Ірына Жарнасек нарадзілася ў вёсцы Чаранкі на Глыбоччыне. Піша прозу, публіцыстыку, перакладае з польскай мовы. Выйшлі кнігі яе прозы «Ліст да сына» і «Гульні над студняй». Пераклала з польскай мовы «Лісты Нікадэма» Яна Дабрачынскага і «Шэсць праўдаў веры» Эдварда Станека. Жыве ў Наваполацку.

«БУДЗЬ ВОЛЯ ТВАЯ...»

Урывак з рамана

У маляўнічым, ціхім мястэчку з паэтычнай назвай Расіца (сучасная – Росіца) добра думаецца пра нашу Бацькаўшчыну. Калі кленчыш у агромністым раманскім касцёле, блукаеш па зялёных вулках, глядзішся ў невялікае азярко, што насычае мястэчка сваім блакітным спакоем, паволі брыдзеш ад крыжа да крыжа па старасвецкім каталіцкім магільніку і, нарэшце, калі спыняешся перад адной з магілаў, у якой спачываюць ахвяры трагедыі 1943 года. Іх тады згарэла ў агні больш за паўтары тысячы. Расіца – суцэльныя могілкі. Як і Беларусь – суцэльныя могілкі. І зразумець Беларусь лягчэй, калі пабудзеш тут, у Расіцы, калі дакранешся яшчэ раз да ўжо даўняе і яшчэ жывое раны гэтага мястэчка. Зразумець Беларусь лягчэй, калі ўглядаешся ў вочы, што глядзяць на цябе з партрэтаў благаславёных Антонія Ляшчэвіча і Юрыя Кашыры, якія пайшлі ў тое жудаснае полымя па сваёй волі, бо не маглі не пайсці з тымі, каго вялі да Бога пры жыцці. Гэтае права яны пакінулі за сабой і на вечнасць. Ды яшчэ людзі... Тыя, што ведалі благаславёных асабіста, бо некалі спавядаліся ў іх, прымалі з іхніх рук Цела Хрыста, тыя, каму пашчасціла выжыць, прайсці цераз фашысцкія канцлагеры і ўсё ж застацца жыць. Тыя, для каго Расіца – не проста населены пункт, але штосьці значна большае – іхні лёс. Іх няшмат, сведкаў Расіцкай трагедыі. Тым даражэйшая размова з кожным. Балюча. Але і без гэтага болю ўжо немагчыма.

Напэўна, таму і напісалася кніга «Будзь воля Твая». Яна – пра Расіцу. Яна – пра Беларусь. Пра іх, што прайшлі праз жахлівае полымя сорак трэцяга. Пра нас, якія яшчэ не да канца асэнсавалі трагедыю сваёй зямлі, а, значыць, і трагедыю кожнага з нас.

Прапаную ўвазе чытачоў «Нашай веры» невялікі ўрывак з першай часткі кнігі.

Аўтар

XVII

Стася ледзьве паспявала за Васілём, ды й, напэўна, засталася б далёка ззаду, калі б не трымаў ён яе за руку. Але ён моцна трымаў яе, і яны ішлі-спяшаліся па цёмнай, гразкай вуліцы – у касцёл.

«Ну, вось жа надумаўся!» – шчасліва й радасна думала Стася, і яе сэрца часта тахкала ў грудзёх у такт іхняй паспешлівай хадзе. Надумаўся і прыйшоў сёння, як звечарэла, да іхняе хаты. На гэты раз не прасіў Хведзьку, але сам дапільнаваў яе, і калі яна пайшла па сена карове ў адрыну, ступіў напярэймы, адарваўшыся ад чорнай сцяны – загарадзіў дарогу...

Маці і раз, і другі выходзіла на ганак, прыслухоўвалася, ціха клікала дачку і, уздыхнуўшы, вярталася ў хату, а яны ўсё стаялі, зліўшыся ў цемры са сцяною адрыны, і, шчаслівыя, шапталіся.

– Але ж надумаўся, – усё паўтарала Стася, дарэмна намагаючыся вызваліць свае слабыя рукі з ягоных дужых. – Хто ж гэта бярэ шлюб уначы? Не падрыхтаваліся, не прыбраліся – як вару схапіўшы.

– Няхай сабе і як вару, – горача шаптаў сваё Васіль. – А толькі не дзеці мы ўжо з табой – колькі будзем у заляцанкі гуляць? Я хачу ведаць, што ў мяне ёсць жонка, сям'я – тады і памерці, калі што, не страшна.

Заціснула даланёй яму рот:

– Сціхні пра смерць.

А ён адняў ад рота яе вузкую, лёгкую руку і пацалаваў:

– Пайшлі, скажам маці.

