ІВАН БУНІН

Яшчэ ў гімназіі я пачаў зачытвацца Буніным. У той час я мала ведаў пра яго. Сёе-тое даведаўся з аўтабіяграфічнай нататкі, напісанай самім Буніным для «Слоўніка пісьменнікаў» Вянгерава. Там было сказана, што Бунін пражыў сваё маленства ў вёсцы недзе паміж Яльцом і гарадком Яфрэмавым (у тагачаснай Тульскай губерні), а потым вучыўся ў ялецкай гімназіі.

У халодным красавіку 1916 года я ўпершыню прыехаў у Яфрэмаў да сваячкі — адзінокай бабулькі. Яна клікала мяне пагасцяваць у яе і адпачыць пасля маіх блуканняў па поўдні.

Старая настаўнічала ў яфрэмаўскай гарадской школе. Як усе настаўніцы, яна часта хварэла ангінай. Лячылася сваімі спосабамі, нават па «знахарскаму метаду Буніна».

— Якога Буніна? — спытаўся я здзіўлена.

— Яўгенія Аляксеевіча. Брата пісьменніка. Ён служыць у нас у Яфрэмаве ў акцызе. Адкрыў спосаб лячыць ангіну. Націрае шыю сухой шкуркай, і ангіна адразу ж праходзіць. Толькі мне не памагла гэтая шкурка. А Яўгеній Бунін — дзелавы і даволі прыемны пан. Вось брат яго, пісьменнік, кажуць, чалавек цудоўны, выдатны. Ён часам сюды прыязджае.

З той хвіліны, як я пачуў, што тут бывае Бунін, Яфрэмаў адразу стаў зусім іншым для мяне, хоць наогул быў гарадком дастаткова нудным. А цяпер уяўляўся мне ўвасабленнем расійскай правінцыйнай утульнасці.

Амаль усе нашы глухія гарады былі падобныя адзін да аднаго. Усе яны, па Чэхаву, былі тыповымі Яфрэмавамі — з запусцелымі манастырскімі падвор’ямі, з зямлістымі лікамі ўгоднікаў над каменнымі варотамі цэркваў, з галасістымі званочкамі на спраўніцкай тройцы, з астрогам на ўскраіне, земскім сходам – адзіным домам, дзе каля пад’езда гарэў напальны ліхтар, з крыклівымі галкамі на могільнікавых ліпах і глыбокімі ярамі. Улетку ў іх сценамі стаяла глухая крапіва, а зімой на шэрым ад попелу снезе шыза чадзілі галавешкі, выкінутыя з печаў і самавараў.

Тады, у Яфрэмаве, увайшла ў мяне бунінская Расія і авалодала мною надоўга.

Ялец быў побач. Я вырашыў паехаць туды, каб паглядзець гэты бунінскі горад.

З ранняга юнацтва ў мяне была неадольная страсць наведваць мясціны, звязаныя з жыццём любімых пісьменнікаў і паэтаў. Найлепшым месцам на зямлі я лічыў (і лічу дагэтуль) узгорак пад сцяной Святагорскага манастыра на Пскоўшчыне, дзе пахаваны Пушкін. Такіх далёкіх і чыстых даляў, як тыя, што адкрываюцца з таго ўзгорка, у Расіі мала.

З Яфрэмава да Яльца хадзіў рабочы цягнік, так званы «Максім Горкі». Я паехаў на ім у Ялец.

Халодны досвітак застаў мяне ў дрыготкім, старым вагоне. Я сядзеў пад мігатлівай свечкай і чытаў у растрапанай старой кніжцы часопіса «Современный мир» бунінскае апавяданне «Ілля Прарок».

Па сваёй пранозлівай горычы гэтае апавяданне – адно з найлепшых у рускай літаратуры. Кожная падрабязнасць, кожная рыса гэтага апавядання (нават бледныя, як саван, аўсы) шчыміла сэрца прадчуваннем непазбежнай бяды, жабрацтвам, шэрасцю, якія сталі доляй тагачаснай Расіі.

Ад гэтай Расіі часамі хацелася ўцякаць, не аглядаючыся. Ды рэдка хто на гэта рашаўся. То ж жабрачку-маці любяць і ў яе горкім заняпадзе.

Бунін таксама ўцёк ад сваёй адзінай любімай краіны. Але ўцёк толькі знешне. Чалавек надзвычай горды і строгі, ён да канца сваіх дзён пакутаваў па Расіі і праліў па ёй многа патаемных слёз у чужых начах Парыжа і Граса, слёз чалавека, які добраахвотна выгнаў сам сябе з бацькаўшчыны.

Я ехаў у Ялец. Марныя руні валакліся за вагоннымі вокнамі. Вецер пасвістваў у бляшаных вентылятарах, гнаў нізкія хмары. Я перачытваў «Іллю Прарока», перачытваў журботную гісторыю Сямёна Новікава, селяніна Ялецкага павета Прадцечанскай воласці. І стараўся зразумець: як, якімі словамі, якім чарадзействам дасягнуты гэты сапраўдны цуд? Цуд стварэння кароткага і моцнага, горкага і цудоўнага апавядання.

