Home Help
Пра нас Аўтары Архіў Пошук Галерэя Рэдакцыя
4(10)/1999
На кніжнай паліцы

ЭНЦЫКЛІКА FIDES ET RATIO
Да юбілею 2000 Года

«НАПАЧАТКУ БЫЛО СЛОВА...»
Кантакты

Біблія

КНІГА, РОЎНАЯ СУСВЕТУ
Мастацтва

«І НАРАДЗІЛА СЫНА СВАЙГО...»
Нашы святыні

ФАТОГРАФ І ДАСЛЕДЧЫК
Паэзія

ВЕРШЫ
Роздум аб веры

ШЭСЦЬ ПРАЎДАЎ ВЕРЫ
Проза

QUO VADIS
Культура

ГОСЦЯ З ІНШАГА СВЕТУ

Евангеліст Мацвей.
Да 823г. Францыя.
Галіна СІНІЛА

КНІГА, РОЎНАЯ СУСВЕТУ

О Книга Книг! Кто не изведал
В своей изменчивой судьбе,
Как ты целишь того, кто предал
Свой утомленный дух тебе.
В. Я. Брусаў. Біблія

Лацінская прымаўка гаворыць: «Habent sua fata libelli» («Кнігі маюць свой лёс»). Гэта так, аднак ёсць кнігі, якія не толькі маюць асаблівы лёс, але і самі становяцца лёсам, вызначаюць шляхі цывілізацыі і культуры. Да такіх найвялікшых кніг у гісторыі чалавецтва належыць Біблія - Першакніга еўрапейскай цывілізацыі. Дакладней, яна з'яднала многія культуры, і значэнне яе непараўнальна большае, чым толькі быць падмуркам культуры Еўропы. Біблія нездарма атрымала вызначэнне «Кніга кніг». І гэта не толькі прамое ўказанне на тое, што ў яе склад увайшло шмат розных кніг, але і падкрэсліванне асаблівага яе статусу, асаблівай ролі у жыцці мільёнаў людзей розных часоў і народаў: Кніга над усімі кнігамі, найвышэйшая Кніга, найслыннейшая Кніга. Сам выраз «Кніга кніг» склаўся, несумненна, пад уплывам біблійнага стылю, адпаведна якому такое злучэнне-паўтор двух назоўнікаў альбо прыметнікаў, адзін з якіх стаіць у адзіночным, а другі - у множным ліку, азначае найвышэйшую ступень якасці («нябёсы нябёсаў», «цар цароў», «Святая святых», «Песня Песняў» і г. д.). Няма іншай кнігі, якую б столькі разоў перакладалі, так часта выдавалі і так шмат чыталі на працягу стагоддзяў і нават тысячагоддзяў. Біблія перакладзена амаль на дзве тысячы моваў свету. Паводле статыстыкі, кожны год з'яўляюцца два-тры новыя пераклады, і кожны раз гэта сур'ёзнае выпрабаванне для той ці іншай мовы: як здолее яна перадаць тое духоўнае і - адпаведна - моўнае багацце біблійнага тэксту. Для многіх моваў і культур пераклад Бібліі быў пачаткам станаўлення і сталення літаратурнай мовы, традыцыі прыгожага пісьменства. Так, напрыклад, адбылося з нямецкім перакладам М. Лютэра ці з англійскім каралеўскім перакладам - «перакладам караля Якава Джэймса», што быў зроблены англійскімі святарамі і навукоўцамі ў 17 ст. Мы памятаем таксама, што значылі для беларускай культуры пераклады і выданні кніг Бібліі, зробленыя Ф. Скарынам. Біблія нязменна ўзначальвае ў «Кнізе рэкордаў Гінэса» спіс самых высокатыражных кніг, пакідаючы далёка за сабою папулярныя прыгодніцкія раманы і славутыя бестсэлеры, а таксама творы ўсялякіх «класікаў» розных палітычных «ізмаў». І гэта вельмі суцяшальна, бо ёсць надзея, што чалавецтва не зойдзе канчаткова ў тупік, знойдзе выйсце з самай цяжкай сітуацыі, калі будзе вызначаць і выпраўляць свой шлях ў адпаведнасці з вялікімі ідэаламі адвечнай Кнігі. Няма больш такой кнігі, да якой людзі звярталіся б так часта ў пошуках суцяшэння і маральнай апоры, як няма больш такой кнігі, якая б на працягу доўгага часу натхняла паэтаў, музыкантаў, мастакоў. Нездарма некалі вялікі Гётэ гаварыў, што мастаку ў гэтым жыцці патрэбныя толькі дзве кнігі - Прырода і Біблія. А рускі паэт В. Брусаў, звяртаючыся до Бібліі, пісаў: «Какой поэт, какой художник / к тебе не приходил любя? / Еврей, христианин, безбожник - / все, все учились у тебя».

Амаль кожнаму вядома, што Біблія - Святое Пісанне хрысціянскай традыцыі. Але Кніга мае дачыненне не толькі да хрысціянскай культуры, і ў гэтым ёсць вельмі важны і высокі сэнс: тое, што адкрыта людзям Самім Усявышнім у Пісанні, павінна не раз'ядноўваць, а аб'ядноўваць людзей - нават людзей розных канфесій. Вытокі Бібліі трэба шукаць у адной з самых старажытных культур, што сёння існуюць, - у габрэйскай культуры, якая налічвае ўжо амаль чатыры тысячы гадоў і мае пісьмовую традыцыю даўжынёю ў трыццаць тры стагоддзі. Гэта першая ў свеце культура, якая можа быць вызначана як культура Слова, культура Кнігі. Тое, што яна напрацавала на працягу двух тысячагоддзяў да Нараджэння Хрыста, дайшло да сённяшняга часу ў складзе Святога Пісання юдэйскай традыцыі, або габрэйскай Бібліі, якая стала першай часткай Бібліі хрысціянскай. Сама ж шырока вядомая грэцкая назва «бібліа» з'явілася калькаю адной з назваў габрэйскага Святога Пісання: Сфарым (дакладней, Сфарім) - «кнігі». Найчасцей жа яно мянуецца як ТаНаХ, і гэтая назва ўяўляе сабою абрэвіятуру, у якой зычныя паказваюць на тры часткі канона: Тора (Закон), Нэвіім (Прарокі), Кетувім (Пісанні); пры гэтым напрыканцы слова гук, абазначаны літарай каф, пераходзіць у хаф і чытаецца як славянскае [х]. Дарэчы, менавіта першыя дзве часткі Святого Пісання, якія ўжо былі кананізаваныя ў Ягоны час, меў на ўвазе Езус у сваёй Нагорнай Пропаведзі: «Не думайце, што Я прыйшоў парушыць Закон або Прарокаў, не парушыць прыйшоў Я, але здзейсніць» (Мц 5, 17). Пытанне ж наконт трэцяй часткі канона, тых кніг, якія ў яе ўвойдуць, канчаткова вырашылася толькі ў 2 стагоддзі (з гэтых кніг Езус успамінае толькі псальмы).

