БАГІНЯ РОЗУМУ.

Я занатаваў гэты дзень:

«Парыж, 6 лютага 1924 г. Быў на магіле Багіні Розуму».

Багіня Розуму нарадзілася ў Парыжы, паўтары стагоддзі таму, звалі яе Тэрэза Анжэліка Абры. Яе бацькі былі людзі зусім простыя, жылі вельмі сціпла, нават бедна. Але лёс надзяліў яе незвычайнай прыгажосцю ў спалучэнні з рэдкай зграбнасцю, у часы ранняй маладосці ў яе выявіўся тонкі музычны слых і выразны, чысты галасок, а за колькі крокаў ад вулкі Сэн-Мартэн, дзе яна нарадзілася і расла, месцілася штосьці казачна-дзівоснае: будынак Оперы. Зразумела, што «антычную галоўку» ўвішнай і таленавітай дзяўчынкі рана сталі туманіць спакуслівыя мары, надзеі на слаўную будучыню. І здарылася так, што мары і надзеі не толькі не падманулі, але, зусім неспадзявана, спраўдзіліся напоўніцу. Тэрэза Анжэліка Абры не толькі стала артысткай Оперы, не толькі спявала і танчыла на яе сцэне разам са славутасцямі і выклікала захопленыя воплескі, калі з'яўлялася перад натоўпам у абліччы алімпійскіх багіняў, — ці то Дыяны, ці то Венеры, ці то Афіны-Палады, але й патрапіла ў гісторыю: 10 лістапада 1793 года яна грала на сцэне, якую некалі не магла сабе і ўявіць, — у Саборы Парыжскай Божай Маці, выступаючы ў ролі нечуванай і небывалай, у ролі Багіні Розуму, і затым — «aprés avoir détrôné la ci-devant Sainte Vierge»1 — была ўрачыста аднесена ў Цюільрыйскі палац, у Канвент: як жывое ўвасабленне новага Боства, што з'явілася чалавецтву.

Пахаваная Багіня Розуму на Манмарцкіх кладах. І як не зірнуць на такую магілу?

Я даўно збіраўся гэта зрабіць. Нарэшце паехаў. Сонечным днём, ужо амаль вясновым, але даволі пранізлівым, з бледна-блакітным, там-сям падмазаным небам, я выйшаў на вуліцу і спусціўся ў бліжэйшае метро. Скразнякі, імклівы натоўп, даўжэзныя калідоры, стракатыя рэкламы, сходы ўсё глыбей і глыбей і, нарэшце, апраметная падземкі, яе вільготная лазенная цеплыня, адвечная ноч і агні, што асвятляюць скляпенне — шэрае, рубчастае, глянцавітае, як чэрава пякельнага змея... Праз хвіліну я ўжо стаяў у шматлюдным вагоне, імчаўся пад Парыжам і думаў аб Парыжы часінаў Багіні Розуму, ізноў-такі — аб яе дзіўным лёсе, аб яе дзіўным вобразе.