І яна слухмяна пайшла разам з ім ў хату, зусім не чуючы, як у хляве сумна ўздыхала карова, што так і не дачакалася сёння вечаровай порцыі сена.

Маці плакала. Як плача кожная маці, выпраўляючы дачку замуж. Толькі Матруна плакала яшчэ і па сваім мужу Адасю, чые сляды згубіліся на вайне, плакала па сыну Эдзьку, які вядома дзе, але лепш бы і не ведаць гэтага, плакала па меншаму Хведзьку, які ўчора ссінячыў свайго сябрука Ромку за тое, што той абазваў Хведзьку паліцайчыкам. А тут во і дачка замуж надумалася – уначы, бездаражжу. Стася закруціла вакол шыі квяцістую, з доўгімі фрэнзлямі хустку, падышла да маці, абняла яе:

– Блаславі, мама.

– А Божа ж мой, Божа, – адно ўздыхнула старая Матруна, выцерла хвартухом твар, дастала з бажніцы крыжык, павярнулася да маладых і заплакала ўздрыжжу:

– Станьце, дзеці, на калені.

Яны абое апусціліся перад ёй на калені, а яна раптам замест урачыстых слоў блаславення закрычала на Васіля:

– Хоць бы ты сваю дубальтоўку адкінуў, жаніх!

І неспадзявана ўсе яны – Стася з Васілём на каленях, Матруна з крыжам у руках і Хведзька, які, адкрыўшы рот, ва ўсе вочы глядзеў на тое, што дзеелася ў хаце – засмяяліся. Расчырванелы Васіль сцягнуў з пляча вінтоўку, паклаў яе побач з сабою на падлогу. Матруна ўзняла над іхнімі галовамі крыж:

– Няхай вас бласлаўляе Усемагутны Бог Айцец і Сын і Дух Святы.

– Амэн, – скончылі яны і па чарзе пацалавалі крыж, потым – матчыну руку.

І вось цяпер подбегам – толькі гразь разляталася на бакі з-пад ботаў, яны спяшаліся ў касцёл. Недзе там іх чакаў Грышка Самусь, разам з якім Васіль прыйшоў з атрада. Грышка павінен быў схадзіць да ксяндза і папярэдзіць, што зараз прыйдуць маладыя. Ксяндза то яны ўвогуле папярэдзілі яшчэ заўчора, дапільнаваўшы яго па дарозе з Асвеі, і папрасілі сёння прыехаць у Расіцу, удзяліць шлюб. Ну, а калі ў яго раптам якая мітрэнга і ён не прыехаў, то што ж – няхай тады ўжо моліцца польскі ксёндз, які цяпер тут ёсць. Цяжка з ім размаўляць, слаба што зразумееш, як будзе маліцца, ну але калі іншага выйсця няма, то няхай сабе ўжо моліцца ён. Усё гэта вырашыў за іх дваіх Васіль і цяпер упэўнена, як і належыць галаве сям'і, шыбаваў па вечаровай Расіцы, каб вырашыць нарэшце гэтую справу, якая шмат начэй муляла яму, адбіраючы і без таго нетрывалы партызанскі сон. Вырашыць – і будзе ведаць, што ўсё ў яго як у людзей, як і павінна быць у ягоныя дваццаць пяць гадоў.

– Васіль! – Стася раптоўна ірванула руку з ягонай і, задыханая, спынілася, як укапаная. – Пачакай, Васіль! А як жа... з Эдзькам нашым?.. Ты так і будзеш на яго ваўком касавурыцца? Але ж я... Што ж мне тады...

– Потым пагамонім, пайшлі, – спрабаваў зноў схапіць Стасю Васіль, але яна сашчапіла рукі ў замок за спінаю.

– Не пайду, пакуль не скажаш. Ён мой брат, а я... – яе голас задрыжэў, – не магу стаць жонкаю ягонага ворага!

Васіль пераступіў з нагі на нагу, паспрабаваў суцешыць Стасю:

– Ды хто яго... Пабачым, які ён там вораг – мы ж з ім некалі на касьбе пракос у пракос гналі разам. Не мог жа чалавек гэтак скора дашчэнту спаскудзіцца.

– Калі гэта было! – усхліпнула Стася. – А цяпер... Ты сам казаў: «Сустрэну – не пашкадую». Дык кажы мне цяпер, во тут, адразу, – яе голас зазвінеў, – будзеш яму помсціць ці не?

На панадворку Загорскіх, насупраць хаты якіх яны стаялі, забрахаў сабака. Васіль тузануў Стасю за рукаво:

– Цішэй ты! Пайшлі! Потым разбярэмся.

Але тая стаяла на сваім, адно што перайшла на шэпт:

– Мне тваё «потым», як жыдоўскае «пачакай». Цяпер трэба ведаць.