Пад канонам мы разумеем у дадзеным выпадку нарматыўны зборнік, які быў сабраны і адрэдагаваны шматлікімі пакаленнямі габрэйскіх мудрацоў-кніжнікаў і асвечаны высокім аўтарытэтам рэлігіі. Тут трэба дадаць, што менавіта рэлігія ў Старажытным свеце акумулявала ў сабе галоўныя духоўныя здабыткі той ці іншай культуры і ў канцэнтраваным выглядзе перадавала гэты вопыт нашчадкам. Да таго ж у старажытных культурах рэлігія, філасофія, права, мараль, паэзія зліваліся ў адно цэлае, якое ядналася тым ці іншым сакральным тэкстам. Вось чаму М. Бярдзяеў справядліва зазначыў: «Уся культура - з культу». Так, культура і пачынаецца тады, калі чалавек ставіць пытанне аб свеце як цэлым, аб яго першапачатках, аб сабе ў гэтым свеце, калі ён пачынае разважаць пра тыя сілы, якія рухаюць гэты свет, пра Бога. З другога боку, не трэба здзіўляцца, што ў Святым Пісанні, як і ў рознага кшталту іншых рэлігійных тэкстах, можна знайсці высокую паэзію: без гэтай якасці яно не выканала б свайго высокага прызначэння. Вось чаму ў склад габрэйскай Бібліі (ТаНаХа) увайшлі старажытныя ўзоры паэзіі самых розных жанраў: філасофская лірыка і лірыка кахання, афарыстыка, гераічны эпас, старажытныя хронікі і інш. Паводле трапнай заўвагі вядомага рускага літаратуразнаўцы СС. Аверынцава, «канон стаўся пабудаваным як маленькі літаратурны "сусвет", які ўключае самыя розныя тэксты»1. Гэта, безумоўна, не азначае, што кнігі Бібліі можна разглядаць толькі як паэзію, як літаратуру. Біблію немагчыма звесці толькі да літаратуры ці толькі да гістарычнай кнігі, бо ў ёй гучыць Слова Божае, дадзенае чалавеку праз яго гістарычны лёс і праз яго здольнасць да творчасці, да Паэзіі ў самым высокім сэнсе гэтага слова. Таму Святы канон уяўляе своеасаблівую мадэль Сусвету і з усёй магчымай паўнатой змяшчае ў сабе свет і чалавека ў самых розных станах і праявах, у адносінах да Бога, у дыялогу з Ім.

ТаНаХ складваўся на працягу амаль што двух тысячагоддзяў да Н. Х., а на пісьме фіксаваўся з XIII па II ст. да н. э. Канчаткова ж пытанне пра кнігі, якія увайшлі ў яго склад, вырашылася ў II стагоддзі. Замацаваўшыся на пісьме (на мове іўрыт, яна ж - габрэйская), канон праіснаваў яшчэ дзве тысячы гадоў да нашага часу і цяпер жыве як Святое Пісанне юдаізму, як габрэйская Біблія. І гэтыя ж тэксты, без змяненняў (калі толькі не лічыць змяненнем пераклад на іншыя мовы), увайшлі ў склад хрысціянскай Бібліі, стварыўшы першую яе частку - Стары Запавет. Да яго былі дададзеныя ўласна хрысціянскія тэксты - тэксты Новага Запавету, якія дайшлі да нас на старажытнагрэцкай мове і былі запісаны ў інтэрвале паміж 50 - 120 гг. Ужо з саміх назваў - Стары Запавет, Новы Запавет - зразумела, што, каб узніклі ўяўленні пра неабходнасць Новага Запавету, трэба было, каб яшчэ раней нарадзілася сама ідэя Запавету паміж Богам і чалавекам (дарэчы, праз усе старазапаветныя тэксты праходзіць думка аб бясконцым узнаўленні Запавету на новых этапах гісторыі). Хрысціянская Біблія ў складзе двух Запаветаў была кананізавана ў 395 годзе. Такім чынам, самыя старажытныя тэксты Бібліі - старазапаветныя - жывуць нібыта падвойным жыццём - як габрэйскае Святое Пісанне і як першая частка хрысціянскага Святога Пісання. Да гэтага на арэне сусветнай культуры прыклалася яшчэ і трэцяе жыццё найстаражытнейшых біблійных тэкстаў і новае жыццё новазапаветных: у своеасаблівым «згорнутым» выглядзе (часта ў вольным пераказе) яны прысутнічаюць ў Святым Пісанні ісламу, або мусульманства, - Каране, які быў запісаны на арабскай мове ў VII ст. пасля Н. Х. Адкрыўшы гэтую славутую, як і Біблія, кнігу, мы знойдзем там знаёмыя сюжэты, вобразы, імёны, хаця апошнія крыху трансфармуюцца і набываюць арабізаваную форму (Аўраам становіцца Ібрагімам, Майсей - Мусою, Давід - Даудам, Саламон - Сулайманам і г. д.), а самі сюжэты падпарадкоўваюцца ісламскаму прачытанню (так, у славутым эпізодзе ахвярапрынашэння Аўраама на месцы ягонага сына Ісаака апынаецца другі сын - Ісмаіл, продак арабаў, і г. д.). Такім чынам, габрэйская Біблія сталася своеасаблівай «глебай», скрозь якую прараслі магутныя парасткі яшчэ дзвюх сусветных рэлігій - хрысціянства і ісламу. Ужо адно гэта сведчыць аб глыбокай еднасці чалавечай культуры, асабліва той, што абапіраецца на монатэізм - Адзінабожжа.