Сучаснікі пісалі пра яе так: «Надзеленая ўсімі знешнімі вабнотамі, якія толькі можа даць прырода жанчыне, яна з'яўляецца жывым увасабленнем той антычнай дасканаласці, якую данеслі да нас мастацкія помнікі; зірнуўшы на ейную постаць і абрыс яе галавы, адразу ж згадваеш пра грозную эгіду і шалом Афіны-Палады; асабліва яна адпавядае тым ролям, дзе рысы твару, жэсты, пастава, хада, павінны выяўляць багіняў...» Гэта пісалася, калі ёй ужо было гадоў трыццаць пяць. Можна сабе ўявіць, якой прывабнай была яна ў дваццаць, тою парою, калі яна выходзіла на сцэну ў кароткай туніцы, у лёгкіх сандалях на зграбнай назе, з залатым маладзіком на высокай прычосцы, з лукам у доўгіх акруглых руках, — сапраўдная Дыяна Нявінніца! Прымадоннай, «зоркай» Абры так і не стала; матэрыяльнае яе становішча было незайздросным — усяго некалькі соцень ліўраў у год заробку ды кут у бацькоўскім доме; паклаўшы за кулісамі лук, змыўшы бялілы і румяны, скінуўшы туніку і закруціўшы валасы простым вузлом, яна апранала грашовую спадніцу і бегла дахаты, дома ж сёрбала гарохавую поліўку ды ішла спаць у свой катух, які месціўся на гарышчы. І людзі мелі рацыю, калі казалі, што мадэмуазэль Абры trés sage2, — прастадушнасць, мілая лёгкасць і непатрабавальнасць заўжды вызначалі яе характар. І вось «народ, які разбіў кайданы рабства, годна ўславіў яе 10 лістапада 1793 года», зрабіў неўміручай «ce chef-d'oeuvre de la Nature»3, як далікатна назваў яе Шамет4, рэпрэзентуючы Канвенту. І шмат гадоў пасля таго вулічныя песняры спявалі пра яе песні на вершы Беранжэ:

Каля Оперы я выйшаў на свет Божы. Праўду казалі добрапрыстойныя грэкі: неба, сонца, паветра — найвышэйшая радасць для нас, смяротных, тройчы няшчасныя цені, што блукаюць у шыракабрамным царстве Гадэса6. Няшчасная Тэрэза Анжэліка Абры, бедная Багіня Розуму! Як бы гэта спраўней усвядоміць розумам, чаму і за што вось ужо стагоддзе гніе ў зямлі «ce chef-d'ouvre de la Nature»?

Сонца, усё ж яшчэ зімовае, ужо хілілася да небакраю, быў самы людскі прыпар, і безліч народу ды экіпажаў віравала на пляцы ў ягоным зеленавата-вадкім святле. Пешаходы беглі, аўтамабілі і амнібусы павольна плылі раўлівай і страшнай лавінай. Я злавіў вольны аўтамабіль, ускочыў і паехаў далей. У пройме адной доўгай і вузкай вулкі зірнуў на мяне з вышыні Манмартру бледны ўсходні прывід сабору Sacré-Coeur...7

У аўтамабілі я добрасумленна рупіўся згадаць як мага падрабязней і ўявіць сабе як мага выяўней усё тое, што ведаў пра дзень 10 лістапада 1793 года.

Якім быў тады Парыж? Бог яго ведае, якім — кволае наша ўяўленне, не вялікі наш розум. Ну, вядома, быў Парыж ужо і тады вялізным горадам, з безліччу садоў і палацаў, з прыгожымі будынкамі, але і з халупамі, з лужынамі і брудам нават на пляцах, з нехлямяжымі сярэднявечнымі мастамі праз патрыярхальную Сену... Левы бераг уявіць лягчэй, — столькі яшчэ захавалася там старых вуліц і вузкіх нязграбных будынін. Затое сабор усё той жа. Як ні дзіўна, — усё той жа, якім быў тады, калі стаяла пад ягонымі скляпеннямі на бутафорскіх скалах, каля Храму Найвышэйшай Мудрасці, чароўная Тэрэза Анжэліка Абры!

І на імгненне я даволі выяўна адчуў душу Парыжа тых гадоў, уявіў той разлад жыцця, тое нешта гультайскае, святочнае і жудаснае, тое панаванне хамулаў, якім поўніцца паветра часамі ўсіх рэвалюцый. І быў золкі восеньскі дзень з халодным вятрыскам, які змяніў начную залеву, і паўсюль — на мастах, на вулках, што вялі да сабору, і асабліва на пляцы перад ім і ў ім самім, — было вялікае, не раўнуючы, кірмашовае шматлюддзе, і штохвілі гучаў над местам грукат гарматаў, якія салютавалі каранаванню Новага Боства. А Новае Боства стаяла пад саборнымі скляпеннямі, «dans cet edifice ci-devant dit eglise metropolitaine»8 на скалістай гары, каля белакалюмнага храму, у чырвоным каптурыку, у белай хламідзе, падпярэзанай жычкай, з дзідаю ў руцэ — і два хоры — «des adorateurs de la Liberté»9 — таксама ва ўсім белым, спавітыя ружовымі вянкамі, запалялі перад ёю духмяны фіміям, білі ёй зямныя паклоны і цягнулі да яе аголеныя рукі:

Descends, ô Liberté, fille de la Nature!10, а сціжма «патрыётаў», што поўніла сабор, раўла і пляскала ў далоні...

Манмарцкія клады былі калісьці за горадам і, магчыма, былі ўтульнымі, ціхамірнымі й нагадвалі гай ці вялікі сад. Цяперака места, якое ўвесь час расце, адусюль іх атачыла, уключыўшы ў свае межы. А паколькі ляжаць яны ў нізіне, дык праз нізіну тую перакінуты цяпер доўгі і цяжкі жалезны мост, па якім безупынна ідуць і едуць, кацяцца з глухім гудам валюхастыя амнібусы, лятуць і на розныя галасы лямантуюць аўтамабілі, грукаюць і бразгаюць трамваі. І вось першае, што працяла маю свядомасць і мой зрок, калі я дапяў да месца вечнага прытулку Багіні Розуму: гэты чорны гаргарысты мост, пад якім праязджаюць да жалезнай брамы кладоў і які дзень да ночы грукаціць над нябожчыкамі. А потым адбылося штосьці зусім нечаканае.

Я добра ведаў, што пра слаўную Тэрэзу Анжэліку Абры забыліся, прычым даволі грунтоўна, яшчэ пры яе жыцці, а потым забыліся так, што цэлых сто гадоў нават гісторыкі, якія адмыслова займаліся вывучэннем «вялікай» рэвалюцыі і, у прыватнасці, культам розуму, амаль усе былі перакананыя, што знакамітую рэвалюцыйную Багіню ўвасабляла m-me Maillard, балетны кумір тых дзён, пакуль не здагадаліся зазірнуць у ацалелыя газеты за 11 лістапада 1793 года. Але я, на добры лад, не падумаў пра гэта, і часткова меў рацыю: усё ж такі цяпер імя Тэрэзы Анжэлікі Абры павінна быць у кожным новым падручніку. Мне ўсё ж такі ўяўлялася, нягледзячы на ўсе мае тужлівыя думкі аб ёй, што, прынамсі, хоць на кладах яе магіла адметная і ўсім вядомая. Таму, зрэшты, можна было дараваць тую наіўнасць, з якой я звярнуўся да першага стрэчнага: дзе тут магіла Багіні Розуму? Чалавек, аднак, паглядзеў на мяне як на вар'ята.

— Багіня Розуму? Што гэта такое?

Я патлумачыў. Але стрэчны развёў рукамі і слушна параіў звярнуцца лепей у кантору пры кладах.

Тады я, яшчэ больш упэўнена, рушыў у кантору. Якое ж было маё здзіўленне, калі ў канторы мне адказалі на маё пытанне ізноў-такі пытаннем:

— Спадарыня Абры — гэта ваша сваячка?

— Зусім не, — сказаў я, сумеўшыся.

— А ці даўно яна пахаваная?

— У студзені 1829 года.

І тады на мяне вылупілі вочы:

— Прабачце, але вы смяецеся! Ці можам мы ведаць усіх пахаваных тут сто гадоў таму!

— Але няўжо ніхто не наведвае гэтую магілу, і я першы распытваю пра яе ў вас?

— Здаецца, першы! Звярніцеся да якога-небудзь вартаўніка, магчыма, ён выпадкам ведае па надпісе на помніку, калі такі ёсць і надпіс захаваўся...