У Яльцы я не спыняўся ў гасцініцы. Для гэтага я быў тады залішне бедны. Увесь дзень да позняга вечара, калі адыходзіў зваротны цягнік на Яфрэмаў, я снаваў па горадзе і вельмі, вядома, стаміўся.

Быў шэры высокі дзень. Пайшоў нечаканы запознены сняжок. Вецер змятаў яго з бруку, агаляючы каменныя, пабітыя падковамі, белыя пліты.

Горад быў увесь каменны. У гэтым яго каменным абліччы дзіўна бачылася штосьці ад крэпасці. Яно адчувалася і ў пустыннасці вуліцаў, і ў іхняй цішыні. Я чуў, што Ялец заўсёды быў шумным гандлёвым горадам, і здзіўляўся гэтаму гарадскому спакою, пакуль не зразумеў, што цішыня і нешматлюднасць — ад вайны.

Ялец і сапраўды быў крэпасцю. Бунін у «Жыцці Арсеньева» гаварыў пра яго:

«Горад… ганарыўся сваёй старадаўнасцю і меў на гэта поўнае права: ён і праўда быў адным з самых старых рускіх гарадоў, стаяў пасярод вялікіх чарназёмных палёў Падстэп’я на той ракавой рысе, за якою калісьці разлягаліся «землі дзікія, невядомыя», а ў гады князяванняў Суздальскага і Разанскага належаў да тых найважнейшых апораў Русі, якія, па словах летапісцаў, першыя ўдыхалі буру, пыл і холад з-пад грозных азіяцкіх хмараў…»

Амаль кожнае слова ў гэтым урыўку дае асалоду сваёю прастатою, дакладнасцю, вобразнасцю. Чаго вартыя адны толькі словы пра тое, што гэтыя старыя гарады ўдыхалі буру і холад азіяцкіх навалаў! Гэтыя словы ўваскрашаюць трывожны свіст каравульных, шолам ляскотак па чыгунных дошках, выклік усіх жыхароў на гарадскія валы.

Я доўга прастаяў каля гмаху мужчынскай гімназіі з каменным дваром. У гэтай гімназіі вучыўся Бунін. Усярэдзіне было ціха, за вокнамі ішлі ўрокі.

Потым я прайшоў цераз базарную плошчу, здзіўляючыся багаццю пахаў. Пахла кропам, конскім гноем, старымі сяледзяўкамі, ладанам з адчыненых царкоўных дзвярэй, бо там кагосьці адпявалі; пахла апалым, што перабрадзіла ўжо, лісцем з садоў за высокімі шэрымі платамі.

Я напіўся чаю ў карчме. Там было пуста і халаднавата. З карчмы я пайшоў на ўскраіну горада. Да цягніка заставалася яшчэ многа часу.

На ўскраіне – на голым доўгім выгане, які спускаўся ў даліну — чадзілі і звінелі ад удараў па кавадлах чорныя кузні. Над выганам бялела неба. Побач цягнулася сцяна могілкаў.

Я зайшоў на могілкі. Ледзь пазвоньвалі і рыпелі ад ветру пабітыя фарфоравыя ружы і бляшаныя заржавелыя лісты на пахавальных вянках.

Сям-там на жалезных крыжах з мудрагелістымі завітушкамі аблупленай алейнай фарбай віднеліся карычневыя, змятыя дажджамі фатаграфіі ў металічных медальёнах.

Пад вечар я прыйшоў на вакзал. У жыцці сваім я часта бываў самотным, але рэдка адчуваў такую горкую непрыкаянасць, як у той вечар у Яльцы. Недзе побач, за сценамі дамоў, у цёплых пакоях, ішло жыццё, магчыма, вясёлае і свежае, а, магчыма, убогае і маўклівае. Аднак я не быў за тымі сценамі. Я сядзеў у цьмяна асветленай зале трэцяга класа, дзе смярдзела газай і вецер хадзіў па нагах.

У кожнага ў жыцці бывалі дзіўныя, калі прыемныя, калі тужлівыя супадзенні. Такое дзіўнае супадзенне здарылася ў той вечар на ялецкім вакзале.

Я купіў у газетным кіёску свежы нумар «Русского слова». У зале трэцяга класа з-за цемры чытаць было цяжка. Я пералічыў свае грошы. Іх хапала на тое, каб напіцца чаю ў ярка асветленым вакзальным буфеце і нават даць якую-небудзь дробязь п’янаватаму афіцыянту.

Я сеў у буфеце за стол каля пустога мельхіёравага вядра для шампанскага і разгарнуў газету…

Апамятаўся я толькі праз гадзіну, калі вакзальны швейцар, матляючы званочкам, пракрычаў знарок гугнявым голасам: «Другі званок на Яфрэмаў, Валова, Тулу!»