Якія ж кнігі ўвайшлі ў Стары і Новы Запаветы? Што прынцыпова новае выявілася ў іх у параўнанні з іншымі культурамі? Што паставіла Біблію ў цэнтр свядомасці чалавека еўрапейскай цывілізацыі?

Майсей з крыжалямі Запавету.
Зых 19, 19-25.
У склад Старога Запавету ўваходзяць трыццаць дзевяць кананічных кніг (ёсць яшчэ некананічныя, або дэйтэракананічныя - другаснакананічныя; яны не ўвайшлі ў свой час у склад габрэйскай Бібліі і былі прызнаныя ў Бібліі хрысціянскай ніжэйшымі па ступені сваёй святасці). У арыгінальным каноне яны паздзяляюцца на тры часткі - своеасаблівы трыпціх, у якім кожны наступны раздзел з'яўляецца лагічным працягам, дапаўненнем папярэдняга і своеасаблівым каментарам да яго. Першы раздзел - Тора (Закон) - складаюць пяць эпічных і заканадаўчых кніг. Згодна з рэлігійнай традыцыяй (як габрэйскай, так і хрысціянскай), іх аўтарам з'яўляецца прарок Майсей, які запісаў іх з вуснаў Самога Бога (навуковы падыход крыху адрозніваецца, але і з пункту гледжання большасці сучасных аўтарытэтных бібліістаў менавіта Майсеем запісана самая старажытная заканадаўчая частка Торы). Таму Тора мае яшчэ адну назву - Пяцікніжжа Майсеева: Быццё, Зыход, Левіт, Лічбы, Другазаконне. Другі раздзел - Прарокі - пачынаецца таксама з эпічных тэкстаў: гэта Кніга Йегошуа бін Нуна (Езуса Навіна) - своеасаблівы біблейскі ваярскі эпас; Кніга Суддзяў - найстаражытнейшая хроніка з элементамі ваярскага эпасу; 1-я і 2-я Кнігі прарока Шэмуэля (Самуіла; у Славянскай Бібліі - 1-я і 2-я Кнігі Царстваў); 1-я і 2-я Кнігі Цароў (у славянскай Бібліі - 3-я і 4-я Кнігі Царстваў) - таксама гістарычныя хронікі. А далей ідуць пятнаццаць прароцкіх сачыненняў - кніг, напісаных прарокамі. Гэта адзін з самых арыгінальных і непаўторных жанраў старагабрэйскага пісьменства, які моцна паўплываў на сусветную, і перш за ўсё - еўрапейскую, культуру. Прароцкія кнігі напісаны ад першай асобы, якая нясе ў сабе асаблівы сэнс: гэта Я Бога, якое гаворыць праз «я» прарока, гэта феномен двуадзінай свядомасці, прычым два «я» не зліваюцца, а застаюцца самімі сабою. Прарок нясе людзям Боскую волю, Боскі голас, які, напэўна, гучыць у глыбінях ягонага духу, дзе толькі і робіцца магчымым, паводле знакамітага нямецкага містыка Майстра Экхарта, спасціжэнне Бога. Традыцыйна прарокі, што пакінулі нашчадкам запісаныя імі кнігі, падзяляюцца на трох вялікіх прарокаў - Йешаягу (Ісаю), Йерміягу (Ерэмію), Йехэзкэля (Езэкііля) - і астатніх дванаццаць (на іўрыце - трэй-асар), альбо, згодна з хрысціянскім вызначэннем, «малых» прарокаў (зразумела, што «малымі» яны завуцца з-за невялікіх памераў іх кніг). У хрысціянскай Бібліі прароцкія кнігі завяршаюць сабою старазапаветны тэкст, і гэта мае асаблівую рацыю, аб чым пойдзе гаворка крыху пазней. У юдэйскім каноне (протаканоне ў адносінах да канону хрысціянскага) за прароцкімі кнігамі ідзе раздзел «Пісанні», і сам множны лік слова, вынесенага ў загаловак раздзела, падкрэслівае, што ён складаецца з больш самастойных, менш звязаных паміж сабою знешнім сюжэтам кніг (але трэба памятаць, што гэтая самастойнасць дастаткова адносная). Гэты раздзел ёсць самым цікавым у сваёй жанравай разнастайнасці і ўключае ў сябе самыя філасафічныя і паэтычна дасканалыя творы, натхнёныя Духам Святым (тады як Тора дадзеная Самім Богам, а прароцкія кнігі замацавалі непасрэдна дадзенае іх аўтарам Адкрыццё Божае). У трэці раздзел уваходзяць шэдэўры лірыкі ў розных яе мадыфікацыях: Псалтыр - вялікая кніга псальмаў, зборнік рэлігійна-філасофскай лірыкі; Песня Песняў (або Песня Песням) - лірыка-драматычная любоўная і філасофска-алегарычная паэма; Эклезіяст (або Кніга Прапаведніка ў сабранні) - лірычная філасофская паэма; Кніга Плачу (або Плач Ерэміі) - лірычная жалобная паэма, стылізаваная ў форме народнага плачу. Своеасаблівым сплавам лірыкі і эпасу з'яўляецца Кніга Йова (Іова) - ліра-эпічная філасофская паэма, у цэнтры якой праблема тэадыцэі - праблема асэнсавання жыцця і апраўдання Самога Бога перад тварам пакутаў нявінных у свеце, які створаны Богам. Гэтая ж кніга, як і Эклезіяст, мае дачыненне да так званай літаратуры мудрасці, што ўзнімае найскладанейшыя, невырашальныя праблемы быцця і чалавечай свядомасці. Літаратуру мудрасці прадстаўляе гэтаксама вялікая кніга афарыстыкі - Кніга Прыпавесцяў Саламонавых, якая нясе ў сабе парады жыццёвай мудрасці, вучэнне аб тым, як выхаваць чалавека, што будзе размяжоўваць Дабро і Зло, хадзіць шляхамі Бога і выконваць Яго запаведзі. З прыпавесці-афарызма вырастае і іншая мадыфікацыя прыпавесці: аповесць-прыпавесць, у якой сюжэт служыць для ілюстрацыі таго ці іншага рэлігійна-філасофскага і маральнага тэзісу. Гэта Кніга Рут, Кніга Эстэр. Да гэтага ж жанру мае дачыненне Кніга прарока Йоны (Іоны), але яна знаходзіцца сярод прароцкіх кніг. Вельмі важнае значэнне мае Кніга Данііла. Менавіта ў ёй упершыню крышталізуюцца рысы жанру апакаліпсісу - Адкрыцця пра фінал гісторыі і пераход яе ў эсхаталогію, пра Вышэйшы Суд і надыход царства Месіі (пры гэтым выкарыстоўваецца форма відзежаў з кінематаграфічна нагляднымі, але вельмі цяжкімі для тлумачэння эзатэрычнымі сімваламі). У хрысціянскім Пісанні Кніга прарока Данііла залічана да кніг вялікіх прарокаў, яе вобразнасць і стылістыка сталіся вельмі важнымі для новазапаветных тэкстаў, асабліва для Апакаліпсісу, або Адкрыцця Яна Багаслова. У трэцюю частку габрэйскай Бібліі ўвайшлі таксама гістарычныя хронікі, што апавядаюць аб вяртанні юдэяў з вавілонскага палону. Яны напісаны непасрэднымі сведкамі і ўдзельнікамі гэтага працэсу і нясуць ў сваіх назвах іх імёны: Кніга Эзры (Ездры), Кніга Нехем'і (Неэміі). Завяршаюць канон таксама хронікі, якія так і мянуюцца ў арыгінале: 1 і 2 Кнігі Хронік (Дзіврэй га-ямім). У Славянскай Бібліі за імі замацавалася назва, што прыйшла з грэцкага перакладу Старога Запавету (з Септуагінты), - Кнігі Параліпоменан. Апошняе слова азначае па-грэцку «запаўненне прабелаў». І сапраўды, гэтыя кнігі апавядаюць пра тыя ж гістарычныя падзеі, што і Кнігі Цароў, але некаторыя падаюць скарочана, адпаведна прынцыпу аналаў, а некаторыя дадаюць, дапаўняюць, разгортваюць (у хрысціянскай Бібліі яны размешчаны непасрэдна за Кнігамі Царстваў).