А неўзабаве я спытаўся пра знакамітую магілу ў паўнацелай, з чорнымі вусікамі кабеты, якая стаяла на парозе канторы, палічыўшы яе за прыбрамніцу. І насамрэч, яна была прыбрамніцай, да таго ж надта жвавай і разважлівай, — гэткія паўнацелыя з вусікамі заўсёды такія. Але і яна пра магілу нічога не ведала. Потым я марна распытваў вартаўнікоў, што сустракаліся мне на голых прысадах, па якіх я блукаў не менш паўгадзіны, аглядаючы надпісы на помніках. Затым ізноў звяртаўся да сустрэчных, панураных у жалобу кабетаў і мужчынаў... І адзін мужчына без нічога ніякага (дакладней, з разлікам хоць чымсьці задаволіць звар'яцелага шукальніка знакамітых магілаў) прапанаваў мне зірнуць на магілу Заля. Магіла гэтая была ад мяне за два крокі, на пагорку. Блізу вечара зусім пахаладнела, неба над кладамі стала яшчэ больш бледным, нізкае сонца халодна і рэзка асвятляла ледзяную і бліскучую галізну пачварна-велічэзнай камлыгі чырвонага граніту, на якой не было аніводнага рэлігійнага знаку, аніводнага слова Пісання, — відаць, таксама ў гонар Розуму. Над камлыгаю стаяла на цокалі тэракотавае пагруддзе — маладзёністы мужчына гадоў трыццаці, фарсіста-дэмакратычнай й арыстакратычна-працоўнай знешнасці, з доўгімі валасамі і ў блузе. Я глянуў і, прыпаліўшы цыгарэту, безуважна зрабіў колькі крокаў па прысадзе, потым чамусьці збочыў, пайшоў сярод дрэваў, крыжоў і помнікаў, дзе месцамі ляжаў шэры сняжок. — «Ну і Бог з ёю, Багіняй Розуму, — падумаў я, — пара дахаты», — і раптам убачыў сябе якраз перад яе магілай...

I, прысеўшы на суседні надмагільны камень, я ўтаропіўся на магілу ў поўным ачмурэнні.

Ага, дык вось яно што: нават на кладах аніводная душа не ведае і не жадае ведаць пра нейкую там Багіню Розуму, каранаванай калісьці вось у гэтым самым Парыжы. Ды мала таго: што ж такое перад маімі вачыма?

Перад маімі вачыма было старое й даволі нязграбнае дрэва. А пад дрэвам — квадрат іржавых кратаў. А ў квадраце — камень на зусім пляскатай і нават злёгку абсунутай зямлі, а на камяні — дзве самыя простыя каменныя калюменкі вышынёю з аршын, скасабочаныя, паточаныя часам, дажджом і лішаём. Некалі іх «упрыгожвалі» урны. Цяпер калюменкі пазбаўленыя нават гэтых упрыгожванняў: адна урна наогул кудысьці знікла, другая валяецца на зямлі. І на адной калюменцы надпіс: «Памяці Фані», на другой — «Памяці Тэрэзы Анжэлікі Абры».

— «Est-ce bien vous?»11

Няўжо гэта праўда, што менавіта яна, яна самая, мадэмуазэль Тэрэза Анжэліка Абры, ляжыць у зямлі за два крокі ад мяне?

Там яшчэ ёсць гнілыя, перамяшаныя з зямлёю рэшткі труны, правільным парадкам ляжаць косткі, зубаты чэрап...

Гэта яна? Вядома ж, яна. А з іншага боку — зусім і не яна... Мудры розум, дапамажы, — я заўсёды ў падобных выпадках дарэшты губляюся і блытаюся!

Але розум не дапамагаў.