– Але ж і характарок Бог табе даў!

Стася схіліла на бок галаву, насмешліва прамовіла:

– А ты як думаў! Каб толькі твайго слова слухалася, а маё каб ні нашто не было вартае? Ды не, так не будзе.

Васіль крутнуў галавой, ціха засмяяўся, ступіў крок да яе, прытуліў да грудзей. Яна прыціхла, дакрануўшыся шчакой да вільготнай шурпатай паддзёўкі.

– Чаму ў нас усё так не па-людску? – шапнула. – Чаму нас усіх так параскідала на бакі – не сабраць?

– Пачакай... Пачакай трохі. І мы зажывем, як людзі. Не можа быць, каб паскудства бясконца ў нас верхаводзіла. А з Эдзькам вашым... Ну, не чапай ты пакуль гэтага! Гаварыў я з ксяндзом Антоніем. Кажа: «Не спяшайся судзіць, Богу аддай суд».

Стася імкліва адарвала галаву ад Васілёвых грудзей, ухапілася рукамі за каўнер ягонай паддзёўкі, злёгку трасянула яго:

– Вось і я кажу – не спяшайся. Не сам ён пайшоў! Забралі яго. А куды яму было падзецца? Спадзяваўся, што, можа, як выкруціцца, можа, што зменіцца, ды яно во не мяняецца, а ўсё больш і больш у дрыгву зацягвае. Цяпер каб і ўцячы яму з той паліцыі – дык куды падацца? Вы ж не прымеце! А каб і прынялі – не забыліся б, ведаю я вас, з дубальтоўкамі гэтымі!

– Згарэлі б яны, усе гэтыя дубальтоўкі, ясным полымем! – прашаптаў Васіль і пацалаваў Стасю ў абедзве мокрыя ад слёз шчакі.

Яны прыціхлі, услухоўваючыся ў начную цемру, якую толькі зрэдку парушалі асобныя палахлівыя гукі начы. Сярод гэтай насцярожанай, спадманлівай цішы стук іхніх закаханых сэрцаў, напэўна, мог бы прынесці такую патрэбную раўнавагу і суладнасць у разварушаны свет. Але ноч паглынала іхняе каханне, змешвала яго са сваёй цемрай.

– Пойдзем. Нас жа ксёндз чакае, – шапнуў Васіль. Ён уладна ўзяў Стасю за руку і павёў далей.

...Здавалася, яны вельмі доўга ішлі, пабраўшыся за рукі, па вялікім, цёмным і гулкім касцёле. Потым, як у сне, абое кленчылі на халоднай падлозе перад алтаром і не бачылі яго, бо адзіная маленькая свечка давала вельмі слабое святло. Вайна патрабавала цемры нават для шлюбу. А Стася і радая была, што так цёмна ў касцёле, бо ніхто не бачыць ейных слёз. Не бачыў, але сэрцам чуў іх Васіль, і пакуль айцец Антоні разам з айцом Феліксам прыносілі з закрыстыі патрэбныя кнігі, пра штосьці ціха перамаўляліся, Васіль, стоячы на каленях, думаў пра тое, што ён зробіць усё магчымае, каб Стася была шчасліваю, каб не плакала яна больш гэтак горка з-за іх, бесталковых мужыкоў. А ён то ўжо яе не пакрыўдзіць. Бо не змог жа адмовіцца ад яе тады, калі на камсамольскім сходзе яе выключылі з камсамолу як дачку ворага народа. Васіль ажно перацепнуў плячыма, узгадаўшы той крыклівы сход, на якім ён упершыню ўбачыў, як па скамянелым і пашарэлым, але і тады прыгожым Стасіным твары каціліся слёзы. Але ж... Але ж той сход быў... тут, у касцёле! Вунь там, у бочнай наве, дзе цяпер вісіць абраз Маці Божай, і быў той сход... Васіль зірнуў на Стасю. Яна, моцна сціснуўшы вусны, сашчапіўшы на грудзях рукі, узіралася некуды ў цемру перад сабою. Здалося, яна таксама прыгадала цяпер той сход і, магчыма, просіць Бога, каб не давялося ёй больш зведаць нічога падобнага. Якое шчасце, што ёсць гэты касцёл, у якім яна знайшла суцяшэнне для сваёй змучанай душы! Дзіўна ўсё на свеце! Калі б яму, камсамольцу, сказаў хто тады, што ён не толькі не будзе сумаваць, што не паказваюць тут больш кіно, але яшчэ і цешыцца будзе з гэтага, ці ж бы паверыў? Цяпер ужо чамусьці не хацелася нічога трымаць у памяці з таго, што было тут раней. Цяпер чамусьці вось гэты стары крыж, чые абрысы ледзьве праглядваюцца ў цемры, кволае святло свечкі, гэты чалавек у белым і Стася на каленях – усё гэта было для яго цяпер найважнейшым.