У склад Новага Запавету ўвайшлі дваццаць сем кніг. Галоўны корпус тэкстаў складаюць чатыры Евангеллі - ад Мацвея, Марка, Лукі, Яна. Слова «евангелле» ў перакладзе з грэцкай мовы азначае «дабравесце» - Добрая вестка пра нараджэнне Езуса Хрыста, Яго жыццё, Яго вучэнне, Яго трагічную смерць і ўваскрэсенне (асабліва пра апошняе). Абавязковае даданне «ад» (не проста Дабравесце Мацвея, але Дабравесце ад Мацвея) ёсць паказальнікам асаблівага аўтарства, непадобнага да нашага сённяшняга: гэта Дабравесце, замацаванае духоўным аўтарытэтам Мацвея або іншых евангелістаў, перададзенае з іх вуснаў і, магчыма, запісанае не толькі імі самімі, але і іх вучнямі. Дабравесце - асаблівы сінкрэтычны жанр, які ўвабраў у сябе і рысы хронікі, і афарыстыкі (напрыклад, слынная Нагорная Пропаведзь Езуса Хрыста ўваходзіць у 5-7 раздзелы Дабравесця ад Мацвея), і гамілетыкі (мастацтва казання, гутаркі з народам), і філасофскай алегарычнай прыпавесці, і ма'асэ (на іўрыце - «дзеянне»; аповед пра жыццё і ўчынкі праведнікаў), і мартыралогіі (аповед пра пакутніцкую смерць праведніка), і інш. Але перш-наперш Евангеллі нясуць вучэнне Хрыста і вялікую і радасную вестку пра Выратаванне для ўсяго чалавецтва. Акрамя таго, у Новы Запавет уваходзяць Дзеянні святых апосталаў, Саборныя пасланні апосталаў (гэта ўсё асобныя кнігі, хоць і вельмі невялікія па памерах), чатырнаццаць пасланняў апостала Паўла, з якіх, па сутнасці, пачалася хрысціянская літаратура. Яны працягваюць традыцыі літаратуры мудрасці, павучання (дыдактыкі, афарыстыкі), гамілетычнага жанру. Сваё асаблівае месца займае Адкрыццё апостала Яна Багаслова, што абапіраецца на традыцыі старазапаветнай апакаліптыкі і разважае аб складаных шляхах чалавечай гісторыі, непазбежным сканчэнні няправеднай гісторыі і надыходзе Месіянскай эры - Валадарства Божага. Трэба памятаць, што, нягледзячы на ўсе далейшыя разыходжанні юдэйскай і хрысціянскай традыцый, Стары і Новы Запаветы з пункту гледжання хрысціянства складаюць адзінае непадзельнае семантычнае поле, што вельмі добра сфармуляваў святы Аўгустын: «Новы Запавет хаваецца ў Старым, Стары - адкрываецца ў Новым». Гэта азначае, што без асэнсавання адкрыццяў Старога Запавету немагчыма па-сапраўднаму глыбока зразумець тое, пра што апавядаюць нам новазапаветныя тэксты, а сам Стары Запавет і яго неабходнасць становяцца зразумелымі ў сувязі з падзеямі і ідэямі, што паўстаюць у Новым Запавеце. Яшчэ ў 2 ст. пасля Н. Х. Хрысціянская Царква рэзка асудзіла гнастычныя ерасі, якія спрабавалі супрацьпаставіць Бога Старога Запавету і Езуса Хрыста. На справе гэта вядзе толькі да адрыву ад хрысціянства наогул. Хрыстус - не «іншы» Бог, Ён ёсць увасабленнем Самога Бога, дакладней - Слова Божага, Логаса, Ён - Сын Божы і чалавечы, што нарадзіўся, каб здзейсніць абвешчанае ў Старым Запавеце, адкрытае ўпершыню народу Божаму. Вось чаму Другі Ватыканскі Сабор запісаў у «Дэкларацыі аб адносінах Касцёла да нехрысціянскіх рэлігій» (1967) асаблівае вызначэнне ў дачыненні да габрэйскага народу: «Даследуючы таямніцу Касцёла, Святы Сабор памятае пра сувязі, што паядналі духоўна народ Новага Запавету з нашчадкамі Аўраама... Касцёл не можа забыць, што ён прыняў Адкрыццё Старога Запавету праз народ, з якім Бог, па Сваёй невыказнай літасці, пажадаў заключыць старажытны Саюз... Паводле апостала, юдэі і сёння застаюцца, дзеля айцоў, улюбёнымі Бога, чые дарункі і прызванні непарушныя»2. Святы Сабор апелюе тут да святога апостала Паўла, які рашуча не прымаў думкі, што Бог павінен «адвергнуць народ свой» (Рым 11, 1). Ён сцвярджаў, што юдэі, нават тыя, што не прынялі Хрыста, застаюцца «у дачыненні да выбрання улюбёнымі Божымі дзеля айцоў. Бо дарункі і прызванне Божае неадменныя» (Рым 11, 1). Вось чаму перш-наперш трэба зразумець, якія вялікія ідэі і адкрыцці звязваюць у адно непарушнае цэлае два Запаветы.