Няма сумневу: лёс Абры быў дзіўны. Але дзіўны перш-наперш з прычыны незвычайных няшчасцяў. Лепей сказаць, ён быў проста жахлівы. І Абры, пры ўсёй незалежнасці сваёй натуры, не магла не разумець гэтага нават у тыя дні, якія, здавалася, мусілі быць яе лепшымі днямі.

Рэвалюцыя супала з апагеем яе красы і маладосці. I, здавалася, што ж ёй, маладзенькай фігурантцы, да таго ж дачцэ рамесніка, рэвалюцыя? Толькі радасць! А потым — «vous кtes déesse, déesse de la Liberté!»12 заробак павялічылі, ды яшчэ адразу ўдвая... Але не, занадта добрая была яна па натуры для ўсіх гэтых радасцяў.

На яе вачах пачалася і цэлыя гады доўжылася страшэнная пагібель усяго таго жыцця, сярод якога яна нарадзілася, расла, марыла пра сцэну і якое захапляла яе сваім бляскам. Разбурае «старое жыццё» падчас рэвалюцый не пагарда народа да яго, а якраз наадварот — вострая і прагавітая зайздрасць да гэтага жыцця. А ў Абры нават зайздрасці не было. Ёй патрэбнае было, мяркуючы па яе характары, адно плясканне ў далоні (прычым, калі пляскалі маркіз і камінар яна, відаць, усё ж такі адавала перавагу першаму). І не магла яна не адчуваць, не бачыць, чым ёсць царства Братэрства і Роўнасці, у якое яна патрапіла, чым ёсць тое «Ахвярапрынашэнне Свабодзе», — «l'Offrande а la Liberté», — якое загадана было штодня граць у Оперы і якое таксама штодня адбывалася на вуліцах, у падвалах вязніцаў і на пляцах з гільяцінамі. А Бог, Царква? Магчыма, яна была раўнадушная да рэлігіі. І ўсё ж не магло не ўзрушваць яе ўсё тое, што чынілася тымі днямі і з рэлігіяй, усё гэтае распачатае раптам па ўсёй краіне шалёнае, звярынае паляванне на святароў, рабункі і апаганьванне бажніцаў і, нарэшце, у завяршэнне ўсяго, скасаванне Бога камісарскім дэкрэтам і пераназванне ў «Храм Розуму» Сабора Парыжскай Божай Маці, спачатку нават асуджанага на поўнае знішчэнне. Ці магла быць гордай і шчаслівай тымі днямі вось гэтая самая мілая, пакорлівая Тэрэза Анжэліка, чые косткі ляжаць у зямлі перада мною?

Яна не толькі зведала ўвесь гэты агульны кашмар, у якім колькі гадоў жыла пры ёй уся краіна. Над ёю — ужо асабіста над ёю — грымнула нешта яшчэ больш жахлівае: «tout un peuple la saluait de nom de l'immortelle»13, ці, прасцей кажучы, народ прымусіў яе граць самую дзікунскую і ганебную ролю ў блюзнерстве яшчэ больш нечуваным, чым усе іншыя. Даруй ёй, Божа, ці ж вінаватая яна была? Бо яе менавіта прымусілі, прымусіла самая лютая з тыраніяў, тыранія Свабоды. Ды яна і сама не магла адчуваць сябе вінаватай. І ўсё ж ёй, відаць, было не салодка. «Vous marchiez fiére: oui, vous étiez déesse de la Liberté...» О, амаральнасць з амаральнасцяў! Вядома, у глыбіні душы няшчаснай Тэрэзы Анжэлікі была пэўная доля жаночага і прафесійнага гонару. Вядома, яе галава час ад часу кружылася: бо ж гэта яна, 10 лістапада 1793 года, царыца ўсяго Парыжа, першая асоба ва ўсёй гэтай нечуванай і грандыёзнай, хаця і жахлівай урачыстасці, грае ролю, якую не грала ніколі аніводная акторка ў свеце, і ўсё гэта дзякуючы сваёй прыгажосці, таму, што яна і насамрэч ёсць тым самым «chef-d'oeuvre de la Nature». Але разам з тым які знямелы жах мусіў туманам стаяць увесь дзень над амаль голай, да костак прамерзлай і да страты свядомасці змардаванай намесніцы Божай Маці!

