Home Help
Пра нас Аўтары Архіў Пошук Галерэя Рэдакцыя
4(10)/1999
На кніжнай паліцы

ЭНЦЫКЛІКА FIDES ET RATIO
Да юбілею 2000 Года

«НАПАЧАТКУ БЫЛО СЛОВА...»
Кантакты

Біблія

КНІГА, РОЎНАЯ СУСВЕТУ
Мастацтва

«І НАРАДЗІЛА СЫНА СВАЙГО...»
Нашы святыні

ФАТОГРАФ І ДАСЛЕДЧЫК
Паэзія

ВЕРШЫ
Роздум аб веры

ШЭСЦЬ ПРАЎДАЎ ВЕРЫ
Проза

QUO VADIS
Культура

ГОСЦЯ З ІНШАГА СВЕТУ

Уладзімір КОНАН

БІБЛЕЙСКІЯ І ХРЫСЦІЯНСКІЯ МАТЫВЫ

Біблія (50 старазапаветных і 27 новазапаветных кніг) - Святое Пісанне сусветных рэлігіяў (хрысціянства, часткова юдаізму і ісламу, якімі прызнаныя старазапаветныя кнігі) - моцна паўплывала на культуру народаў, якія апынуліся ў сферы яе ўздзеяння. Яна дала чалавецтву новыя архетыпы сацыяльнага быцця і творчасці, больш дасканалыя і больш сугестыўныя (здольныя не толькі ўздзейнічаць на свядомасць, але і праграмаваць чалавека, рэгламентаваць практычнае жыццё), чым язычніцкія рэлігія і міфалогія. Уплывы Бібліі на мастацкую культуру абумоўлены ў пэўных межах аднатыпнасцю, падабенствам біблейскай і агульнамастацкай паэтыкай, іх кампазіцыйнай структурай, яскравай, жывой вобразнасцю, гуманістычным зместам, верай у спрадвечныя духоўныя каштоўнасці.

Біблейскія вобразы, сюжэты, матывы шматгранна выявіліся ў літаратуры, іншых відах мастацтва ўсіх народаў хрысціянскага макрарэгіёна. І сёння Біблія праграмуе цывілізацыю ў паступальным руху да інтэлектуальнай салідарнасці народаў і дзяржаваў. Біблейскія творы паслужылі мадэллю для параўнальнага і тыпалагічнага даследавання літаратуры, рэлігіі, фальклору, бо, застаючыся паводле мовы, паэтыкі, стылістыкі рэгіянальна спецыфічнымі і нацыянальна самабытнымі, яны набылі значэнне агульналюдской культурнай традыцыі.

Шматграннасць біблейскіх уплываў на беларускую літаратуру, фальклор, філасофію да 1990-х гадоў не даследавалася. Навязаны ў СССР ваяўнічы атэізм як афіцыйная дзяржаўная дактрына не спрыяў гэтаму кірунку гуманітарнай навукі, біблеістыка не развівалася. У выніку ідэалагічнай і атэістычнай цэнзуры яна была ізаляваная ад сусветнага навуковага прагрэсу, не выходзіла на універсальныя архетыпы культуры. Традыцыі нацыянальнай культуры, прафесійнай літаратуры нярэдка скажаліся аж да фальсіфікацыі, з твораў літаратуры выкідваліся біблейскія і наогул рэлігійныя тэмы, вобразы і матывы. Толькі за апошняе дзесяцігоддзе апублікаваны шэраг нарысаў і артыкулаў, прысвечаных аналізу біблейскіх і хрысціянскіх матываў у беларускай народнай творчасці і мастацкай літаратуры1.

Беларуская сярэднявечная і рэнесансная літаратура (Х-ХVІІ) жывілася вытокамі рэгіянальнай народнай культуры і універсальнай, пераважна біблейскай і агульнахрысціянскай традыцыі. Біблейскія сюжэты, вобразы, сімвалы паслужылі ў якасці архетыпаў і сродкаў літаратурна-асветніцкай дзейнасці, тэалагічнай і філасофскай аргументацыі для аўтараў першых летапісных зводаў, напрыклад, для «Аповесці мінулых гадоў»2. Ад Кірылы Тураўскага (ХІІ ст.) пачынаецца тлумачэнне прыроды, грамадскага быцця і вузлавых падзеяў старазапаветнай гісторыі як натуральнага альбо мастацкага выяўлення духоўных субстанцый, раскрытых у новазапаветных кнігах.

Гэты сімвалічны паралелізм прыроды і Бога, зямлі і неба, матэрыі і духа, біблейскага закону і евангельскай Добрай Весткі праходзіць праз прамоўніцкія і паэтычныя творы ўсходнеславянскага Златавуста. Як, напрыклад, у «Слове Кирила, мниха недостойнаго о поновлении въскресениа»: «Ныне солнце, красуяся, к высоте въсходитъ и, радуяся, землю огреваетъ: възыде бо нам от гроба праведное солнце Христос и вся верующаа ему спасаеть. Ныне луна с вышняго съступивши степени большему светилу честь подаваетъ, - уже бо ветъхій закон по Писанию с суботами преста и пророкы Христову закону с неделею честь подаютъ. Ныне зима греховнаа покаянием престала есть и лед неверіа богоразуменіем растаяся: зима убо узычьскаго кумирослуженіа апостальскым ученіем и Христовою верою престала есть, лед же Фомина невериа показаніем Христов ребр растаяся. Днесь весна красуется, оживляющи земное естьство, и бурьніи ветри тихо повевающе плод гобзуютъ, и земля семена питающи зеленую траву рождаетъ. Весна убо краснаа - вера Христова, яже крещеніем порожаеть человеческое паки естьство; бурніи же ветри - грехотворніи помыслы, иже покояніем претворьшеся на добродетель, душеполезныа плоды гобъзують; земля же естьства нашего, аки семя слово Божіе пріемши и страхом Его болящи присно, дух спасенія рождаеть»...3.