Айцец Антоні павярнуўся тварам да алтара, узняў рукі і прыцішаным голасам заспяваў:

Veni creаtor Spiritus,
Mentes tuorum visita,
Imple superna qratia,
Quae tu creasti, pectora.1

Ні Стася, ні Васіль не разумелі слоў гэтага ўзнёслага, надзвычай прыгожага спеву, але абое напружана ўслухоўваліся ў ягоныя дзівосныя, натхнёныя гукі і верылі, што гэтая малітва – за іх, за іхняе новае жыццё, якое пачнецца, як толькі яны адыдуць ад алтара. Зусім недарэчна, незразумела й трывожна Васіль чуў, як шчыпалі ягоныя вочы. Добра, што тут гэтак цёмна, а то смяяўся б з яго цяпер іхні сведка Грышка, што стаяў недзе ззаду за імі і трымаў Васілёву і сваю вінтоўкі. Зрэшты, невядома, які там яшчэ твар у самога Грышкі. Паўгадзіны таму Васіль літаральна аслупянеў, калі адыходзіў пасля споведзі ад спавядальніцы і ў цемры сутыкнуўся з ім: Грышка таксама ішоў да споведзі! Той самы Грышка, які нядаўна пасмейваўся з Васіля: «Эх ты, партызан-недарэка! Опіуму народа яму, бачыш, захацелася! Вось даведаецца камісар – выдасць табе порцыйку опіуму!»

Потым Васіль і Стася, падаўшы адно аднаму рукі, абяцалі адно аднаму любоў і вернасць, абяцалі «не пакінуць ажно да смерці!». І абое верылі, што ўсё яно так і будзе: каханне, вернасць і доўгае-доўгае шчаслівае жыццё пад адным дахам.

Айцец Антоні зноў маліўся, а яны зноў стаялі, суцішаныя, і не чулі, але абое верылі, як важна цяпер для іх кожнае слова, кожны рух гэтага чалавека ў доўгім белым адзенні. Ён, які ўвесь гэты час вельмі мала размаўляў з імі, але найбольш з Богам, зрабіўся раптам для іх родным і блізкім, бо ведалі: ён у гэтыя хвіліны просіць у Бога для іх найлепшага, сам зычыць ім дабра, калі без ваганняў згадзіўся прыехаць знарок у Расіцу дзеля гэтых вось хвілінаў. Ён злучаў іхнія жыццёвыя шляхі ў адзін, і яны верылі, што ўжо ніколі не забудуцца, як калаціліся іхнія сэрцы, дрыжэлі галасы і займала дух ад святарскіх слоў, вымаўленых у таямнічай цішы касцельнае прасторы.

Недзе там, за касцельнымі сценамі, залівіста й рэзка забрахаў сабака, штосьці гучна грукнула. Айцец Антоні застыў на момант, прыслухаўся.

– Я зараз, – адразу зрэагаваў Грышка. Ён паклаў Васілёву вінтоўку побач з ім, а сам подбегам рушыў да дзвярэй: адразу наскочыў на лаўку, моцна выцяўся аб яе, але тут жа сарыентаваўся і пабег далей. На двары не сунімаліся сабакі.

– Няхай вас блаславіць Бог Усемагутны, Айцец і Сын і Дух Святы.

Яны паспешліва перажагналіся, і Васіль падхапіў вінтоўку.

– Васіль! – гучны Грышкаў шэпт ад дзвярэй і гучныя, як удары праніка па кладцы, крокі. – Нейкія людзі пайшлі да ксяндзоў у хату!

«Немцы? – ліхаманкава думаў айцец Антоні. – Не павінны яны адважыцца паначы ехаць у Расіцу. Значыць, партызаны. Але ж гэтым хлопцам, якія недзе ў нейкіх спісках лічыліся камсамольцамі, а можа, і цяпер лічацца, зусім непажадана сустракацца са сваімі ляснымі таварышамі».

– Бяжыце, дзеці, на хоры, затаіцеся там, – загадаў усім траім. – А я буду тут маліцца.

Яны кінуліся ў бабінец, адтуль – на хоры. Нейкі час з лесвіцы чуліся іхнія гулкія крокі, адрывісты шэпт, потым усё аціхла. Айцец Антоні апусціўся на калені.

– Езусе, Сыне Божы, злітуйся над намі – папрасіў ён, счакаў момант і стомлена паўтарыў: – Езусе, Сыне Божы, злітуйся над намі.