У Бібліі ўпершыню ў чалавечай гісторыі і культуры паўстала карціна свету, вельмі не падобная да той, што малявалі тым ці іншым чынам астатнія культуры Старажытнасці (а найстаражытныя культуры, як вядома, узніклі менавіта ў тым рэгіёне, дзе нарадзіліся і біблійныя тэксты - у еўра-афра-азіяцкім геаграфічным арэале, гэта значыць на Бліжнім Усходзе і ў Міжземнамор'і). Старагабрэйская культура, якая пачала свой шлях на пачатку 2 тысячагоддзя да Н. Х. у Кенаане (Ханаане) на ўсходнім пабярэжжы Міжземнага мора, выпрацавала асаблівую міфалогію, што кардынальна адрознівалася ад міфалагічных сістэмаў суседніх народаў - ханаанеяў (фінікійцаў), егіпцянаў, акадцаў (вавілонянаў і асірыйцаў), элінаў (грэкаў) і інш. Яна настолькі не падобная да гэтых міфалогій, што шмат хто лічыць немагчымым нават выкарыстоўваць гэты выраз - «біблійная міфалогія». Але трэба памятаць, што міф у высокім сэнсе гэтага слова - не тое, чаго не было альбо няма, не нешта прыдуманае. Міф нясе ў сабе памяць чалавечай культуры, духоўныя здабыткі той ці іншай культуры і цывілізацыі. Міф становіцца канцэнтрацыяй духоўнага вопыту таго ці іншага народу, сістэмай дазволаў і забаронаў, што выпрацавала тая ці іншая культура. Міф - заўсёды пэўная мадэль Сусвету, ён нясе ў сабе вялікую рэальнасць духу, рэальнасць свядомасці, за якой стаіць і рэальнасць быцця. Як пісаў той жа М.Бярдзяеў, «мова духоўнага вопыту ёсць непазбежна моваю сімвалічнаю і міфалагічнаю, і ў ёй заўжды ідзе гаворка пра падзеі, пра сустрэчы, пра лёс»3 . Калі так, то не будзе некарэктным гаварыць пра біблійны міф, за якім стаіць вялікая рэальнасць гісторыі і адкрыццяў чалавечага духу. Так ці інакш, але трэба памятаць што смердзякоўскае «пра няпраўду ўсё напісана» ў адносінах да Бібліі з'яўляецца не болей, чым смердзякоўшчынай.