Я ўсхапіўся, кінуўся ў вагон і прасядзеў, уціснуўшыся ў кут каля цёмнага акна, да самага Яфрэмава.

Усё ў душы маёй дрыжала ад журбы і любові. Да каго?

Да чароўнай дзяўчыны, да забітай на гэтым самым вось вакзале гімназісткі Волі Мяшчэрскай. У газеце было надрукавана апавяданне Буніна «Лёгкі подых».

Я не ведаю, ці можна назваць гэтую рэч апавяданнем. Гэта не апавяданне, а азарэнне, само жыццё з яго хваляваннем і любасцю, журботны і спакойны роздум пісьменніка, эпітафія дзявочай красе.

Я быў упэўнены, што праходзіў на могілках каля магілы Волі Мяшчэрскай і вецер нясмела пазвоньваў у старым вянку, нібыта заклікаючы мяне спыніцца.

Але я прайшоў, нічога не ведаючы. О, каб я ведаў! І каб я мог! Я абсыпаў бы гэтую магілу ўсімі кветкамі, якія толькі цвітуць на зямлі. Я ўжо кахаў гэтую дзяўчыну. Я ўздрыгваў ад непапраўнасці яе лёсу.

За вокнамі дрыжэлі, патухаючы, рэдкія і жалю вартыя агеньчыкі вёсак. Я глядзеў на іх і наіўна супакойваў сябе тым, што Воля Мяшчэрская — гэта бунінская выдумка, што толькі схільнасць да рамантычнага прымання жыцця прымушае мяне пакутаваць з-за раптоўнага кахання да гэтай дзяўчыны, якая так трагічна загінула.

Бадай што ў гэтую ноч у халодным вагоне сярод чорных і шэрых палёў Расіі, сярод яшчэ не распушчаных бярозавых гаёў, што шумяць ад начнога ветру, я ўпершыню да канца, да апошняй крывінкі зразумеў, што такое мастацтва і якая ў ім сіла, што вечна ўзвышае.

Некалькі разоў я разгортваў газету і перачытваў пры нядошлым агні свечкі, а потым пры вадзяністым святле бяздомніцы зары адны і тыя ж словы пра лёгкі подых Волі Мяшчэрскай, пра тое, што «цяпер гэты лёгкі подых зноў рассеяўся ў свеце, у гэтым воблачным небе, у гэтым халодным вясновым ветры».

х х х

Другі з’езд савецкіх пісьменнікаў сустрэў авацыяй словы пра тое, што Бунін павінен быць вернуты рускай літаратуры.

І ён быў вернуты. Былі вернуты на радзіму неацэнныя бунінскія рэчы, і ў іх ліку аповесць «Жыццё Арсеньева».

Пра гэтую аповесць пісаць цяжка, амаль немагчыма, як і пра самога Буніна. Ён такі багаты, такі шчодры, такі разнастайны, так бязлітасна і дакладна бачыць кожнага чалавека ад пана з Сан-Францыска да цеслі Аверкія, бачыць кожны найменшы жэст і кожны душэўны рух так здзіўляюча ясна, адначасова строга і пяшчотна, гаворыць пра прыроду, што неаддзельная ад плыні чалавечых дзён, і пісаць пра гэта, як гаворыцца, «з другіх рук» марна і амаль недарэчна.

Буніна трэба чытаць і назаўсёды адмовіцца ад жалю вартых спробаў расказваць штодзённымі, не бунінскімі словамі пра тое, што напісана ім з класічнай сілай і выразнасцю.

Нельга расказаць сваімі словамі «Дзень непагодны згас…» Пушкіна, «Над вечным спакоем» Левітана або «Паветраны карабель» Лермантава. Гэта таксама недарэчна, як правяраць сухой алгебрай гармонію Моцарта і іншых вялікіх кампазітараў. Таму я не буду рабіць дарэмных спробаў пераказваць Буніна і тлумачыць ягоныя рэчы ў адпаведнасці са «злобай дня».

«Злоба дня», іншымі словамі, разуменне сучаснасці, не можа існаваць без самай цеснай сувязі з усім, што папярэднічала нашаму часу і што ў нейкай ступені акрэсліла яго.

Кнігі Буніна тым і выдатныя, што яны цалкам — у сваім часе і разам з тым звязаны жывой сувяззю з мінулым нашага народа.

У прозе і паэзіі Буніна яўна прысутнічае адчуванне жыцця як працяглага і ў аснове сваёй цудоўнага шляху ад нараджэння чалавека да яго смерці. Асабліва моцнае гэта адчуванне ў «Жыцці Арсеньева».

Аповесць гэтая — не толькі ўслаўленне Расіі, не толькі вынік Бунінавага жыцця, не толькі выяўленне яго найглыбейшай і паэтычнай любові да свае краіны, выяўленне журбы і захаплення перад ёю, што зрэдку паблісквае са старонак кнігі скупымі слязьмі, падобнымі на рэдкія раннія зоркі на небасхіле. Гэта яшчэ штосьці іншае.