Для Кірылы Тураўскага старазапаветны закон - гэта «гняздо», а «птенець» у ім - Езус Хрыстус. Крытыкуючы догмы старазапаветнікаў, ён здзіўляе чытача сваёй іранічнай дасціпнасцю: «Ибо птенець, - кажа асветнік, - бо отлете, и безумные» ўсё яшчэ сядзяць на пустым гняздзе («Кирила недостойного мниха на святую Пасху... сказаніи»). Шмат скрытых цытатаў з Бібліі, спасылак на біблейскія сюжэты і матывы ёсць у бліскучай па смеласці думкі і аўтарскай дасціпнасці Кірылавай «Прыпавесці пра чалавечую душу і пра цела», у іншай, кароткай рэдакцыі названай «Пра сляпога і кульгавага». У фабульнай аснове гэтага твора - кантамінацыя двух сюжэтаў: папулярнага ў сусветнай літаратуры сюжэта пра хітрыкі «здвоенага» трыкстэра (кульгавага і сляпога) і евангельскага апавядання-прыпавесці пра гаспадара вінаградніка і яго здрадлівых наймітаў (Мц 21, 33-41). У гэтым творы выкарыстаны ключавыя эпізоды Бібліі і евангельскія прыпавесці - аж да апавядання пра апакаліптычнае завяршэнне гісторыі.

Эпоха Рэнесансу ў Беларусі (ХVІ - першая палова ХVІІ ст.) пачалася з хрысціянскага асветніцтва: беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар выдаў у Празе чэшскай першую ва ўсходнеславянскім рэгіёне «Біблію рускую, выложеную докторомъ Франциском Скориною из славнаго града Полоцька, Богу ко чти й людемъ посполитымъ к доброму научению» (1517 - 1519). У біблейскіх кнігах Ф.Скарына шукаў этычнае абгрунтаванне культуры, дасканалага грамадска-палітычнага ладу і дзяржавы. Ягоныя каментары да Бібліі пераважна сімвалічныя, тут ён развівае традыцыю хрысціянскай патрыстыкі і айчыннага асветніцтва ад Кірылы Тураўскага да Рыгора Цамблака. Вобразы, сюжэты і матывы біблейскіх кніг тлумачацца ім на ўзор люстэркавай сіметрыі - у форме паралельнай суадноснасці зямнога і нябеснага, матэрыяльнага і духоўнага, таго, што ёсць вечнае, па-за часам і прастораю4.

Прапанаваныя Ф.Скарынам ідэалы адзінства хрысціянскай Царквы, гармоніі рэлігіі і культуры, маралі і права развіваў яго зямляк Сімяон Полацкі (1629 - 1680), беларускі і расійскі паэт, майстар красамоўства, тэолаг і педагог. Рэлігійная паэзія і прамоўніцкая проза гэтага пісьменніка, пачынальніка ўсходнеславянскай культуры барока здзіўляе незвычайнай для таго часу эрудыцыяй, біблейскай сімволікай і алегарычнымі алюзіямі на падзеі біблейскай, антычнай і візантыйскай гісторыі, прыхаванымі цытатамі з Новага Запавету, смелымі, нават дзёрзкімі метафарамі, майстэрскім выкарыстаннем біблейскай стылістыкі і антычнай міфалогіі. У яго паэзіі і прамоўніцкай прозе даведзена да барочнай вытанчанасці класічная паэтыка Кірылы Тураўскага і Францішка Скарыны, заснаваная, як ужо адзначалася, на люстэркавым сімвалічным супастаўленні вобразаў і матываў старазапаветнай і новазапаветнай частак Бібліі.

Такім чынам, гэты і папярэдні аналіз творчасці выдатных прадстаўнікоў беларускай сярэднявечнай і рэнесанснай літаратуры паказвае, што яна развівалася на біблейскай і рэлігійна-хрысціянскай традыцыі. Аднак тады (ХІІ - ХVІІ стст.), як і пазней (ХVІІІ - першая чвэрць ХІХ ст.) «хрысціянізацыя» і «біблеізацыя» літаратуры адбывалася галоўным чынам на ўзроўні засваення выяўленчых сродкаў біблейскай паэтыкі, антычнай рыторыкі і стылістыкі, нярэдка шляхам прамога альбо апасродкаванага наследавання і цытавання. У класічным беларускім фальклоры і, шырэй, у этнічнай культуры гэты працэс набыў больш глыбінны характар: рэалізаваўся на ўзроўні этна-нацыянальнай трансфармацыі і фалькларызацыі біблейскіх архетыпаў.

Больш складаная праблема - выяўленне біблейскіх сюжэтаў і матываў, хрысціянскіх архетыпаў у новай беларускай літаратуры. Яе станаўленне і развіццё на ўзроўні мастацкай класікі адбылося ў ХІХ - першай чвэрці ХХ ст., калі ў Заходняй Еўропе, цэнтральна-еўрапейскім і расійскім рэгіёнах дамінавалі асветніцтва, рамантызм, пазней - рэалізм, мадэрнізм, пазітывісцкая і матэрыялістычная філасофія. У грамадскай думцы пашыраліся лібералізм і розныя плыні сацыялізму, арыентаваныя на секуралізацыю навукі, мастацтва, свецкай культуры. Еўрапейскі мадэрнізм выклікаў цікавасць да біблейскіх і міфалагічных архетыпаў, але пераважна ў эстэтычным аспекце.

Новая беларуская літаратура пачалася з ананімнага вершаванага апавядання ў жанры травесці «Уваскрэсенне Хрыстова...» (канец ХVІІІ ст.), памылкова аднесенага некаторымі даследчыкамі да атэістычнай літаратуры5. Між тым добра вядомыя ўзоры гэтага жанру ў еўрапейскіх і славянскіх літаратурах. М.Бахцін звярнуў увагу на папулярнасць у сярэднявечнай і рэнесанснай Еўропе абрадава-карнавальных відаў камічнага, у тым ліку велікоднага смеху6. Беларуская паэтычная рэпрыза да гэтага карнавальна-велікоднага смеху - стрымана-дабрадушная, гумарыстычная, у стылі фальклорнага зніжэння нябесна-высокага да штодзённага і зямнога. Невядомы аўтар апавядае аб прыгодах Хрыста і Яго паслядоўнікаў у першы дзень Вялікадня: «Вот Марыя сярод ночы / Пусцілася са ўсёй мочы // Плачучы, на гроб Хрыстоў, // На Галгофу, між кустоў. / Паздзірала вельмі ногі, / Бо баялась сінагогі. / Ды як стрэціла Хрыста, // Ён Яе спрасіў спраста: // «

Што ж Ты, Мая Маці, плачаш? / Я ўваскрэс, сама Ты бачыш? / Хоць жаўнерам далі плату, / Што б брахалі там Пілату...»