Чым жа кардынальна адрозніваецца біблійны міф ад усіх іншых? Перш-наперш гэта міф Святоўнай гісторыі, у той час як у суседніх старажытных культурах мы бачым тыповы міф Святоўнага космасу, Святоўнай прыроды, якую абагаўляе язычніцкая (паганская) свядомасць. Паводле слоў М.Бярдзяева, «габрэйская рэлігія ёсць Адкрыццем Бога ў гістарычным лёсе народу, тады як язычніцкія рэлігіі былі Адкрыццямі Бога ў прыродзе»4. Дададзім толькі, што язычніцкая культура не ўсведамляе гэтага і прымае гэтыя адкрыцці за розных багоў, атаясамліваючы іх з сіламі прыроды, з прыроднымі стыхіямі, з часткамі светабудовы. Такім чынам, самы істотны падзел палягае ва ўспрыманні Бога, што і абумоўлівае ўсе іншыя аспекты светапогляду. Для паганскай свядомасці багоў шмат, але так ці інакш у цэнтры культуры апынаецца культ (або некалькі культаў) урадлівасці, пладавітасці і - як лагічны працяг - сексуальнасці, культ бога, які памірае і ўваскрасае, увасабляючы вечную метамарфозу быцця, прыродны цыкл (гэта, напрыклад, егіпецкі Асірыс, шумерскі Думузі, вавілонскі Тамуз, ханаанейскі Баал, грэцкія Адоніс - дарэчы, узяты з фінікійскай міфалогіі, - Дыёніс, Дэметра і Персефона і г. д.). Ва ўсіх выпадках цэнтральны міф язычніцкіх культур - міф смерці і ўваскрэсення божышча - увасабляе цыклічнае ўспрыманне часу: усё паўтараецца, рухаецца па вялізным замкнёным коле, як зорнае неба са сваімі знакамі задыяку, якія заўсёды былі і заўсёды будуць. У Бібліі - Старым Запавеце - упершыню паўстае прынцыпова іншы погляд на час, звязаны з адкрыццём гістарычнага часу самога па сабе: час уяўляе сабою не замкнёнае кола, ён мае напрамак, ён накіраваны ад кропкі стварэння свету да нейкай пэўнай мэты. Ён можа ў нейкім дачыненні паўтарацца, але ніколі не замыкаецца ў той жа кропцы і нагадвае дыялектычную спіраль, што ўзыходзіць, рухаецца наперад. Свет упершыню паўстае як адкрытая дынамічная сістэма, і фундаментам такой мадэлі светабудовы з'яўляецца сама ідэя Адзінабожжа. Існуе Адзіны Бог, і няма аніякіх іншых багоў. Гэтую найгалоўнейшую заваёву культуры і замацавала навечна Першая Запаведзь з тых вялікіх Дзесяці, якія былі высечаны на Скрыжалях - дзвюх каменных табліцах, што прынёс прарок Майсей з вяршыні Сіная: «Няхай не будзе ў цябе іншых багоў перад тварам Маім» (Зых 20, 3). Гэта сцверджанне - і назаўсёды - прынцыпу монатэізму як галоўнага сімвалу веры.

Але сказаць, што Бог адзіны, мала. Да гэтага трэба дадаць яшчэ штосьці вельмі істотнае. Бог - гэта маральны Абсалют і абсалютная духоўнасць. Старазапаветныя тэксты зыходзяць з таго, што Бог, і толькі Ён, валодае абсалютнай паўнатой існавання і маральнай дасканаласці, і толькі Ён - кропка адліку ўсяго, Ён, які да сваёй дасканаласці і паўнаты жадае далучыць чалавека. Бог аддзелены ад нашай прыроднай прасторы і гістарычнага часу, але Ён можа сыходзіць у наш час і прастору, наладжваючы стасункі з чалавекам. Толькі Ён - Святы ў поўным сэнсе гэтага слова (на іўрыце кадош - «святы» - азначае дакладней «аддзелены»). Такім чынам, Бог мае трансцэндэнтную (не дадзеную нам ні ў нашым адчуванні, ні ў нашым розуме) прыроду, Ён не можа быць лакалізаваны ні ў адной кропцы прыроднай прасторы. Адпаведна, Бог не мае ніякай фізічнай, цялеснай (тварнай) формы, наогул - ніякай формы, якую можна было б сабе ўявіць, убачыць, намаляваць, адлюстраваць. Падкрэслім, што гэта быў кардынальны пераварот у поглядзе на Боскую прыроду, зроблены габрэйскай культурай. Язычнікі ж так ці інакш уяўлялі і малявалі сваіх багоў, лічылі іх надзеленымі цялеснасцю, формай, якая можа быць даступная чалавечаму зроку. Біблія ж сурова папярэджвае і адначасова настойліва напамінае, страсна заклікае: «Цвёрда трымайце ў душах вашых, што вы не бачылі ніякага вобразу ў той дзень, калі гаварыў да вас Гасподзь на Харыве з асяроддзя агню, каб вы не разбэсціліся і не стварылі сабе статуяў, выяваў якога-небудзь куміра...» (Друг 4, 15-16). Такім чынам, прадметнае, нагляднае ўяўленне Бога, на думку біблійнага тэкста, ёсць прамым шляхам ў цемру язычніцтва. У гэтым сэнс і вядомай запаведзі, выразанай на Скрыжалях Запавету: «Не рабі сабе куміра і ніякай выявы таго, што на небе ўверсе, і што на зямлі ўнізе, і што ў вадзе ніжэй зямлі; не пакланяйся ім і не служы ім...» (Зых 20, 4-5). Строгая забарона на ўсялякія выявы дыктавалася неабходнасцю захаваць маленькі астравок Адзінабожжа ў шырокім свеце язычніцтва, бо паганскія культы ўяўлялі і выяўлялі сваіх багоў у выглядзе людзей і самых розных жывёлінаў.

Кожны паганскі бог меў сваю біяграфію, сваю цікавую гісторыю жыцця, рознага кшталту прыгодаў - і ваярскіх, і любоўных. Ён, як і чалавек, згодна з язычніцкім светапоглядам, нараджаўся, сталеў, жаніўся, нараджаў дзяцей, уступаў у бойкі ці сяброўскія сувязі з іншымі багамі. Пра Бога Бібліі немагчыма сказаць нічога падобнага. Пра Яго нібыта і няма чаго апавядаць, акрамя таго, як заўважае С.С. Аверынцаў, «што Ён стварыў свет і чалавека, а потым увайшоў са сваімі стварэннямі ў драматычныя перыпетыі саюзу і спрэчкі»5. Даследчык падкрэслівае, што Адзіны Бог не выступае як уладар вялікай патрыярхальнай сям'і, накшталт таго, як малюе Зеўса грэцкі эпас. У Бога Бібліі «няма сабе падобных, і гэта робіць асабіста матываванай Ягоную пільную і раўнівую ўвагу да чалавека. Так зразумелыя стасункі Бога і чалавека ёсць новаю стадыяй чалавечай самасвядомасці; тварам да твару з такім вобразам Бога чалавек вастрэй схопліваў свае ўласныя рысы як рысы асобы, што супрацьстаіць са сваёй воляй усяму строю сусветнага цэлага»6.