Паўтаруся, — і да 10 лістапада зведала яна ці мала згрызотаў, калі нязменна ўдзельнічала ва ўсёй той пыхлівай пошласці, якая штодня ішла, па загадзе наскрозь ілжывых вылюдкаў, на сцэне Оперы. Яна, скажу вам, ужо добра ведала, што значаць у сапраўдным жыцці ўсе гэтыя «L'Offrande а la Liberté» і «Toute la Grиce ou Ce que peut la Liberté»14. Рэвалюцыйныя правадыры, як і належыць ім па рэвалюцыйных звычках, разгортвалі шалёную дзейнасць, кожны Божы дзень уражвалі месцічаў якім-небудзь новым выбрыкам, так што ўрэшце рэшт людзі кінулі іх успрымаць, і самае нечаканае ўжо губляла характар нечаканасці. І ўсё ж такі ўрачыстасць 10 лістапада абрынулася на Парыж (а на Абры пагатоў) не раўнуючы як ахапісты снег на галаву. «Pour activer le mouvement antipapisté»15, Шамет у чацвер сёмага лістапада нечакана загадаў правесці ў нядзелю дзесятага «ўсенароднае» свята ў гонар Розуму, небывалае блюзнерства ў сценах Парыжскага сабору, і m-lle Абры было паведамлена, што на яе долю выпаў найвышэйшы гонар ачоліць гэтае блюзнерства. Падрыхтоўка да свята шалёна завіравала, і ў нядзелю ўсё неабходнае дзеля таго, каб Бог і папы былі канчаткова зганеныя, было гатовае. Усю ноч напярэдадні ліў як з цэбра ледзяны дождж. Раніцою ён аціх, але гразь была непралазная і дзьмуў раз'юшаны вятрыска. Тым не менш ад самага рання выбухнулі гарматы, загрукацелі бубны. Парыж сыпануў на вуліцу...

І была вялікая брыдота, а для Абры вялікая, у тым ліку і цялесная, пакута. Зранку яна, разам з іншымі «Паклоннікамі Свабоды», гэта значыць, з кардэбалетам і хорам, была ўжо ў халодным саборы, рэпеціравала. Потым сталі збірацца «патрыёты», прымчаўся ўстурбаваны Шамет — і пачалася ўрачыстасць. Потым — і ўсё пад грукат гарматаў, хваласпевы, бубны і пошум натоўпу — чацвёра басякоў, пасміхаючыся, узнялі на свае дужыя плечы Абры разам з яе тронам і панеслі, у суправаджэнні хора і кардэбалета, прабіваючыся скрозь натоўп, спачатку на пляц, «да народу», а потым у Канвент. І зноў — цісканіна, гамана, лямант, смех, жарты, а ногі чвякаюць па гразі, патрапляюць у лужыны, вецер ірве блакітную мантыю і чырвоны каптурок ссінелай Багіні, кардэбалет таксама ляскае зубамі ў сваіх прадзьмутых ветрам белых кашульках, запырсканых гразёю, а ззаду высока лунаюць над натоўпам шасты, на якіх уздзеты, дзеля большай пацехі, залатыя шаты і мітра Парыжскага Арцыбіскупа. А ў Канвенце — урачыстае прыймо Багіні ўсім «высокім сходам» на чале з прэзідэнтам, які яе вітае «як новае боства чалавецтва», «абдымае ад імя ўсяго французскага народа», ідзе з ёю на трыбуну і садзіць поруч з сабою... Тут бы, здавалася, і канец. Але не! 3 Канвенту Абры панеслі, гэтак жа, як і прынеслі, назад, у сабор! Уявіце сабе гэтае падарожжа і перачытайце затым вершаванае красамоўства Беранжэ...