Другая частка гэтага твору - пародыя на апокрыфы пра зыходжанне Хрыста ў чысцец і вызваленне ім праведнікаў. (...)

Апрача «Уваскрэсення Хрыстова», ля вытокаў новай беларускай літаратуры былі дзве ананімныя камічныя паэмы - «Энеіда навыварат» і «Тарас на Парнасе». У свой час савецкая сацыялагічная крытыка заідэалагізавала гэтыя творы, убачыла ў іх атэізм, класавую барацьбу і сатыру. Але сатыра - гэта адмоўна-зніжальны, нават злы смех, у той час як гэтыя творы грунтуюцца на дасціпным гумары, на амбівалентным народным смеху. Тут ярка выявілася традыцыйная для беларускай народнай культуры травестацыя - перавод афіцыйна высокіх іерархіяў у матэрыяльна-цялесны ніз, у сферу штодзённага побыту. Гэтая парадыйная паэзія ў стылі бурлеска (ад італьянскага burla - жарт) адпавядае свайму прызначэнню: не сацыяльна-крытычная сатыра, а жарт і дасціпнасць - паняцці эстэтыкі барока. І ўзнікла яна не ў эпоху крытычнага рэалізму, а ў антычнай літаратуры, набыла папулярнасць у эпоху барока (другая палова ХVІІ - ХVІІІ ст.), калі пісалі ўзоры гэтага стылю - французская паэма П.Скарона «Пераапрануты Вергілій» (1648 - 1652), аналагічныя творы ў Расіі («Вергилиева Энеида, вывороченная наизнанку» Н.Осіпава; 1791) і на Украіне («Энеіда» І.Катлярэўскага; 1798). Недзе пасля 1812 года стварылася беларуская «Энеіда навыварат», а пазней такая ж гратэскава-гумарыстычная паэма «Тарас на Парнасе» (1850-я гады).

Характэрны камічны прыём «Энеіды навыварат» - спалучэнне язычніцкай тэагоніі з хрысціянскімі абрадамі: багіня жаночай красы Венера пабывала не толькі на беларускім кірмашы, але і на Ушэсці; заснавальнік рымскага язычніцкага культу Эней перад важнаю справаю чытае Хрыстовую малітву «Ойча наш», а яго спадарожнікі прадстаўляюцца німфе Дыдоне: «Мы не траянскага прыхода».

У вершы «Зайграй, зайграй, хлопча малы...» пачынальніка беларускай песні-жальбы пятнаццацігадовага Паўлюка Багрыма, аддадзенага ў салдатчыну за гэты і іншыя «бунтоўныя» творы (1828), ёсць спалучэнне хрысціянскай малітвы і язычніцкага плачу-галашэння, але ўжо хутчэй трагічнай, чым камічнай танальнасці:

Дзе ж пайду я? Мілы Божа!
Пайду ў свет, у бездарожжа,
У ваўкалака абярнуся,
З шчасцем на вас абярнуся...8.

Аналіз творчасці пачынальнікаў новай беларускай літаратуры ХІХ - пачатку ХХ ст. дае магчымасць выявіць тры плыні яе вытокаў, па-рознаму спалучаных з этна-культурнай і рэлігійна-малітоўнай традыцыямі. Пра першую ўжо гутарка вялася: гэта ананімныя паэмы «Энеіда навыварат» і «Тарас на Парнасе», якія бяруць свой пачатак ад народнага гратэска-карнавальнага і гумарыстычнага смеху амбівалентнага значэння. Гэтая плынь дайшла праз усю гісторыю нашай літаратуры, яскрава і самабытна выявілася ў творчасці Вінцука Дуніна-Марцінкевіча (1808-1884), Францішка Багушэвіча (1840-1900), Янкі Купалы (1882-1942), Якуба Коласа (1882-1956), Ядвігіна Ш. (Антона Лявіцкага, 1868-1922), Кандрата Крапівы (1896-1991), Андрэя Макаёнка (1920-1983), іншых пісьменнікаў.

Інакшы характар сувязі з хрысціянскай традыцыяй у элегічнай паэзіі: яна пачыналася з фальклору, з пахавальных песняў-галашэнняў, з малітоўнай лірыкі. Першым узорам такога лірычнага твору якраз і быў верш Паўлюка Багрыма «Зайграй, зайграй, хлопча малы...», дзе па-юначы цэльна спалучыліся этна-культурныя і хрысціянскія вытокі. Песня-малітва ніколі не заціхала ў нашай літаратуры, няспынна ўдасканальвалася яе пачынальнікамі (Вінцук Дунін-Марцінкевіч, Янка Лучына, Францішак Багушэвіч), класікамі (Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч, Алесь Гарун, Змітрок Бядуля), паэтамі 1920-х гадоў (Уладзімір Дубоўка, Уладзімір Жылка, Наталля Арсеннева), урэшце нашымі сучаснікамі (Уладзімір Караткевіч, Ніл Гілевіч, іншыя паэты элегічна-песеннага кірунку). Паэтыка-малітоўныя звароты да Стваральніка Сусвету, Радзімы і сваіх суседзяў у гэтай паэзіі спалучаюцца з багаборчымі матывамі, якія, дарэчы, упершыню загучалі ў біблейскай кнізе Ёва.

Трэцяя скразная плынь беларускай класічнай паэзіі і, шырэй, пэўная грань нашай культуры ў эпоху яе нацыянальнага адраджэння сфармавалася пад моцным уздзеяннем папулярнай у народзе евангельскай прыпавесці пра Лазара Беднага і ягонага багатага брата. Паводле Евангелля ад Лукі, яе распавядаў сам Езус Хрыстус сваім вучням (Лк 16, 19-31). Зразумела, гэты вобраз-архетып моцна пераўтварыўся ў прафесійнай паэзіі, страціў канфесійна-рэлігійныя прыкметы, дапасаваўся да канкрэтна-гістарычнага, нацыянальнага кантэксту. Да таго ж, верагодна, Лазаравыя матывы ўвайшлі ў беларускую літаратуру не шляхам непасрэднага пераймання, а праз інтанацыі і мелодыі Лазаравых песняў, вельмі папулярных у народным вясковым і прыцаркоўным побыце. У каментары да зборніка беларускіх духоўных песняў этнограф і фалькларыст Е.Раманаў пісаў: «Лазарь Бедны» шырока распаўсюджаны на Беларусі, яго спяваюць не толькі старцы ex officio (па прафесіі, «на пасадзе» - Ул.К.), але і ўсе прыгнечаныя і зняважаныя. Здаецца, беларус не супраць таго, каб бачыць у Бедным Лазары самога сябе»9.