Не маючы «біяграфіі», Адзіны Бог не мае, як ужо адзначалася, і партрэта. Яго нельга ўбачыць, але можна стаць у дачыненне да Яго, пачуўшы Ягоны голас. Ізноў нагадаем месца, якое ўжо цытавалася вышэй, у больш шырокім выглядзе: «І гаварыў Пан да вас з асяроддзя агню; голас слоў Яго вы чулі, але вобразу не бачылі, а толькі голас. ...Цвёрда трымайце ў душах вашых, што вы не бачылі ніякага вобразу ў той дзень...» (Друг 4, 12, 15). Можна сказаць, што ў адрозненне ад элінскай культуры - культуры зроку, культуры пластычных формаў - біблійная культура ёсць культураю слыху, культураю голаса, культураю Слова. Важна гэтаксама, што Бог першым парушае маўчанне і звяртаецца да чалавека (гэта адна з самых істотных рысаў біблійнага светапогляду) - і не таму, што чалавек «прываражыў» Яго ўвагу нейкімі магічнымі сродкамі ці прынясеннем ахвяраў, спаўненнем рытуалаў, а таму, што чалавек усведамляецца як галоўны партнёр Яго па дыялогу, па увасабленню ў жыццё Яго вялікіх задумак. Такім чынам, вельмі важна памятаць, што Бог, адкрыты на старонках Старога Запавету, нягледзячы на Яго абсалютную нятварнасць, - не нейкая абстракцыя, не халодны Вярхоўны Розум, не бяздушны Сусветны Закон, не стыхійны безасобавы Першапачатак, але Бог Жывы, жывая Асоба, якая мае жывое дачыненне да чалавека, якая можа любіць, спадзявацца, цярпець, пакутваць, радавацца - за чалавека, разам з чалавекам. Можа, найвялікшы парадокс, адкрыты тэкстамі Старога Запавету, - парадокс успрымання Абсалюту як жывой асобы. Толькі тады стане зразумела, як у Новым Запавеце гэты вялікі парадокс свядомасці будзе дапоўнены новым, не менш вялікім і цудоўным, - парадоксам увасаблення гэтага Абсалюту, цялеснага Яго з'яўлення сярод людзей у вобразе Богачалавека. Каб хрысціянская свядомасць навучылася ў момант свайго станаўлення, а затым у працэсе свайго сталення не блытаць Богачалавека з язычніцкім чалавекабогам, вучэнне аб выратавальнай для ўсяго чалавецтва смерці і ўваскрэсенні Езуса Хрыста - са шматлікімі культамі багоў, якія штогод паміралі і ўваскрасалі ў старажытных культурах Блізкага Усходу і Міжземнамор'я, патрэбныя былі тыя сэнсы, якія замацавалі на доўгім шляху свайго станаўлення старазапаветныя тэксты.

У самім жа Старым Запавеце вобраз Бога нясе ў сабе рысы прыродных стыхій, бо Бог не можа звяртацца да чалавека на зусім незразумелай яму мове. Ён робіць гэта на мове прыроднай прасторы, па-за якой не можа існаваць у зямным свеце чалавек, як не можа існаваць за межамі свайго цела. Гэтая асаблівасць біблійнага светапогляду выяўляецца ў тэафаніях (даслоўна па-грэцку - «богаяўленнях»). Тэафанія - наглядны, адчувальны знак таго, што прынцыпова нельга ўбачыць і адчуць нашымі знешнімі органамі пачуццяў. Гэта метафара богапрысутнасці, знак (і не больш таго), які Усявышні дае чалавеку, каб той адчуў Яго набліжэнне, Яго прысутнасць сярод людзей. Гэты сэнс і мае наступны выраз ва ўжо цытаваным фрагменце: «І гаварыў Гасподзь да вас з асяроддзя агню...». Паказальна, што для тэафаній выбіраюцца толькі стыхіі агню і паветра (ветру) - найбольш дынамічныя і найменш рэчыўныя (і ніколі - зямля, бо яна - вельмі важнае для язычніцкай свядомасці ўвасабленне першароднага пачатку, ніколі - вада, бо яна таксама выступае ў паганскіх культах як атрыбут урадлівасці, пладаноснасці, сексуальнасці). Стыхія вольнага ветру асабліва стасуецца з тым новым вобразам Бога, якім Яго адкрыла чалавечая свядомасць: Ён не можа быць лакалізаваны ні ў якой кропцы прасторы, месца Яго жылля - увесь свет, а дакладней - Ён больш за свет, Ён па-за светам, хоць і сыходзіць у яго. Бог - чыстая духоўнасць, а Дух, паводле слоў апостала, «павявае, дзе хоча». Тады мы лепш зразумеем, чаму так разважае пра Бога герой Кнігі Іова: «Вось Ён пройдзе перада мною - і не ўбачу Яго; пранясецца - і не прыкмечу Яго» (Іоў 9, 11). Гэта азначае, што каб адчуць набліжэнне Бога, чалавеку не патрэбны знешні зрок. Спадзеючыся толькі на гэта, вельмі лёгка «не ўбачыць», «не прыкмеціць». Дзеля ж таго, каб «прыкмеціць», трэба ўключыць максімальны, абвостраны ўнутраны зрок, а дакладней - слых, і тады нават голасам самой цішыні, ласкавым і ціхім подыхам Бог можа дакрануцца да душы чалавека, як гэта адбылося з прарокам Эліягу (Іллёй) (1 Цар 19).