Гэта не толькі доўгая чарга рускіх людзей — сялянаў, дзяцей, жабракоў, збяднелых памешчыкаў, прасалаў, студэнтаў, юродзівых, мастакоў, чароўных жанчын, — шматлікіх людзей, што прысутнічалі на ўсіх шляхах і ростанях пісьменніка і напісаных з рэзкай, часам ашаламляльнай сілай.

«Жыццё Арсеньева» ў нейкіх сваіх частках нагадвае карціны мастака Несцерава «Святая Русь» і «На Русі». Гэтыя палотны — найлепшае адлюстраванне сваёй краіны і народа ў разуменні мастака.

Пералескі і ўзгоркі, пачарнелыя цэрквы з бярвення, забытыя цвінтары і вёсачкі. І на іхнім фоне — уся Расія! Старадаўні цар у цяжкай парчы і літым золаце, нясмелыя сярмяжныя мужычкі, падпаскі з доўгімі пугамі, вандроўнікі і вандроўніцы ў скуфейках, дзяўчаты з апушчанымі, нібы насурмленымі вейкамі, што кладуць пяшчотны цень на іх бледныя твары, азораныя нейкім цнатлівым душэўным святлом. Юроды, жабрачкі, набожныя бабулі, грозныя дзяды з посахамі, белагаловыя дзеці.

У натоўпе — Леў Талстой, а паблізу ад яго — Дастаеўскі. Яны разам са сваім народам, які шукае праўды, ідуць у ясныя, але пакуль што далёкія далячыні, пра якія яны не стамляліся гаварыць усё жыццё.

Штосьці агульнае ў гэтых карцін з кнігамі Буніна. Толькі з тым адрозненнем, што родная краіна ў Буніна яшчэ бяднейшая, чым у Несцерава.

Наша Сярэдзінная Расія з’яўляецца ў Буніна ў красе шэрых дзён, спакоі палёў, дажджах і туманах, а часамі ў бледнай прамяністасці, у тленні шырокіх захадаў сонца.

Тут дарэчы будзе сказаць, што ў Буніна было рэдкае і беспамылковае адчуванне фарбаў і асвятлення.

Свет складаецца з вялікага мноства спалучэнняў фарбаў і святла. І той, хто лёгка і дакладна ловіць гэтыя спалучэнні, — найшчаслівейшы чалавек, асабліва калі ён мастак або пісьменнік.

У гэтым сэнсе Бунін быў вельмі шчаслівым пісьменнікам. З аднолькавай зоркасцю ён бачыў усё: і сярэднярускае лета, і хмарную зіму, і «бедныя, алавяныя, спакойныя дні позняй восені», і мора, «якое з-за дзікіх лясістых узгоркаў раптам зірнула на мяне усёй сваёй цёмнай агромністай пустыняй».

У нататках Буніна ёсць адна кароткая фраза. Яна адносіцца да пачатку лета 1906 года. «Пачынаецца пара вельмі прыгожых воблакаў», — запісаў Бунін і гэтым нібы адкрыў нам адну з таямніцаў свайго пісьменніцкага жыцця. Гэтыя словы пра набліжэнне непазбежнай і мілай працы, звязанай у Буніна з летняй парой, «парой воблакаў», «парой дажджоў», «парой цвіцення».

Гэтымі чатырма словамі Бунін адзначае пачатак сваёй работы па назіранні неба, па вывучэнні воблакаў, заўсёды таямнічых і прыцягальных.

Кожны раз, калі чытаеш бунінскія радкі пра лета, успамінаеш той яго запіс. Словы пра лета ў яго заўсёды журботныя, нават калі яны займаюць толькі два радкі.

«Адцвіў і адзеўся сад, увесь дзень спяваў салавей у садзе, увесь дзень былі паднятыя ніжнія рамы вокан…»

Бунін аднолькава востра і тонка бачыў усё, што яму здарылася ўбачыць у жыцці. А бачыў ён вельмі многа, з юнацкіх гадоў захварэў на бадзяжніцтва, неспакой, прагу абавязкова ўбачыць усё, да таго часу не ўбачанае.

Ён прызнаваўся, што ніколі не адчуваў сябе такім шчаслівым, як у тыя хвіліны, калі яго чакала вялікая дарога.

Ёсць нейкая моцная сувязь паміж такімі з’явамі, як святло, пах, гук і колер.

У чым гэтая сувязь? Хоць бы ў тым, што, гледзячы на невядомыя, падобныя на вялікія крокусы, кветкі на карціне Ван-Гога, гледзячы на густое святло, што нагадвае празрысты сок нейкіх не нашых пладоў, нечакана ўдыхаеш саладкаваты казытлівы пах гэтых пладоў і свежы і слабы подых сырога марскога пяску. Гэты пах як быццам даносіць ад карціннай галерэі раўнамерны вецер з чужых астравоў.