Другі выдатны этнограф М.Нікіфароўскі ў нарысе «Старцы» (1892) апублікаваў тэкст народнага «Лазара» - фалькларызаваную, расквечаную паэтычнай фантазіяй евангельскую прыпавесць. Вось пачатак гэтага твора:

Ой, як жыў слаўны багатыр,
Сабіраў біседычку багаты...
Быў жа ў бышатаго ды брат Лазар,
І ён пайшоў к багатаму брату.
Прыйшоў жа ён к багатаму брату:
- Браце, мой браціка, слаўны багатыр!
Напой маю душаньку, напой, напітай:
А мая ж то душанька, нацярпелася
голаду й холаду!
Крыкнуў багаты громкім голасам:
- Сыйдзі ты, сквірнявы, сы майго двара!
У мяне такіх браццяў і з роду не было...10.

Урэшце, фалькларыст С.Малевіч апублікаваў тэкст Лазаравай песні ў яе беларуска-каталіцкім варыянце, якая пачынаецца аналагічнай уводнай часткай:

Ня адзін чалавек багаты быў,
Каторы ў раскошы піваў і ядаў,
У дарагом сядзенні заўжды прахаджаў,
На Госпада Бога ён ніц ня ўпаваў,
На святыя царквя Божыя ня саздаваў,
Нішчых, калек ён ня падараваў,
Брата свайго Лазара за брата ня меў.
Прыходзіць святы Лазар да багатага.
- Ой, браця, мой, браця, сільны, багаты,
Адна нас матка з табою радзіла,
Ды ня адну долю нам дала:
Табе, браця, Бог даў сільне багацтво,
А мне Бог даў, браце, калецтво, убоство.
Ня прашу, браця, срэбра і злата,
Толькі прашу трое рачэй зямлі,
Першай зямлі - хлеба і солі,
Альбо хаця, браця, зімнае вады.
- А ні ёсьць жа то ты мой брат,
Ёсьць ты гнілы пёс,
Ёсьць у маім дварэ псы - то твае браты11.

Народныя Лазаравы песні-паданні ў сваіх заключных частках вар'іруюць развязку евангельскай прыпавесці. Памерлі бедны Лазар і багаты брат: першы трапіў у рай, другі - у пекла. Пакутуючы ў пякельным агні, багач просіць Бога (варыянт - Аўраама) паслаць Лазара, каб той асвяжыў яго «арданскай вадой» (з ракі Ярдан). Але пачуў адказ: паміж багатым і бедным узнікла прорва, якую нельга перайсці.

Евангельскія архетыпы Лазара Беднага і ягонага багатага брата прама, а найбольш ускосна, праз народную культуру, моцна паўплывалі на новую беларускую літаратуру на этапе яе станаўлення - паэзію Ф.Багушэвіча, раннюю творчасць Янкі Купалы, Якуба Коласа, іх паслядоўнікаў, што друкаваліся ў штотыднёвіку «Наша ніва» (1906-1915). Паэзія першых зборнікаў Я.Купалы («Жалейка», 1908), Я.Коласа («Песні-жальбы», 1910) вызначыла элегічную плынь нашаніўскай паэзіі, вядомую ў крытыцы як «плач па роднай старонцы». Паэтычныя трэны, альбо «плачы» былі папулярныя ў сусветнай літаратуры. У беларускім рэгіёне яны бяруць свой пачатак ад палемічнага твора Мялета Сматрыцкага «Трэнас» (1610), прысвечанага абароне праваслаўнай Царквы ў перыяд яе змагання з каталіцтвам і уніяцтвам.

Аднак паміж народнымі Лазаравымі песнямі, царкоўнай апалагетыкай і новай беларускай ліатаратурай пачатку ХХ ст. ёсць падабенства толькі ў інтанацыі, мажорных матывах і на ўзроўні агульных архетыпаў. Паводле свайго ідэйнага зместу беларуская літаратура была свецкай, натхнялася ідэаламі сацыяльнай справядлівасці і нацыянальнага адраджэння Беларусі. Тэма біблейска-хрысціянскіх архетыпаў даследавалася ў шэрагу ранейшых публікацыяў12. Цікава, што якраз Максім Багдановіч (яго з часоў «Нашай Нівы» не без падставаў называлі «паэтам чыстае красы») апублікаваў у «Нашай ніве» верш «З песняў беларускага мужыка» (1909), дзе ёсць мастацкая інтэрпрэтацыя прыпавесці пра Лазара Беднага, своеасаблівае паэтычнае прароцтва пра выспяванне рэвалюцыі:

Я хлеба ў багатых прасіў і маліў, -
Яны ж мне каменні давалі;
І тыя каменні між імі і мной
Сцяною вялізнаю ўсталі.

Яна усё вышай і вышай расце
І шмат каго дужа лякае.
Што будзе, як дрогне, як рухне яна?
Каго пад сабой пахавае?13.

Другі скразны матыў новай беларускай літаратуры - біблейскі вобраз сельскага Раю і дасканалага грамадства, у якім зняты ўсе сацыяльныя супярэчнасці. У гэтым аспекце яна прадаўжала традыцыю сусветнай культуры, пачынаючы з антычнасці і Рэнесансу, новаеўрапейскай літаратуры, творчасці англійскага паэта Джона Мілтана (1608-1674), аўтара эпічных паэмаў на біблейскія сюжэты «Страчаны рай» (1667) і «Вернуты рай» (1671). Але ў адрозненне ад сваіх айчынных і заходнееўрапейскіх папярэднікаў эпохі Сярэднявечча, Рэнесансу і Барока, якія рэдка выходзілі за рамкі біблейскіх архетыпаў і сюжэтаў, пачынальнікі новай беларускай літаратуры і яе класікі, застаючыся хрысціянамі, арыентаваліся на свецкую культуру. У іх творчасці біблейскія сюжэты і матывы набылі значэнне сімвалаў і экспрэсіўных выяўленчых сродкаў, пераадолена ранейшае простае цытаванне і запазычанне з Бібліі.