Дзверы касцёла адчыніліся, хтосьці ўвайшоў. Па мерных, ціхіх кроках айцец Антоні зразумеў, што гэта быў айцец Фелікс. Падняўся і чакаў, калі той падыдзе. Але вось дзверы зноў расчыніліся – на гэты раз гучна, з лязгатам, адтуль данёсся тупат ног.

– Ні халеры ж не відаць, – сказаў хтосьці ў цемры і брыдка вылаяўся.

Нехта нябачны пстрыкнуў запалкай, яшчэ адной – па сценах замітусіліся доўгія ламаныя цені. Тыя, ад дзвярэй, хутка набліжаліся, але айцец Фелікс усё ж паспеў падысці першы і шапнуў:

– Partyzanci. O ciebie pytają.2

– Хто яшчэ ёсць тут? – замест прывітання запытаў высокі мажны партызан.

Айцец Антоні адказаў:

– Пан Бог.

– Што-о?!

– Пан Бог заўсёды прысутны ў касцёле, – як мага спакайней патлумачыў айцец Антоні.

– Ладна, мы сюды не па рэлігію прыйшлі, – умяшаўся трохі спакайнейшы і больш міралюбівы голас чалавека, які стаяў крыху воддаль. – Што робяць ксяндзы гэткай парой у касцёле?

– Што ж мы можам тут рабіць? Молімся.

– Дня мала? – буркнуў хтосьці ззаду.

На гэта айцец Антоні перамоўчаў. Адзін з партызанаў узяў з алтара свечку і рушыў з ёй па касцёле. Каторы з прыхадняў запытаў:

– А што, больш няма свечак?

– Але ж няможна паліць агню ўначы, – запярэчыў айцец Антоні. – Я заўсёды малюся ўначы толькі з адной свечкай, а то й без яе.

– Пайшлі ў хату, там пагаворым, – загадаў высокі.

Айцец Антоні павярнуўся да алтара, нізка звесіў галаву, укленчыў, потым падняўся і моўчкі рушыў да выхаду. Побач з ім ішоў айцец Фелікс, а за некалькі крокаў ззаду цяжка тупацелі людзі з вінтоўкамі ў руках. «Ці зняў хоць каторы з іх шапку ў касцёле?» – падумаў сумнае айцец Антоні. З хораў не даносілася ні гуку, і ён дзякаваў Богу за тое, што напужаная да паўсмерці Стася вытрывала гэтае выпрабаванне.

У высокага партызана, які назваўся Міколам, было адно пытанне: пра што гаварыў з айцом Антоніем нямецкі афіцэр у Дрысе. Айцец Антоні нават не здзівіўся, што партызаны ведаюць пра тую сустрэчу, наадварот – у думках ён нават зарадаваўся, што ведаюць, бо гэта азначала: не так ужо й кепска ў партызанаў наладжаны супраціў захопнікам. Ён спакойна распавёў пра тую гутарку, нічога не ўтойваючы. Яны былі ўдвух у пакоі – айцец Антоні і Мікола. За сцяною айцец Фелікс карміў астатніх партызанаў, адтуль даносіўся пах смажаных скварак з цыбуляй. У дзверы пастукалі, увайшоў айцец Фелікс. Ён моўчкі паставіў перад Міколам талерку са смажанінай, ладную лусту хлеба, міску квашанай капусты і выйшаў. Мікола сціснуў даланёй скроні, намагаючыся прыгадаць, што ён кагадзе хацеў сказаць, але потым махнуў рукой і неяк па-свойску, даверліва крутнуў галавой:

– Я ўсё ж спачатку паем, калі на стале стаіць, а то ў галаве ад гэтага паху нейкі вэрхал усчаўся.

– Ну, пэўна ж, – згадзіўся айцец Антоні. – Ешце на здароўе, – памаўчаў і спагадліва папытаў: – Не даядаеце, нябось, у лесе?

Мікола ў адказ адно крэкнуў:

– Усяляк бывае.

Ён прагна еў, цалкам перапыніўшы размову, а айцец Антоні з сумам думаў пра тое, што ягоны начны госць нават не лічыць патрэбным перажагнацца перад ядой, гэтак жа, як не чуе ў сабе патрэбы схіліць галаву ў святыні перад Найвышэйшым. Зрэшты, Гэкер таксама не сагнуў каленяў у касцёле і ягоныя салдаты таксама. Ці ж трэба тады дзівіцца, што і Сталін, і Гітлер, гэтыя дзве бязбожныя сілы, раз'юшана счапіўшыся паміж сабой у зацятай бойцы, нясуць столькі гора і сваім, і чужым народам? А ахвяры гэтай лютай бойні – Стася, Васіль, Грышка... Як яны там, бедныя, у холадзе?

Мікола нарэшце пасунуў ад сябе пустую талерку з міскай, даланёй выцер вусны і ўзняў вочы на айца Антонія.