Чытаючы Буніна, часта ловіш сябе на адчуванні такога ж характару. Фарба нараджае пах, святло — фарбу, а гук узнаўляе рад здзіўляюча дакладных карцін. Усё гэта разам нараджае асаблівы душэўны стан то засяроджанасці і журбы, то лёгкасці і радасці жыцця з яго цёплымі вятрамі, шумам дрэў, бязмежным гулам акіяну, мілым смехам дзяцей і жанчын.

Пра сваё адчуванне фарбаў, пра адносіны да святла ў прыродзе Бунін гаворыць у «Жыцці Арсеньева»:

«Я ўвесь дрыжэў толькі ад позірку на скрынку з фарбамі, пэцкаў паперу з рання да вечара, гадзінамі прастойваў, гледзячы на тую дзіўную, з пераходам у ліловае, сінечу неба, якая свіціцца ў гарачы дзень супраць сонца ў вершалінах дрэў, што нібы купаюцца ў гэтай сінечы, — і назаўсёды пранікся найглыбейшым адчуваннем сапраўды боскага сэнсу і значэння зямных і нябесных фарбаў. Падводзячы вынікі таго, што дало мне жыццё, я бачу гэты адзін з найважнейшых вынікаў. Гэтую ліловую сінечу, якая свіціцца ў лістоце, я і паміраючы згадаю…»

Злёгку прыглушаныя фарбы, характэрныя для Сярэдняй Расіі, адразу ж набываюць спёку і гушчыню, калі Бунін гаворыць пра поўдзень, тропікі, Малую Азію, пра Егіпет і Палестыну.

Увосені 1912 года Бунін жыў на Капры і даўгавата ў той час гутарыў са сваім пляменнікам Мікалаем Аляксеевічам Пушашнікавым.

Захаваліся нататкі Пушашнікава пра гэтыя гутаркі. Яны вельмі простыя, тыя нататкі. Яны паказваюць нам Буніна — чалавека вельмі стрыманага — у гадзіны яго рэдкай адкрытасці.

Усе гэтыя нататкі гавораць пра ўтрапёную любоў Буніна да жыцця. Гледзячы з вагоннага акна на цень ад паравознага дыму, што раставаў у паветры, Бунін сказаў:

— Якая радасць — існаваць! Толькі бачыць, хоць бы бачыць адзін гэты дым і гэтае святло. Калі б у мяне не было рук і ног і я мог бы толькі сядзець на лавачцы і глядзець, як заходзіць сонца, дык я быў бы шчаслівы ад гэтага. Адно толькі трэба — бачыць і дыхаць. Нішто не дае такой асалоды, як фарбы. Я прывык глядзець. Мастакі навучылі мяне гэтаму мастацтву… Паэты не ўмеюць апісваць восень, таму што яны не апісваюць фарбаў і неба. Французы — Эрэдыя, Леконт дэ Ліль — дасягнулі надзвычайнай дасканаласці ў апісаннях.

У нататках Пушашнікава ёсць здзіўляючае месца, якое раскрывае «таямніцу» бунінскага майстэрства.

Бунін казаў, што, пачынаючы пісаць пра нешта нейкае, перш за ўсё ён павінен «знайсці гук». «Як толькі я яго знайшоў, усё іншае даецца само па сабе».

Што гэта азначае — «знайсці гук»? Відаць, у гэтыя словы Бунін укладваў значна большы сэнс, чым здаецца на першы погляд.

«Знайсці гук» — гэта знайсці рытм прозы і знайсці яе асноўнае гучанне. Таму што проза валодае такой жа нутраной мелодыяй, як вершы і музыка.

Гэтае адчуванне рытму прозы і яе музычнага гучання, відавочна, арганічнае і караніцца таксама ў выдатным веданні і тонкім адчуванні роднай мовы.

Нават у маленстве Бунін востра адчуваў гэты рытм. Яшчэ хлопчыкам ён заўважыў у пралогу да пушкінскага «Руслана» кругападобны лёгкі рух радкоў («варажбу кругападобных, няспынных рухаў»):

«І ўдзень — і ноччу — кот — вучоны — на ланцугу — снуе — вакол».

У галіне рускай мовы Бунін быў майстрам непераўзыдзеным.

З неабдымнай колькасці слоў ён беспамылкова выбіраў для кожнага апавядання словы найбольш маляўнічыя, найбольш моцныя, змацаваныя нейкай нябачнай і амаль таямнічай сувяззю з апавядальнай плынню і выключна для гэтай плыні неабходныя.

Кожнае апавяданне і кожны верш Буніна падобныя да магніта, які прыцягвае адусюль усе часціны, патрэбныя для гэтага апавядання.