Пекла і Рай грамадскага жыцця, народа і яго паэта-песняра ў вобразе прарока нацыянальнага адраджэння - скразная тэма новай беларускай літаратуры. В.Дунін-Марцінкевіч (1808-1884) у вершаваным апавяданні «Люцынка, альбо Шведы на Літве» малітоўна звяртаўся да Усявышняга:

Божа наш! Ты шыбануў на зямлю чалавека,
І няшчасця бярэмя і шчасця адвеку
Ты прызначыў яму, выганяючы з раю, -
Як жа ў смутак душы яго любасць да краю
Ты ўліў? І чаму ён ля роднае нівы
Адчувае і вольным сябе і шчаслівым?
(Пераклад з польскай мовы С.Дзяргая.)

Янка Купала і Якуб Колас у ранняй паэзіі абвясцілі свету пра пякельныя бакі нашай гісторыі і мужыцкай вёскі - гэтага спрадвечнага падмурку беларускай нацыі. А пазней, у 1910-1918 гг., пасталеўшы і пазбавіўшыся рыгарызму маладосці, таленавіта выявілі гармонію роднага краю. У Якуба Коласа райскія матывы ёсць у лірычных адступленнях і эпічных карцінах паэмаў «Новая зямля» і «Сымон Музыка». У М.Багдановіча гэта цыклы вершаў пад назвай «У зачарованым царстве». У Янкі Купалы - эпічна-пастаральная паэма «Яна і я» (1913), дзе ў заключэнні ёсць такія радкі:

Раем на зямлі выглядываў наш сад,
Я ў ім - Адам, Яна ў ім - Ева;
У раі гэтым вецер быў нам Бог і сват,
Вецьвямі шлюб давала дрэва15.

Даследчыкі чамусьці не звярнулі ўвагу на хрысціянскія матывы Лазара Беднага, Пекла і Раю ў класічнай драме Янкі Купалы «Раскіданае гняздо» (1913). Ужо ў экспазіцыі да першага акта аўтар зазначае: «Данілка на зямлі скрыпку майструе. Старац сівы, як голуб, абчэплены торбамі, з кіем у руках, сядзіць на лаве». Старац і хлопчык-музыка - гэта здвоены вобраз беларускага дудара-жабрака, надзвычай папулярнага ў традыцыйным сялянскім побыце. У чацвёртым акце ёсць дыялог Сымонкі і ягонай маці, дзе хлопчык-музыка кажа: «Бяда толькі, што няможна іграць на хаўтурах, а то такога «Лазара» завёў бы, што хоць у прысядкі ідзі». А ў фінале драмы - аўтарская рэмарка: «Старац ідзе наперад, за ім Марыля з дзецьмі па баках, а за Марыляй - Данілка. Усе пяюць «Лазара». Данілка іграе...»16.

У шостай з'яве першага акта трагічная гераіня Зоська расказвае малодшым братам і маленькай сястрычцы Алёнцы свае райскія сны. Казачны анёл («на галаве - месяц, у руцэ сонца трымае») вядзе выгнаную з роднага гнязда гаротную сям'ю ў Рай праз Пекла, папярэдзіўшы ўсіх: «Што б там перад вамі ці за вамі не рабілася - не аглядвайцеся назад, а ідзіце за мною ўсё наперад, усё наперад». Тут - алюзіі на вядомае паводле Бібліі (Быц 19, 26), антычных міфаў пра Арфея і беларускіх чарадзейных казкаў табу, якога трэба прытрымлівацца пры пераходзе з ніжняй вертыкальнай зоны космасу (Апраметная) у зону верхнюю (Рай). Вобраз Раю ў снах Зоські - тыповы для беларускіх казкаў («Ідзём гэтым садам-раем ды ідзём, ажно калі паглядзім!.. Стаіць палац відам не відны, слыхам не слыханы; увесь зіхаціць: як бы з самога сонца быў зроблены; сцены залатыя-залатыя, а страха бліскучымі маланкамі пакрыта»). У Раю яны бачаць Спаса, Матку Боску, любімых у народзе святых - Юр'я, Міколу, Ілью.

Вобраз Раю як ідэальнага саду - таксама біблейская рэмінісцэнцыя (Быц 2, 8-9).

Біблейскія матывы ў драме Купалы фалькларызаваліся, набылі прыкметы міфалагічных архетыпаў чарадзейнай казкі. У дыялогу Данілкі-музыкі і ягонай маці Марылі сын пытае: «А ці праўда, мамка, што ёсць такая старонка, праз каторую плывуць крыніцы з жывою вадою? Кажуць, калі напіцца тае вадзіцы жыватворнае, дык чалавек ніколі не ўмрэ (...). Як вырасту такі вялікі і дужы, як наш Сымонка, тады пайду з сваёй скрыпачкай шукаць гэнае крыніцы, а як знайду - сам нап'юся і вас усіх пачастую...» (Выдзелена мною. - Ул.К.). Данілка хоча знайсці і казачную ваду мёртвую, ад якой адразу памрэ доля горкая. Евангельская прыпавесць пра жывую ваду (сімвалічны вобраз Хрыста) увайшла ў сюжэты беларускіх чарадзейных казкаў: у драме Янкі Купалы адбылася кантамінацыя евангельскай сімволікі (у эпізодзе сустрэчы з самарытанкаю Хрыстус кажа: «...А вада, якую Я дам яму, зробіцца ў ім крыніцаю вады, якая пацячэ ў жыццё вечнае» (Ян 4, 14) з казачнымі ўяўленнямі пра жывую і мёртвую ваду17.

Урэшце, сюжэт драмы «Раскіданае гняздо» ёсць прыхаваная мастацкая інтэрпрэтацыя біблейскага сюжэта выгнання нашых прабацькоў Адама і Евы з Раю, бо ў народных уяўленнях гняздо, «родны кут», свая зямля - гэта жывыя сімвалы зямнога Раю. Пра гэты Рай мараць і шукаюць яго героі эпасу паэмы Якуба Коласа «Новая зямля», а лірычныя апісанні «роднага кута» - мастацкая апалогія сялянскай сядзібы-раю.

