, у прадмове ён цытуе выпіску з метрыкі Алеся Гаруна, якая захавалася ў судовай справе, паводле якой мы даведваемся не толькі пра дакладныя дату і месца нараджэння паэта, але і пра тое, дзе і калі ён быў ахрышчаны: гэта адбылося на наступны дзень па нараджэнні (28 лютага 1887 г.) у «Мінска-Кальварыйскім Рыма-Каталіцкім касцёле», да парафіі якога належаў фальварак Новы Двор, дзе паэт нарадзіўся; бацькі ж паэта, Уладзімір Каэтанаў і Соф’я Іванава з Жывіцаў Прушынскія, у гэтай выпісцы з метрыкі пазначаны як сяляне.

Звесткі гэтыя змушаюць задумацца, з якіх жа Прушынскіх паходзіў наш легендарны паэт? «Селянінам» ці «чорнаработнікам» быў насамрэч ягоны бацька, вымушаны зарабляць на жыццё рукамі? І ці не вядуць карані радаводу паэта да вядомага шляхецкага роду Прушынскіх герба «Равіч», якія мелі ў сваёй маёмасці сярод іншага Каралішчавічы пад Мінскам, а таксама і мінскі Новы Двор? Безумоўна, тут патрабуюцца спецыяльныя даследчыцкія росшукі, якія дадуць магчымасць больш пэўна вызначыць паходжанне нашага славутага паэта. Тое ж, што пакуль не падлягае сумненню, — гэта прыналежнасць ягонай сям’і да рыма-каталіцкай парафіі Кальварыйскага касцёла ў Мінску, што вызначыла тую духоўную хрысціянскую аснову ўзгадавання і выхавання Алеся Гаруна, якая моцна адбілася і ў ягонай літаратурнай творчасці. Ніякія новыя сацыялістычныя, рэвалюцыйныя ідэі не змянілі хрысціянскую сутнасць светапогляду Алеся Гаруна, якая не замінала яму актыўна далучыцца ў юнацтве да партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў, каб паспрыяць адраджэнню роднага краю. Менавіта каталіцкая духоўнасць, крыніца якой забруілася ў ім разам з хростам, вызначала ягоныя жыццёвыя і творчыя шляхі, уплывала на выбар грамадзянскай пазіцыі і ўчынкаў, на сам дух і змест яго літаратурнай творчасці. У гэтым мы зможам пераканацца, чытаючы вершы зборніка «Матчын дар» і тыя, што ў яго не ўваходзілі, а таксама ягоную прозу.

Аўтограф верша «Малітва».

Ушаноўваючы нашай публікацыяй сёлетні юбілей паэта, прапануем чытачам «Нашай веры» некалькі цудоўных вершаў Алеся Гаруна, якія сведчаць пра глыбіню і прыгажосць яго веры, хоць яе выпрабоўвалі шматлікія цярпенні і пакуты. Ён давяраў Хрысту, несучы ўласны крыж, і з-пад яго пяра, праз боль і церні, выходзілі вялікай сілы радкі, якія ўзносілі яго паэзію над сацыяльнай заангажаванасцю і надавалі ёй духоўнае вымярэнне. Такой духоўнай моцай напоўнены верш «Малітва», які быў дасланы паэтам у «Нашу Ніву» і надрукаваны там 21 снежня 1912 года. Верш напісаны як відзежа: лірычны герой бачыць Хрыста, які ўзно­сіць гарачую малітву да Айца. Праз гэтую малітву Сына Божага паэт перадае і ўвесь свой душэўны і фізічны боль ад відовішча таго зла, якое пануе на зямлі «паўсюдах з краю ў край». Хрыстус у вершы просіць Айца заступіцца за людзей, пазбаўленых надзеі, паслаць ім Абаронцу, каб настала панаванне Божай праўды ў свеце.