Калі б сёння існаваў казачнік, падобны да Хрысціяна Андэрсена, ён, магчыма, напісаў бы казку пра тое, як злятаюцца да пісьменніка, які валодае чароўным магнітам, усялякія нечаканыя рэчы, нават сонечны прамень у зарасніку, пакрытым шэранню, рыззі хмараў у сізых жалобных рызах, а пісьменнік размяркоўвае іх сваім асаблівым, яму толькі вядомым ладам, апырсквае жывою вадою, і вось на свеце ўжо жыве новы твор – паэма, верш або аповесць — і нішто не здолее забіць яго. Ён несмяротны, гэты твор, пакуль жыве на зямлі чалавек.

Мова Буніна простая, амаль скупая, чыстая і маляўнічая. Але разам з тым яна надзвычай багатая ў вобразных і гукавых адносінах — ад кімвальнага спеву да звону крынічнай вады, ад мернай чаканнасці да інтанацыяў надзіва пяшчотных, ад лёгкага напеву да грымучых біблейскіх абвінавачванняў, а ад іх – да трапнай, вострай мовы арлоўскіх сялянаў.

Я толькі згадаў пра «Жыццё Арсеньева». А між тым гэтая аповесць патрабуе ўважлівага чытання.

Я назваў «Жыццё Арсеньева» аповесцю. Гэта, вядома, няправільна. Гэта не аповесць і не раман. Гэта рэч новая, яшчэ не названага жанру. Жанр гэты дзівосны, выключна адзіны, ён бярэ чалавечае сэрца ў пакутлівы і адначасна светлы палон.

Прыемна думаць, што «Жыццё Арсеньева» — аўтабіяграфія. Бунін адмаўляў гэта. Для аўтабіяграфіі «Жыццё Арсеньева» было напісана залішне свабодна.

Гэта не аўтабіяграфія. Гэта — злітак са шматлікіх зямных нягодаў, зачараванняў, роздумаў і радасцяў. Гэта — здзіўляючы збор падзеяў аднаго чалавечага жыцця, блуканняў, краін, гарадоў, мораў, аднак сярод гэтай разнастайнасці зямлі на першым месцы заўсёды наша Сярэдняя Расія. «Зімой бязмежнае снежнае мора, улетку — мора збажыны, травы і кветак… І вечная цішыня гэтых палёў, іх загадкавае маўчанне…»

Буніну ўдалося ў «Жыцці Арсеньева» сабраць сваё жыццё ў нейкім магічным крышталі, аднак, у адрозненне ад пушкінскага крышталю, даль гэтай аповесці, даль жыцця пісьменніка вельмі рэзка акрэсленая, прасвечаная да самага дна.

Я працягваю называць «Жыццё Арсеньева» аповесцю, хоць з такім самым правам мог бы назваць яе паэмай або сказаннем.

«Жыццё Арсеньева» — гэта адна з найвыдатнейшых з’яваў сусветнай літаратуры. На вялікае шчасце, яна належыць у першую чаргу літаратуры рускай.

У гэтай здзіўляючай кнізе паэзія і проза зліліся ў адно, зліліся арганічна, стварыўшы новы выдатны жанр.

У гэтым зліцці паэтычнага ўспрымання жыцця са знешне празаічным яго выяўленнем ёсць нешта строгае, часам суровае. Ёсць у самым стылі гэтай рэчы штосьці біблейскае.

У гэтай кнізе нельга ўжо адрозніць паэзію ад прозы, і многія словы яе кладуцца на сэрца, як распаленая пячаць.

Дастаткова прачытаць некалькі радкоў пра маці, каб зразумець, што Бунін знайшоў для ўсяго, пра што ён хацеў сказаць, адзіна патрэбнае і адзіна магчымае выяўленне.

Гэтыя радкі немагчыма чытаць без высокага хвалявання:

«У далёкай роднай зямлі, адзінокая, навечна ўсім светам забытая, няхай спачывае яна мірна і няхай будзе навечна блаславёным яе дарагое імя. Няўжо тая, чый бязвокі чэрап, чые шэрыя косці ляжаць цяпер недзе там, у могілкавым гаі заняпалага рускага горада, на дне ўжо безымяннай магілы, няўжо гэта яна, якая калісьці люляла мяне на руках?»

Сіла мовы, сіла дакладнага вобраза ў «Жыцці Арсеньева» такія, што нараджаюць журбу, хваляванне і нават слёзы. Тыя рэдкія слёзы, якія выклікае прыгажосць.

Навізна «Жыцця Арсеньева» яшчэ і ў тым, што ў ніводнай бунінскай рэчы не раскрыта з такой паўнатой тая з’ява, якую мы, па беднасці сваёй мовы, называем «душэўным светам» чалавека. Як быццам ёсць ясная мяжа паміж душэўным і навакольным светам? Як быццам знешні свет не з’яўляецца адным цэлым са светам душэўным?