Беларускія пісьменнікі эпохі нацыянальнага адраджэння другой паловы ХІХ - пачатку ХХ ст., як правіла, выступалі пад літаратурнымі псеўданімамі: Мацей Бурачок (Францішак Багушэвіч), Янка Купала (Іван Луцэвіч), Якуб Колас (Кастусь Міцкевіч), Змітрок Бядуля (Самуіл Плаўнік), Алесь Гарун (Алесь Прушынскі) і інш. Было б памылкова тлумачыць гэтую псеўданімнасць толькі палітычнымі матывамі. Яе галоўная прычына - арыентацыя на звышасабістае, нават прарочае значэнне літаратуры, на яе выкрывальніцкія і прагнастычныя функцыі. Янка Купала лічыў беларускую адраджэнскую паэзію прарочай, а яе творцаў - нацыянальнымі прарокамі. Вобраз прарока ў яго творчасці шматаблічны: гэта «ціхі» гаротнік-селянін; і смелы выкрывальнік сацыяльнай і нацыянальнай несправядлівасці, прыкрыты часовай, чыста працэдурнай пакорай (паэма «Гусляр»); і грамадскі дзеяч, што заклікае да адраджэння беларускай дзяржаўнасці («На сход, на ўсенародны грозны, бурны сход / Ідзі аграблены, закованы народ!», «На сход», 1918).

У сімвалічнай паэме Купалы «На куццю» (1911) вобраз прарока выступае ў трох іпастасях: асветніка («А першы гэткі светлы быў, / Як небам сланыя праменні: / У руцэ меў светач, што наздзіў / Усе ўсюды зводзіў цені...»), рыцара-ваяра («...У руцэ меў стрэл жалезны пук / І лук стальны меў за плячамі») і песняра-паэта («А трэці быў яе раб і цар, / І слаб, і дуж ва ўсякім дзеле. / Як вечнасць, молад быў і стар: / меў гуслі - на грудзях віселі»). Магістралам да прарочых цыклаў паэзіі Купалы стаў верш «Паўстань» (1919). За яго перавыданне ў 1930 годзе паэт ледзьве не заплаціў жыццём. Гэты твор - трансфармацыя паэтычнай міфалогіі і прароцтваў у вобразную сістэму палітычна ангажаванай лірыкі: «Паўстань з народа нашага Прарок, / Праяваў бураломных варажбіт, / І мудрым словам скінь з народу ўрок, / Якім быў век праз ворагаў спавіт! / Збяры ў адно ўсю Беларусь сям'ю, / Вазьмі з яе прысягу і зарок, / Што не прадасць сябе, сваю зямлю (...). / Паўстань з народа нашага, Пясняр (...) / Паўстань з народа нашага, Уладар...»

Урэшце, з Купалавай паэзіі пачынаюцца багаборчыя матывы ў беларускай літаратуры, памылкова аднесеныя паасобнымі даследчыкамі да атэізму. На самой жа справе прарочае багаборства ёсць вынік сатворчасці і сумоўя з Богам. Богаробчыя сны-архетыпы ёсць у відмах Якуба (Якава) з Бібліі («І змагаўся Нехта з ім да раніцы (...). І сказаў яму: з гэтага часу імя тваё будзе не Якаў, а Ізраіль, бо ты змагаўся з Богам, і чалавекаў перамагаць будзеш» Быц 32, 24-28), у кнізе Ёва і іншых біблейскіх творах. Багаборчыя матывы Купалы ёсць у вершах «Мая малітва», «Мая вера», «Слугам аўтарным», сфакусаваныя ў малітве-запытанні: «За што, о Божа праведны, магучы, / Караеш так няшчасны наш народ? / Чаму на стогн маўчыць Твой гром бліскучы, / На стогн, што да Цябе йдзе з году ў год? (...) Вярні нам Бацькаўшчыну нашу, Божа / Калі ты Цар і неба, і зямлі!» («Цару неба й зямлі»).

Савецкая цэнзура (у тым ліку прымусовая аўтарская самацэнзура) імкнулася поўнасцю «абязбожыць» беларускую літаратуру. Першапачатковы варыянт Коласавай паэмы пра беларускага Арфея «Сымон-Музыка» (друкавалася ў газеце «Вольная Беларусь» у 1917-1918 г.) - адно з самых хрысціянскіх твораў новай еўрапейскай літаратуры. Паэтычная эпічнасць беларускага Гамера (ён у адрозненне ад антычнага папярэдніка апяваў не герояў вайны, а красу традыцыйнага сялянскага побыту і працы) па кантрасце ўраўнаважвала неспакойную бунтарскую музу Купалы - беларускага шматпакутнага Ёва. Лірыка-эпічныя паэмы Якуба Коласа «Новая зямля» і «Сымон-Музыка» (дакладней, эпічныя творы, у якіх выяўлены духоўны сэнс беларускага нацыянальнага Космасу) пранікнуты рэнесансным пантэізмам, поглядам на Сусвет як на жывы твор Бога. У савецкіх публікацыях (яны, на жаль, узяты за аснову акадэмічных, таксама падцэнзурных выданняў твораў паэта) ягоны паэтычны эпас часткова абездухоўлены, тут выкінуты не толькі рэлігійныя ідэі і біблейскія матывы, але нават дэталі царкоўнага побыту. Напрыклад, Божы свет заменены гэтым светам, а Бог - лёсам.

Аднак жа Янка Купала і Якуб Колас (з класікамі крыху лічыліся і бальшавікі) здолелі захаваць духоўную аснову часткі сваіх твораў, ахвяраваўшы для цэнзуры біблейска-хрысціянскія матывы. Затое над душой Змітрака Бядулі быў учынены звычайны здзек: з адукаванага біблеіста ён быў пераведзены ў ранг ваяўнічага бязбожніка, з аматара беларускага фальклору і міфалогіі - у выкрывальніка «вясковых забабонаў». Толькі адзін прыклад. Надрукаваная беларускім выдавецтвам «Адраджэнне» яго паэтычная кніга «Пад родным небам» (1922) пачынаецца паэмаю «Беларусь». Вось яе пачатак:

Ты - летапіс аповесцяў вячыстых,
Акроплены сьлязамі дудароў.
Ты - агняцьвет ад водгульляў агністых
Жняёў, касцоў і старцаў-дудароў.
Сам Госпад-Бог хадзіў тут па зямліцы,
Па тых сьлядах брыдуць у даль Дзяды.
Зышліся тут Ярыла з Божым Словам,
Сьвятая Маці з Доляю жыве...

У кніжцы «Паэмы» (Мн., 1927) і наступных публікацыях усе Боскія і нацыянальна-фальклорныя «плюсы» памяняліся на атэістычна-бальшавіцкія «мінусы». Вось так - пра Беларусь: «Цябе вякі, як мумію, спавілі, / Папоўскай цьмой і панскім бізуном. / Сярод жывых ляжала ты ў магіле, // Паміж славян - між коласаў - залом (...). / Касьцёл, царква жар-сонца засланілі, / Туманіў мозг вядзьмарскі забабон (...). / Як п'явак жмут, сасуць твой карк бажніцы...»