– А чаму ўсё ж гэты фашысцкі вылюдак прыйшоў менавіта да вас?

– Ну-у... – айцец Антоні горка ўсміхнуўся аднымі вуснамі. – Ён сказаў, што лічыць мяне смелым чалавекам, бо я служу Богу і на тэрыторыі, дзе шмат партызанаў, і там, дзе валадараць яны.

– Нядоўга паваладараць, – перапыніў яго Мікола.

– Спадзяюся...

– Не спадзявацца трэба, а дзейнічаць!

– Вы хацелі б, – з горкім роздумам паківаў галавою айцец Антоні, – каб я таксама ўзяў у рукі вінтоўку? І тады на аднаго партызана паболела б у вашым атрадзе?

Мікола чмыхнуў, памаўчаў і трохі лагадней прамовіў:

– Ладна, партызана з цябе, айцец, мабыць, і сапраўды не выйшла б. Хіба што маліўся б за нас, – рагатнуў ён коратка і хітравата бліснуў вачыма з-пад кусцістых броваў на гаспадара.

– Я гэта раблю кожны дзень у касцёле.

– І нават уначы, – коратка кінуў Мікола. І незразумела было, ці ён кпіў з гэтага, ці не давяраў, ці проста прымаў як факт.

– Уначы таксама, – з годнасцю сцвердзіў айцец Антоні.

– Ладна, – прымірэнча буркнуў Мікола, – каму – страляць, каму – маліцца. Дык а чаму ты, ксёндз, і сапраўды ездзіш і там, і там? Што, і напраўду гэткі смелы?

«Ну вось, і гэтаму трэба тлумачыць тое ж самае», – уздыхнуў у думках айцец Антоні, а ўголас прамовіў:

– Сапраўды, маё становішча незайздроснае, мяне могуць не зразумець і партызаны, і немцы – ведаю гэта. Але ж хіба я маю права рабіць іначай, калі і там, і тут жывуць людзі, якіх трэба падтрымаць Божай сілай? Такі ўжо чалавек – заўсёды ў часе небяспекі ён асабліва хінецца да Бога. Дык якое ж у мяне права не даць людзям магчымасці быць блізка Бога?

Мікола хмыкнуў, але айцец Антоні, не зважаючы на яго, казаў далей:

– Так, я рызыкую. Але што значыць гэта ў параўнанні з тым, што дзесяткі, сотні людзей маюць Божую падтрымку і ў тую хвіліну, калі смерць зазірне ім у вочы, яны змогуць па-хрысціянску прыняць яе?

– Прыняць... Прыняць – не штука. Каб ты, ксёндз, мог навучыць нас, як ад яе адгрэбсціся, ад той смерці, а то – прыняць...

– Я – не Пан Бог, я ўсяго толькі святар. Але паверце мне, Мікола, паверце як чалавеку, які шмат разоў бачыў, як паміраюць людзі, як яны адзін на адзін сустракаюцца з няўмольнай смерцю. Паверце, што гэта вельмі шмат – быць гатовым прыняць яе па-хрысціянску.

– Н-да... А ты сапраўды адважны чалавек!

– Адважны? – перапытаў айцец Антоні і неспадзявана неяк радасна, молада засмяяўся.

Мікола непаразумела ўтаропіўся на яго, і ён патлумачыў:

– Даруйце... Прыгадаў аднаго свайго брата законніка. Ён паэт, дык узяў сабе псеўданім, гэта значыць, другое прозвішча – Адважны. Вінцук Адважны. Не даводзілася чытаць?

Мікола адмоўна, з кепска прыхаванай прыкрасцю хітнуў галавой, а айцец Антоні прадэкламаваў:

Мы, беларусы, род зубровы,
Да працы ў дружбе ці гатовы?
Ці будзем ў сварцы траціць сілу,
Каб шчасце скінуць у магілу?

Здзіўлена, з прыкметным недаверам Мікола глядзеў на айца Антонія і маўчаў, а той зноў прапанаваў:

– Альбо вось гэта – паслухайце толькі, як хораша і... разам з тым, як балюча:

Спяваюць птушачкі прыгожа,
Зязюлька шчасце мне варожа:
– Ку-ку, ку-ку!

Каму на шчасце, на руку,
Каму на гора, на бяду:
– Ці скора замуж я пайду?
– Мець буду грошы я ці не?
– А жыць ці доўга мне?

Калі ж то будзе (Божа, дай!)
Наш вольны край?

– Ого! – падзівіўся Мікола. – Складна.

Хвіліну памаўчалі.