Усё, пра што гаворыць Бунін у гэтай кнізе, вельмі відно, чутна, адчувальна, рэчава і надоўга радуе або засмучае нас. Я прывяду з гэтай кнігі некалькі ўрыўкаў. Вось, напрыклад, першая сустрэча маленькага хлопчыка з горадам:

«Больш за ўсё… дзівоснай аказалася ў горадзе вакса. За ўсё маё жыццё не адчуваў я ад рэчаў, якія ўбачыў на зямлі, — а бачыў я многа! — такога захаплення, такой радасці, як на базары ў гэтым горадзе, трымаючы ў руках скрыначку ваксы. Гэтая круглая скрыначка была з простага лыка, але што гэта было за лыка і з якой непараўнанай мастацкай спрытнасцю была зроблена з яго скрыначка! А сама вакса! Чорная, тугая, з цьмяным бляскам і чароўным спіртным пахам».

Апісанне роднага беднага краю зроблена Буніным са скупой выразнасцю.

«Дзе я нарадзіўся, рос, што бачыў? Ні гораў, ні рэкаў, ні азёраў, ні лясоў, — толькі кусты ў лагчынах, сям-там пералескі і толькі зрэдку падабенства лесу, які-небудзь Заказ, Дуброўка, а то ўсё палі, палі, бязмежны акіян збажыны… Гэта… Падстэп’е, дзе палі хвалістыя, дзе адны яры ды адхоны, неглыбокія лугі, найчасцей камяністыя, дзе вёсачкі і іх лапцюжныя насельнікі здаюцца забытымі Богам, — такія яны непатрабавальныя, першабытна-простыя, роднасныя сваім лазняку і саломе».

У пісьменнікаў ёсць тэрмін, пазычаны ў скульптараў, — «лепка людзей». Мала ў каго з пісьменнікаў такая беспамылкова дакладная і часамі то бязлітасная, то ўзварушлівая «лепка людзей», як у Буніна. Вось, напрыклад, падпасак:

«Хлапчук-падпасак… быў надзвычай цікавы: зрэбная кашуліна і кароценькія портачкі былі ў яго дзірка на дзірцы, ногі, рукі, твар высушаны, выпаленыя сонцам і лупіліся, губы хваравітыя, таму што вечна жаваў то кіслую ржаную скарыначку, то лапухі, то той самы чарнакорань, што раз’ядаюць вусны да сапраўдных язваў, а вострыя вочы зладзейчукавата бегалі: ён жа добра разумеў усю злачыннасць нашага сяброўства з ім, і тое, што ён падгаворваў і нас, ёсць богведама што. Але да чаго ж салодкім было гэтае самае сяброўства! Як спакусліва было ўсё тое, што ён нам патаемна, абрывіста, штохвілінна азіраючыся, расказваў. Апроч таго, ён здзіўляюча ляскаў, страляў сваёй доўгай пугай і па-чарцячы рагатаў, калі спрабавалі і мы ляскатаць, вельмі ж балюча абсмальваючы свае вушы канчаром пугі…»

Рускі пейзаж з яго мяккасцю, сарамлівымі вёснамі, з яго несамавітасцю, якая праз нейкі нядоўгі час ператваралася ў ціхую, журботную красу, знайшоў нарэшце свайго выразніка, які ніколі не спрабаваў яго ўпрыгожыць. Не было ў рускім пейзажы нават найменшай драбніцы, якое б не заўважыў ды не апісаў Бунін.

«Мінулі гліністую сажалку, што горача і сумна блішчэла сваёй падоўжанай паверхняй у лагчыне пасярод вытаўчаных жывёлай адхонаў. На іх сям-там неяк беспрытульна на зары ў роздуме сядзелі гракі».

У «Жыцці Арсеньева» ёсць невялікі раздзел. Ён пачынаецца словамі:

«Вельмі рускім было ўсё тое, сярод чаго я жыў у малалецтве». Далей Бунін гаворыць пра гасцінец каля вёскі Станавая, пра разбойнікаў, страх пра ночы, але ж якая здзіўляючая карціна нядаўняй Расіі накідана тут:

«Гасцінец каля Станавой спускаўся ў даволі глыбокую лагчыну, па-нашаму, верх, і гэтае месца заўсёды наганяла амаль забабонны страх кожнаму запозненаму падарожніку… І не аднойчы адчуў у маладосці гэты чыста рускі страх і я сам, праязджаючы каля Станавой… Усё ўяўлялася: цік, а яны і тут — няспешна ідуць напярэймы табе, з сякеркамі ў руках, туга і нізка, па самых клубах, падпяразаныя, з насунутымі на зоркія вочы шапкамі, і раптам спыняюцца, нягучна і перабольшана-спакойна загадваюць: «Пачакай, адну хвілінку, купец…»

Цудоўных месцаў у гэтай кнізе вялікае мноства. Я не знаходжу ў нашай прозе такога апісання зімы, якое прывяду ніжэй:

«А яшчэ памятаю я многа шэрых і жорсткіх зімовых дзён, многа цёмных і гразкіх адлігаў, калі становіцца асабліва цяжкім рускае павятовае жыццё, калі твары ва ўсіх рабіліся сумнымі, нядобразычлівымі, — першабытна паддаецца рускі чалавек прыродным уплывам! — і ўсё на свеце, у тым ліку і ўласнае існаванне, мучыла сваёю непатрэбнасцю…