Хрысціянскія матывы, пераўтвораныя ў кантэксце нацыянальнай традыцыі, ёсць у творах Максіма Багдановіча «Хрэсьбіны лесуна», «Летапісец», «Перапісчык», у цыкле «Мадоны», у апавяданнях-прыпавесцях «Апокрыф», «Мадона», «Апавяданне аб іконніку і залатару...» Ёсць у яго літаральныя альбо скрытыя алюзіі на біблейскія матывы ў вершах «Упалі з грудзей Пана Бога...», «Страцім-Лебедзь»18. Уся творчасць гэтага паэта чыстае красы адсвечвае нябеснай гармоніяй, яна прымірае выяўленыя ў ёй трагічныя калізіі зямнога жыцця.

Пакаленне паэтаў-маладнякоўцаў (ад літаратурнага аб'яднання ў БССР «Маладняк», 1923-1928) ідэйна і арганізацыйна падпарадкавалася бальшавіцкай партыі, яна напраўляла літаратуру ў кірункі ваяўнічага атэізму, адлюстраванага ў сатырычнай паэме Кандрата Крапівы «Біблія» (1926) - даўно забытым прапагандысцкім творы. Сапраўдная мастацкая культура не паддаецца палітычнай рэгламентацыі. Таленавітыя маладнякоўцы (Уладзімір Дубоўка, Адам Бабарэка, Язэп Пушча і іншыя творцы) змагаліся з вульгарна-сацыялагічнай палітыкай, па іх ініцыятыве з «Маладняка» нарадзілася ўзвышэнства (ад літаратурнага аб'яднання «Узвышша», 1926-1931), яно паставіла сваёй мэтай вярнуць родную літаратуру ў агульнаеўрапейскі хрысціянскі кантэкст.

Заходнебеларуская паэзія 20-х гадоў развівалася ў гэтым жа кантэксце, хоць напачатку на яе ўплывала паэтыка маладнякізму. У зборніку вершаў Уладзіміра Жылкі «Уяўленне» (1923) ёсць спалучэнне маладнякоўскага авангардызму і хрысціянскіх матываў: «Радасьць мая велікодная, / Сына, пазнаўшага Маць, / Песьняй прадвесьня лагоднаю / Усіх я пачну абуджаць...» Большасць твораў гэтай кніжкі грунтуецца на біблейска-хрысціянскіх матывах, упісаных у народна-песенную традыцыю: «Перад скрыняй будучыні / Я - юнак Давід (...). / Над табой, Сыоне родны, / Перад сьветам зоры згодна / Сталі ў тайны знак...»19. У кніжцы вершаў «На ростані» (1924) Ул. Жылка параўноўвае Беларусь з палімпсестам: у кніжцы яе гістарычнага Быцця чужакі сціралі нашыя святыя тэксты, каб на чыстым яе «пергаменце» запісаць нешта чужое і варожае. Сябе паэт прыпадабняе да «грамнічнай свечкі перад Богам», а матывы сваіх вершаў параўноўвае з «дымам кадзільным», паднятым да неба як бяскроўная ахвяра «за народ твой крывіцкі», як мальба паслаць на яго зямлю прарока і выратаванне. Для паэта Беларусь - трагічная Дзева Марыя, а беларуская культура - яе абраз-ікона20.

У Заходняй Беларусі, пазней у гады вайны і ў пасляваеннай эміграцыі, хрысціянскія традыцыі Я.Купалы, М.Багдановіча і Ул. Жылкі развівала Наталля Арсеннева, блаславёная Небам на рэдкае для нашых пісьменнікаў доўгае жыццё - чалавечае і творчае. Яе паэтычны дэбют - першая кніжка паэзіі «Пад сінім небам» (Вільня, 1927), дзе хрысціянская ахвярнасць і дабрыня прасвечваецца ў вобразах і інтанацыі вершаў, што славяць жыццё і любоў да Айчыны. Хрысціянскія, малітоўныя і гімнаграфічныя матывы паэткі глыбока выявіліся ў вершах ваенных 1941-1943 гадоў, сабраных у зборнік «Сягоньня» (1944). «Хто ён, паэт? - пытаецца Арсеннева. - Прарок натхнёны? Сьвету лекар? Ці чалавек з душой, узрытай лязом хістанняў?..» Цяпер у яе вершах менш непасрэдных біблейскіх рэміністэнцый і цытатаў, больш сімволікі ў перасячэнні светаў зямнога і нябеснага. Як, напрыклад, у вершы «Слоў не трэба шукаць...»: «У даль адыйдзець усё, / Што балела ўдзень (...) / Будзеш сам сабе й Духам і Сынам...» Апафеозам малітоўнага настрою паэтыкі, тоеснасці малітвы і ахвярнасці дзеля выратавання Бацькаўшчыны перапоўнены яе славуты гімн «Беларусь!» («Беларусь! Наша Маці-Краіна...») і малітва за Беларусь («Магутны Божа! Уладар Сусьвету...»).

З глыбіні стагоддзяў, ад Кірылы Тураўскага, пачынаецца ў беларускай культуры сінтэз хрысціянскіх і фальклорных вобразаў і сімвалаў. У Наталлі Арсенневай - гэта верш «Ярылаў конь», дзе любімы ў народзе пасланец вясенняга адраджэння паводле свайго паэтычнага сэнсу ёсць адначасова беларуская Пагоня і нябесны прарок, які «Абвесьціць сьвету дзень шчасьлівы. / На край зьнямоглы, на людзей / Пасыплець сонечныя стрэлы...»21.