Мінула рэвалюцыя, ізноў запанавала імперыя16, і зноўку Абры прымушала уздымаць усе біноклі і ларнеты пры сваім з'яўленні на сцэне. Зорка яе зіхцела высока, час, маладосць, поспехі зрабілі мінуласць далёкім сном. Але вось аднойчы, бліскучым тэатральным вечарам, у прысутнасці самой імператрыцы17 і яе двара, падчас апафеозу, якім заканчвалася «Вяртанне Уліса»18, у момант, калі Мінерву-Абры паволі спускалі з аблачын на зямлю, «Слава» — я ўжываю тэатральны тэрмін той пары — «Слава», на якой сядзела яна, раптоўна сарвалася і абрынулася... Калісьці Абры саступіла аднойчы патрэбе кахаць, стаць маці — і стала ёю. Цяпер, пасля таго, як яе, скрываўленую і знявечаную, прынеслі ў грымёрную і дапамаглі апрытомнець, першае, што зляцела з яе вуснаў, быў лямант: «Толькі не пускайце да мяне Фані, гэта яе напужае!» А потым адразу ж стала слёзна прасіць, каб ёй сказалі праўду: ці зможа яна граць на сцэне, калі застанецца жывою?

Не, граць ёй больш не давялося. Усімі хутка забытая, калека, забяспечаная толькі нішчымнай пенсіяй, яна пачала жыць сумна і аднастайна ў беднай і маленькай кватэрцы, з хваравітай Фані на руках, якая паволі памірала, і жыццё гэтае, на жаль, доўжылася яшчэ шмат гадоў. Вулічныя песняры спявалі пад яе вокнамі:

Але ж ці ведала небарака, што ўсё гэта спяваюць пра яе? Не, яна нават гэтага не ведала. Яна ведала толькі адно, ведала і без Беранжэ: так, так, усё мінулася, усё загінула, засталося толькі адно — скарыцца лёсу і рэшту сіл ахвяраваць Фані; зрабіць усё, каб хоць чымсьці забяспечыць яе пасля сваёй смерці. Яна ўсяляк клапацілася аб уладкаванні Фанінага жыцця, пісала тастамэнт, просячы добрых людзей падтрымаць дачку ды згадваючы пра свае паховіны, — прасіла, каб усё было «прыстойна» і «каб паставілі помнічак на яе магіле». І Бог даў ёй хаця і адно, але вялікае суцяшэнне: усё ж такі Фані перажыла яе, — Фані паклалі вось у гэтую самую магілу, што перада мною, праз паўтары месяцы пасля яе смерці...

Магчыма, гэта было б уцешна — паміраючы, ведаць, што праз паўтары месяцы яна зноў будзе побач — цяпер ужо на вякі — з сваёю Фані? Магчыма, магчыма... Што мы ведаем, што мы разумеем, што мы можам!

Адно добра: ад жыцця чалавецтва, ад вякоў, пакаленняў застаецца на зямлі толькі высокае, добрае і прыгожае, толькі гэта. Усё злое, подлае і нізкае, дурное ўрэшце рэшт не пакідае следу: яго няма, не бачна. А што засталося, што ёсць? Лепшыя старонкі лепшых кніг, паданні аб годнасці, аб сумленні, аб самаахвярнасці, аб высакародных подзвігах, дзіўныя песні і статуі, вялікія і святыя магілы, грэцкія храмы, гатычныя саборы, іхнія па-райску дзіўныя каляровыя шкельцы, арганныя грымоты і жальбы, «Dies irae»20 і «Смерцю смерць паканаўшы»... Застаўся, ёсць і векавечна будзе Той, Хто з крыжа любові і пакуты распасцірае абдоймы сваім забойцам, засталася Яна, адзіная, багіня багіняў, Яе ж блаславёнаму валадарству не будзе канца.