Памятаю, як часамі цэлыя тыдні непраглядна па-азіяцку мяцеліла, і праз завею ледзь маячылі гарадскія званочкі. Памятаю вадохрышчаўскія маразы, што наводзілі думку пра глыбокую старадаўнюю Русь, пра тыя сцюжы, ад якіх «зямля на сажань трэскалася»: тады над беласнежным горадам, што з галавой патануў у сумётах, начамі грозна гарэла на чорна-варанёным небе белае сузор’е Арыёна, а ўранні па-люстраному, злавесна блішчэлі два цьмяныя сонцы і ў тугой і звонкай непарушнасці пякучага паветра ўвесь горад паволі і дзіка дыміўся пунсовымі дымамі з комінаў і ўвесь рыпеў і павіскваў ад чалавечай хады і ад санных палазоў…»

Гаворачы пра Буніна, міжволі робішся чалавекам надакучлівым. Увесь час хочацца паказаць суразмоўцу-чытачу цудоўныя месцы ў бунінскіх кнігах адно за другім. Так і здаецца, вось — апошняе. Але аказваецца, што далей — яшчэ лепшае месца, і немагчыма прамаўчаць яго. Вось, напрыклад, словы пра юнацтва і амаль дзіцячае каханне. Кожны думае пра мінулае юнацтва з сумам. Тады мы любілі каханне і ўсё, што яно прыносіла нам: і «сяміколерную зорку, што ціха паблісквае на ўсходзе, далёка за садам, за вёскай, за летнімі палямі, адкуль часамі ледзь чутна і таму асабліва чароўна даносіцца далёкі бой перапёлкі», і сонны подых каханай дзяўчыны, — «як жа перадаць тыя пачуцці, з якімі глядзеў я, у думках бачачы там, у гэтым пакоі, Лізу, што спала пад перашэптванне лістоты, якая ціхім дажджом цярушылася за адчыненымі вокнамі, у якія няспынна ўваходзіць і павявае гэты цёплы вецер з палёў, мілуючы яе паўдзіцячы сон, чысцей, прыгажэй за які не было, здавалася, на ўсёй зямлі!»

х х х

Чым больш я чытаю Буніна, тым ясней становіцца, што Бунін амаль невычэрпны.

У кожным выпадку, трэба нямала часу, каб уведаць усё, напісанае ім і ўведаць бунінскае бурнае, нягледзячы на элегічнасць аўтара, неспакойнае, імклівае ў сваёй хадзе жыццё.

Частку свайго жыцця Бунін расказаў сам (у «Жыцці Арсеньева» і ў шматлікіх апавяданнях, якія амаль усе так ці інакш звязаны з яго біяграфіяй), частку расказала яго жонка, Вера Мікалаеўна Мурамцава-Буніна, якая выпусціла ў 1958 годзе ў Парыжы сваю кнігу «Жыццё Буніна» — вельмі вартасны збор успамінаў і матэрыялаў пра Буніна.

Жыццё Буніна ўсё да апошніх дзён было аддадзена блуканням і творчасці.

Бунін быў смелым, сумленным у сваіх перакананнях. Ён адзін з першых у сваёй «Вёсцы» развянчаў салодзенькі міф пра рускага селяніна-баганосца, створаны кабінетнымі народнікамі.

У Буніна, апроч бліскучых, зусім класічных апавяданняў, ёсць незвычайныя па чысціні малюнка, па цудоўнай назіральнасці і па адчуванні далёкіх краін падарожныя нарысы пра Іудзею, Малую Азію, Турцыю, Грэцыю і Егіпет.

Бунін першакласны паэт чыстай, калі можна так выказацца, «кастальскай» школы. Ягоныя вершы да гэтага часу не ацэненыя. Сярод іх сустракаюцца сапраўдныя шэдэўры па выяўленні і падачы цяжкаўлоўных рэчаў.

Усё жыццё Бунін чакаў шчасця, пісаў пра чалавечае шчасце, шукаў шляхоў да яго. Ён знайшоў яго ў сваёй паэзіі і прозе, у любові да жыцця і да сваёй радзімы і сказаў велічныя словы пра тое, што шчасце дадзена толькі свядомым.

Бунін пражыў складанае, часам супярэчлівае жыццё. Ён многа бачыў, ведаў, многа любіў і ненавідзеў, многа працаваў, не аднойчы памыляўся, але ўсё жыццё найвялікшай, найпяшчотнейшай, нязменнай любоўю яго была родная краіна, Расія.

Травы, кветкі, чмялі, каласы не гайдаюцца І ад спёкі блакіт не зміргне… Прыйдзе час — добры Бог у бадзягі спытаецца: «Знаў ты шчасце зямное, ці не?» І пра ўсё я забудуся, толькі пабачу Палявую дарогу, траву, збажыну — І душу, анямелую ў слодычы плачу, Да каленяў Яго прыхіну.