– Дык вось: да таго, ці смелы я... – вярнуўся айцец Антоні да ранейшае гутаркі. – Тут, разумееце, з якога боку глянуць. Сам дык я ніколі пра гэта не думаю. Проста аднойчы, ужо даволі даўно, я даверыў сваё жыццё Пану Богу, сказаў Яму, што цалкам аддаю сябе Яму. І... аддаў. І пасля гэтага мне нашмат прасторней стала жыць, адпаў усялякі страх і неспакой.

– Гм, – адно і знайшоўся Мікола, – не, ну ёсць жа такія людзі! Ажно не верыцца – як кіно якое!

Зноў нейкі час маўчалі.

– А наконт таго, што немцы завіталі ў дрысенскі касцёл, дык хіба гэта ўпершыню? – загаварыў айцец Антоні. – Заходзілі яны туды і раней, нарабілі бяды – забралі ксяндза, каб потым расстраляць яго ў Беразвеччы.

– Праўда гэта? Расстралялі ўсё ж? У нас там казалі нешта, ды хто што – кожны на свой капыл.

– Расстралялі. Адразу трох.

– Але ж у іх на пражках напісана: «З намі Бог».

– Напісана, – айцец Антоні падняўся, прайшоўся па пакоі, спыніўся перад Міколам. – Напісаць можна шмат чаго. Не ведаю, які там з імі Бог, а толькі не той, што пайшоў на крыжовую смерць дзеля слабых, разгубленых, няшчасных. Іхні ж бог разам з імі забівае, паліць, нішчыць, множыць сіротаў. І д'ябал можа прыкрыцца Божым імем. Іхні галоўны ідэолаг Розэнберг ужо даўно гарлаў, што круцыфіксы3 ў касцёле павінны быць забаронены.

– Але ж свастыка – таксама нібыта крыж.

– Добра сказалі – «нібыта». Крыж. Сапраўды, крыж. Толькі ён варожы крыжу Хрыста. Пра гэта яшчэ напярэдадні вайны папярэджваў Святы Айцец: свастыка – вораг Хрыстовага Крыжа.

У дзверы неспадзявана пастукалі і, прачыніўшы іх, айцец Фелікс папытаў:

– Może nasz gość napije się gorącej herbaty? Dopiero zaparzyłem.4

Нейкі момант і Мікола, і айцец Антоні непаразумела глядзелі на айца Фелікса, быццам не маглі ўцяміць, пры чым тут да іхняе такой важнай гаворкі нейкая гарбата. Нарэшце айцец Антоні схамянуўся:

– Не пытай, хіба, айцец Фелікс, але нясі сюды свае зёлкі.

Яны абодва з задавальненнем пілі рудаваты кіпень з бляшаных кубкаў – дзьмухалі на яго, апякалі вусны. Абодвум, па ўсім відно, не была прыкраю гэтая непрадбачная начная гаворка – не сказаць, што сяброўская, але й не варожая.

– Можа, яшчэ калі давядзецца завітаць во гэтаксама ўначы, – сказаў Мікола і паставіў на стол пусты кубак. – Прымеш, ксёндз?

– Прыходзьце. Чым будзем багатыя – тым і пачастуем, – проста адказаў айцец Антоні, а сам з горкай іроніяй падумаў пра тое, што калі б ён і не захацеў прыняць, то не вельмі пыталіся б: чалавек са зброяй у руках не надта сумуе па гасціннасці.

Мікола падняўся, зашпіліў на ўсе гузікі даўгаватую шварку, якая змахвала на шынэль, узяў вінтоўку, што ўвесь гэты час стаяла пры стале. Айцец Антоні таксама падняўся і падумаў, што як на добрае, то можна было б прапанаваць ім прыснуць пару гадзінаў у цяпле, але ж як ты тут будзеш іх затрымліваць, калі замкнёныя ў касцёле Васіль са Стасяю ды іхні сведка Грышка, напэўна, ужо зусім адубелі.

– Добра, ксёндз, пойдзем мы ў нашы лясныя харомы. Дзякуй за прыём, – памаўчаў і дадаў, – за гутарку. Слухаў я цябе і думаў: «Вось каб нам гэткага агітатара ў атрад – каго хочаш пераканаў бы!»

– Ніколі не працаваў агітатарам, – стрымана адказаў айцец Антоні.

Мікола трохі сумеўся і пакруціў у паветры растапыранымі пальцамі:

– Ну... гэта... У вас яно, канешне, называецца неяк інакш... – і махнуў рукой: – Але на дзеле гэта тое ж самае, – падумаў і паправіўся: – Нібыта тое самае. – Потым пасур'ёзнеў: – Калі завітае раптам да цябе зноў той нямчура – раскажаш пра нашу сустрэчу?

– А навошта яму гэта ведаць?