Аб тым, наколькі блізкім быў Алесь Гарун да рэлігійнай каталіцкай практыкі, сведчыць і яго вельмі арыгінальны верш «На прыміцыю кс. Г.». Гэты верш быў апублікаваны 30 мая 1914 г. у беларускай каталіцкай газеце «Bielarus» пад псеўданімам А.Сумны. У гэтым жа нумары праз некалькі старонак была змешчаная таксама інфармацыя з Духоўнай акадэміі (на той час яна была ў Пецярбургу) аб тым, што 31 мая там будуць высвенчвацца ксяндзы, у тым ліку і з Віленскай дыяцэзіі: «31-га мая <...> і з Віленскай дыяцэзіі маюць прыняць сьвячэньня вось якія клерыкі-студэнты: Стан.[іслаў] Бобель, Андрэй Цікота, Вінц.[энт] Гадлеўскі, Язэп Куста, Стан.[іслаў] Марцінкоўскі і Крыштоф Чыбір. 1-га чэрвеня адбудзецца ўрачысты «акт», пасля «Te Deum», а 2-га чэрвеня клерыкі-студэнты раз’едуцца дамоў на летні адпачынак <...>». Вельмі магчыма ў гэтай сувязі дапусціць, што свой верш Алесь Гарун прысвяціў з гэтай нагоды менавіта ксяндзу Вінцэнту Гадлеўскаму, які яшчэ з часоў семінарыі вызначаўся далучанасцю да справаў беларускага нацыянальнага адраджэння і як будучы святар меўся служыць яму на духоўнай ніве. Пра ўсё гэта ссыльны паэт Алесь Гарун у далёкім Іркуцкім краі добра ведаў яшчэ напярэдадні, лістуючыся з рэдакцыяй, а таму загадзя напісаў і даслаў свой верш, прымеркаваны да гэтай падзеі. Трэба таксама зазначыць, што гэты верш ніколі пасля першай публікацыі не згадваўся ў спадчыне Алеся Гаруна і не ўваходзіў у перавыданні яго спадчыны. Толькі ў 2003 г. ён быў апублікаваны ў томе «Выбраныя творы» Алеся Гаруна ў серыі «Беларускі кнігазбор» і вернуты такім чынам у літаратурную спадчыну. У гэтым вершы, апрача сведчання веры, вызначыліся і адбіліся напоўніцу таксама грамадскія, патрыятычныя і духоўныя ідэалы паэта ў іх арганічнай злучанасці. Будучага святара суайчынніка паэт заклікае быць падобным да Хрыста:

Дык будзь жа такім, як наш Збаўца: Ён мовы і вольнасці даўца Вучыў у тэй мове народу, З якога быў целам і родам!.. Прыклад гэта вечны і ясны!..

Такім чынам, у святары паэт бачыць абаронцу і настаўніка даверанага яму народу, які на ўзор Хрыста служыць народу ва ўсіх праявах і вядзе яго да праўдзівага пазнання шчасця і да вечнай Нябеснай Айчыны.

Верш «Жыццё» быў апублікаваны ў газеце «Вольная Беларусь» 30 лістапада 1917 г., ужо па вяртанні Гаруна з высылкі. Пазней разам з вершам «Малітва» паэт уключыў яго ў зборнік «Матчын дар». У вершы «Жыццё» пры дапамозе алегарычных вобразаў Гарун не згаджаецца з тым паднявольным станам, які церпіць яго родны народ, пакорліва несучы сваё рабскае ярмо, забыўшыся на пашану і годнасць. Такі стан выклікае ў паэта адпаведны экзістэнцыйны настрой і справядлівае абурэнне. Ён задае жорсткія пытанні, каб абудзіць запрэжаных у ярмо, заахвоціць іх да вяртання чалавечай годнасці, якая ёсць адбіткам годнасці Божай.

Да ўсяго сказанага можна дадаць, што і шмат якія іншыя творы Алеся Гаруна сведчаць пра арганічную ўключанасць яго паэтычнай думкі ў прастору хрысціянскай духоўнасці. Ён, безумоўна, яшчэ з дзяцінства добра ведаў кнігі Бібліі, Старога і Новага Запаветаў, бо вобразы і матывы гэтых кніг часта сустракаюцца ў яго паэтычных рэфлексіях. З вераю паэт перажываў усе жыццёвыя выпрабаванні, годна нёс свой крыж цярпенняў і болю, таму і яго паэзія дасягнула вышыняў таго мастацкага ідэалу, які і сёння здольны захапляць сваім памкненнем да праўды і хараства.

Гл. таксама:
АЛЕСЬ ГАРУН :: ВЕРШЫ ::