Паэт Масей Сяднёў у кніжцы вершаў «Ачышчэньне агнём» (1985) прадвызначыў гэтую пераемнасць культуры самым загалоўкам свае кнігі: ачышчэнне вадою і агнём адбываецца і ў народным купальскім абрадзе - і ў хрышчэнні ў водах Ярданскіх і Полымем Святога Духа, які зышоў на апосталаў у дзень Сёмухі. М.Сяднёў да гэтай нацыянальнай паэтычнай традыцыі далучыў сусветную, найперш антычную традыцыю. Ягоная кніга «Ачышчэнне агнём» пачынаецца «Малітвай», дзе ёсць схаваныя алюзіі на евангельскі эпізод выпрабавання веры апостала Фамы (Ян 20, 24-28): «Усунь агонь сваімі Ты пярстамі / У маю душу! Пазбаў ад нябыцця: / У сьвеце Слова перастала / быць словам адкрыцьця...» У зборніку «Ачышчэньне агнём» поруч з вершамі на евангельскую тэматыку, спраектаваную на сучасныя сацыяльныя і духоўныя праблемы («Раскуты Хрыстос», «Прыход Хрыста»), ёсць вершы, дзе сімваламі беларускай мастацкай культуры выступаюць вобразы класічнай міфалогіі («Арфей», «Леда», «Прароцтва Сівілаў»). А ў вершы «Хлуслівыя вусны» вобраз прарока Ісаі ўведзены для таго, каб выкрываць хлуслівасць сучасных палітыкаў22.

У сучаснай беларускай літаратуры спакваля адраджаюцца традыцыйныя для яе класічнага этапу біблейскія, хрысціянскія і міфалагічныя матывы. Абазначыліся тры плыні ў гэтым кірунку. Першая ўзнікла ў выніку пераарыентацыі на хрысціянскія каштоўнасці часткі пісьменнікаў савецкага пакалення, ангажаванага раней на камуністычныя утопіі і атэізм.

Другую плынь рэпрэзентуюць беларускія адраджэнцы сярэдняга пакалення літаратараў. Тут ужо ў назве апошняй кніжкі вершаў Алеся Чобата «Новая Галілея» (1997) ёсць алюзія на біблейскую гісторыю. Галілея - геаграфічнае паняцце, якое ў выніку шматлікіх рассеянняў карэннага насельніцтва (спадчыны патомкаў Аўраамавых, дванаццаці каленаў Ізраілевых) замяніла былое Ізраільскае царства хімерным этнасам самарыцянаў. Паэт папярэджвае: гэткі лёс чакае беларусаў, калі яны адмовяцца ад дзяржаўнай і духоўнай спадчыны сваіх вялікіх продкаў.

Урэшце, самая юная генерацыя беларускіх літаратараў-пачаткоўцаў, аб'яднаных вакол часопіса «Першацвет», рэпрэзентуе неарамантызм і вяртанне творчай моладзі да хрысціянскіх гуманістычных каштоўнасцяў.

Працяг


  1. Конан Ул. Біблейскія вобразы і матывы ў беларускім фальклоры // Беларусіка-Albaruthenica. Кн. 4. Мн., 1995. С. 11-20; Яго ж: Біблейскія архетыпы і сімвалы ў беларускай літаратуры // Беларусіка-Albaruthenica. Кн. 6: Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнацыянальнага, міжрэгіянальнага і міжкультурнага ўзаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1. Мн., 1997. С. 169-176; Яго ж: Архетыпы нашай культуры // Адукацыя і выхаванне. 1996. № 1; №№ 3-11; Яго ж: Славянская міфалогія ў кантэксце беларускай культуры // Мастацтва. 1997. №№ 4, 6, 7, 8, 10, 11, 12; Яго ж: Народ в координатах культуры. Статья 1-3 // Нёман, 1995, №№ 2, 7, 12.
  2. Конон Вл. Эстетические представления эпохи средневековья. У кн.: Дорошевич Э., Конон Вл. Очерк истории эстетической мысли Белоруссии. М., 1972. С. 11-45.
  3. Труды отдела древнерусской литературы (далей - ТОДРЛ). М., Л., 1957. Т. 13. С. 416.
  4. Гл.: Біблія. Факсімільнае ўзнаўленне Бібліі, выдадзенай Скарынам у 1517-1519 гг. У 3 т. Т. 1-2. Мг.. 1990-1991; Скарына Ф. Творы: Прадмова, сказанні, пасляслоўі, акафісты, пасхалія. Мн., 1990.
  5. Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі. У 5-ці т. Т. 5. Мн., 1987. С. 262.
  6. Бахтин М.М. Творчество Франсуа Рабле и народная культура средневековья и Ренесанса. 2 изд. М., 1990. С. 91.
  7. Беларуская літаратура ХІХ ст.: Хрэстаматыя. Мн., 1988. С. 8-10.
  8. Паўлюк Багрым. Мн., 1994. С. 8.
  9. Романов Е. Белорусский сборник. Вып. 5: Загаворы, апокрифы и духовные стихи. Витебск, 1891. С. 356.
  10. Никифоровский Н.Я. Очерки Витебской Белоруссии. І. Старцы. М., 1892. С. 24.
  11. Малевич С. Белорусский нищенский «Лазарь» // Живая Старина. Год ХV. Вып. ІІ. СПб., 1906. С. 109-114.
  12. Конан Ул. Цыклічная структура лірыкі: Паэзія Якуба Коласа // Роднае слова. 1996. № 9. С. 41-51; Яго ж: «Я паціху песні сумныя пяю...». Цыклічная структура лірыкі Максіма Багдановіча // Роднае слова. 1997. ; 4. С. 20-33; Яго ж: «Беларусь мая старонка, дык люблю ж яе»: Цыклічная структура лірыкі Янкі Купалы // Роднае слова. 1997. № 7. С. 21-31.
  13. Багдановіч М. Поўны збор твораў. У 3 т. Т. 1. Мн., 1992. С. 210.
  14. Дунін-Марцінкевіч В. Творы. Мн., 1984. С. 301.
  15. Купала Я. Збор твораў. У 7 т. Т. 5. Мн., 1974. С. 130.
  16. Купала Я. Збор твораў. У 7 т. Т. 6. Мн., 1875. С. 316, 340.
  17. Тамсама. С. 274-276; 286-287.
  18. Багдановіч М. Поўны збор твораў. У 3 т. Т. 1. С. 86, 88, 106, 144-153, 208; Т. 2. Мн., 1993. С. 42-63.
  19. Жылка У. Уяўленьне. Вільня, 1923. С. 5, 6, 14.
  20. Жылка У. На ростані. Вільня, 1924. С. 13-16.
  21. Арсеннева Н. Сягодня. Вершы. 1941-1943. Мн., 1944. С. 38-39.
  22. Сяднёў М. Ачышчэньне агнём. Вершы. Глен-Клоў. 1985. С. 200.


 

 

Design and programming
PRO CHRISTO Studio
Polinevsky V.


Rating All.BY