– Правільна. Тым больш, што і табе, ксёндз, магло б пасля не паздаровіцца. Так што, глядзі...

Прагучала гэта нібыта і без пагрозы – так сабе, канстатацыя незайздроснага становішча, у якое воляю лёсу трапляў айцец Антоні. Праўда, гэты нялёгкі і малапрывабны лёс ён выбіраў сам, разумеючы ўсю ягоную пагрозлівую складанасць.

Выйшлі ў суседні пакой. Трое партызанаў мірна храплі, узлёгшыся на стол і падклаўшы пад галовы свае аблавушкі. Чацвёрты сядзеў на зэдліку пры парозе з вінтоўкаю ў руках і з усіх сіл вытарэшчваў асалавелыя вочы. Айцец Фелікс таксама ківаўся на стоўчыку пры нагрэтым шчытку і зморана перабіраў пацерынкі ружанца. Стрэлкі гадзінніка паказвалі палову чацвёртай. Айцец Антоні каторы раз падумаў пра бедную Стасю, якая, здаецца, і апранута была даволі лёгка: не на працу ж ішла, а да шлюбу.

– Пад'ём! – гаркнуў Мікола хрыпатым голасам, нахіліўшыся над соннымі галовамі.

Хлопцы падхапіліся, церлі вочы, няўцямна азіраліся на бакі.

– У дарогу! – зноў загадаў Мікола.

Неахвотна адарваліся ад нагрэтых месцаў, разміналі знямелыя рукі-ногі. Самы старэйшы з іх – каржакаваты дзядзька з шырока расстаўленымі вачыма і густой сівой барадой – закінуў за плячо мех з нейкімі рэчамі.

– Што там у цябе, Стасюк? – запытаў Мікола, хоць, вядома ж, здагадваўся, што там магло быць.

– Ды во свяшчэннік, – прагугніў Стасюк і матлянуў галавой у бок айца Фелікса, – зрабіў нам небальшэнькі правіянт.

Па тым, як нервова таргануліся куточкі вуснаў айца Фелікса, было зразумела, з якой «ахвотаю» ён рабіў той правіянт. Вядома ж, Мікола гэта таксама добра зразумеў – не першы раз, – але штосьці ўдакладняць не палічыў патрэбным. Праўда, і падзякаваць таксама забыўся.

– Усё, таварышы, выходзім! – загадаў ён і націснуў на галаву рудую, вылінялую шапку-аблавушку.

– Дабранач, – кінуў хтосьці з партызанаў, іншыя ж перамоўчалі і выкуліліся за парог.

Мікола падаў руку гаспадарам, трохі сарамяжліва ўсміхнуўся:

– Выбачайце, калі што не так – не навучаныя мы са свяшчэнствам абыходзіцца.

– Няхай вас Бог беражэ, – пажадаў айцец Антоні.

Мікола хутка зірнуў на яго, але нічога не адказаў – адно кіўнуў галавой, што магло азначаць падзяку. Аддаўшы «дабранач», ён выйшаў у сені, і айцец Антоні патушыў цьмяны ліхтар, што стаяў на падлозе, адхінуў абедзве посцілкі, якімі было занавешана вакно, – доўга прыслухоўваўся і ўглядаўся на двор.

Айцец Фелікс уздыхнуў:

– Już poszli. Dobrze, że kawałek słoniny był schowany w innej skrzynce, bo zostalibyśmy z garścią kapusty. Biedni są ci ludzie, do których zawitają tacy goście.5

– Ну, ім жа таксама трэба нечым харчавацца ў лесе, – стрымана адказаў айцец Антоні.

– Oczywiście6, – паныла згадзіўся айцец Фелікс.

– Добра. Здаецца, усё ціха. Пайду адчыню касцёл.

– Po co?7 – не зразумеў айцец Фелікс.

Маладыя там мае памерзлі недзе на хорах, – усміхнуўся айцец Антоні. – Святаяннік у нас яшчэ ёсць? Адагрэць жа іх неяк трэба.

О Стварыцель Дух, прыйдзі,
Наведай верных сэрцаў круг.
І з неба ласку нам спашлі,
Сэрцам – тварэнням Божых рук. (лац.)
Партызаны. Цябе пытаюцца. (польск.)
Распяцці (лац.)
Можа наш госць вып'е гарачай гарбаты? Толькі што запарыў. (польск.)
Пайшлі ўжо. Добра, што кавалк сала быў схаван ў іншай скрынцы, бо засталіся б мы са жменяй капусты. Бедныя тыя людзі, да каго завітаюць такія госці. (польск.)
Безумоўна (польск.)
Навошта (польск.)

Гл. таксама:
Выдавецтва PRO CHRISTO :: Кнігі :: БУДЗЬ ВОЛЯ ТВАЯ