Самым парадаксальным здаецца наступнае: як пры такім разуменні Бога (абсалютная бесцялеснасць, абсалютная недасягальнасць для чалавека, амаль што абсалютная неадчувальнасць) Ён можа быць блізкім да чалавека? Здаецца, дзеля гэтага больш прыдатныя антропаморфныя багі элінскага міфу, зробленыя па чалавечым падабенстве. Але менавіта так: Адзіны Бог нашмат бліжэй да чалавека, бо чалавек, а не іншыя багі, стаўся галоўным Яго партнёрам па дыялогу. Воля Бога можа быць задаволена толькі праз добраахвотнае прызнанне Яго з боку другой волі. І гэта не воля нейкага іншага бога ці багіні, як у язычніцкіх культурах, а воля толькі чалавека. Так нараджаецца, можа, самы дзёрзкі парадокс, адкрыты старазапаветнымі тэкстамі: толькі праз чалавека Бог можа адчуць, як жывая Асоба, паўнату свайго быцця. Тое, што багі ці нейкія вышэйшыя сілы неабходныя чалавеку, было вядома і раней, але пра тое, што чалавек неабходны Богу і адчувае сваю неабходнасць, упершыню сказала Біблія. Валодаць светам недастаткова для таго, хто вызначыў сябе наступным чынам: «Я той, хто ёсць» (Зых 3, 14); магчымы пераклад - «Я буду той, хто буду». Вялікае і таямнічае невымаўляльнае імя Бога нясе ў сабе думку аб найвялікшай з магчымых паўнаце існавання, ажыццяўлення. Вось чаму Ён не так патрабуе пакорнасці, як, дорачы нам Сваю любоў і вернасць, чакае ад нас любові і вернасці - «любіць Пана, Бога вашага, прыляпляцца да Яго і служыць Яму ўсім сэрцам вашым і ўсёю душою вашаю» (Е. Нав 22, 5). Адсюль і вынікае яшчэ адзін вялікі парадокс, адкрыты Бібліяй: ідэя Саюза (Запавету) паміж Богам і чалавекам - Запавету, які прапаноўвае чалавеку Сам Бог. Саюз-Запавет немагчымы без свабоднай волі, таму і патрэбныя яму «сведкі» аб Ім, «выбраннікі» Яго - тыя, хто адгукнуцца Яму па сваёй добрай волі і рушаць у шлях, каб кардынальна перамяніць сваё жыццё, пераадолеўшы інерцыю ўласнага існавання. Так з ідэяй Запавету злучаецца ідэя Зыходу, які ўсведамляецца не толькі як рух у фізічнай прасторы, але перш-наперш як рух духоўны, як здольнасць нашай душы пераадолець інерцыю існавання і пачаць жыццё пачатку. Напэўна, таму Бог у самыя адказныя, пераломныя моманты будзе звяртацца да сваіх выбраннікаў, на якіх Ён ускладае асаблівую надзею, з адной і той жа формулай - «Устань і ідзі». А з Запаветам і Зыходам, які становіцца своеасаблівай матэрыялізацыяй Запавету, звязаная і ідэя Абетавання - высокай узнагароды, якую абяцае Бог, але дасягненне якой залежыць ад нас - нашай маральнай дасканаласці і сілы нашага духу. Праз гэта і набывае сэнс гісторыя, бо кожны наш крок не праходзіць дарэмна: ён набліжае ці аддаляе нас ад вялікай мэты.

Замах Саўла на Давіда.
1 Вал 18, 5-11.
Адным з найвялікшых адкрыццяў Бібліі, як ужо гаварылася, было адкрыццё гістарычнага часу, гісторыі як свядомага працэсу. Наша гісторыя не ёсць толькі блытаніна выпадковасцяў, яна мае высокі сэнс - паступовае набліжэнне свету да ідэалу, трыумф запаведзяў Божых у сусветным маштабе, канчатковая перамога Боскага Дабра. Гэтая ідэя непарыўна звязаная з месіянскай ідэяй: пасля доўгіх пакутаў, радасных узлётаў і падзенняў чалавечага духу, напрыканцы нашай высокай і жудаснай гісторыі павінен з'явіцца Памазанік - Машыях (у грэцкай трансфармацыі - Месія), які прынясе ўсяму чалавецтву мір і гармонію. Вось як бачыць Валадарства Божае вялікі прарок Ісая: «І пойдуць шматлікія народы, і скажуць: / прыдзіце, узыдзем на гару Пана, / у дом Бога Якуба, / і навучыць Ён нас шляхам сваім, / і будзем хадзіць дарогамі Яго. (...) І перакуюць мячы на аралы, / і коп'і свае - на сярпы: / не ўзніме народ на народ меч, / болей не будуць вучыцца ваяваць. (...) Тады воўк будзе разам з ягняткам жыць, / І ляжа разам з казлянём барс; / Будуць разам цяля, малады леў і вол, / І малое дзіця будзе іх вадзіць. / Немаўля будзе гуляць над нарою аспіда, / і дзіця працягне руку сваю да гнязда змяі. / Не будуць рабіць зла і шкоды на ўсёй маёй святой гары, / бо ўся зямля напоўніцца веданнем Пана, / як воды напаўняюць мора» (Іс 2, 3-4; 11, 6-9). Як бачым, прарок уяўляе Валадарства Божае як стан абсалютнай гармоніі ў чалавечым грамадстве, паміж чалавекам і прыродай, як свет, у якім назаўсёды знікне нянавісць і будзе панаваць любоў. Нягледзячы на ўсе разыходжанні, вялікая месіянская ідэя аб'ядноўвае старазапаветны і новазапаветны свет. Згодна з вызначэннем старажытных прарокаў, Месія павінен быць сынам (нашчадкам) ізраільскага цара і песняра псальмаў Давіда з калена (племені) Йегуды (Юды). Вось чаму і для хрысціянскай традыцыі Езус Хрыстос (Хрыстос - пераклад на грэцкую мову габрэйскага слова машыях - «памазанік») з'яўляецца абавязкова нашчадкам Давіда, а праз яго - Якуба, Ісаака, нарэшце - Аўраама. Такім чынам пераплятаюцца шляхі культур.

Сучасны чалавек павінен памятаць, што менавіта з Бібліі еўрапейская цывілізацыя атрымала вялікую духоўную, маральную спадчыну, без якой не можа існаваць чалавек. У той жа час, ад антычнай (элінскай) культуры яна атрымала ў спадчыну разуменне прыгожага і здольнасць да рацыянальнага філасофскага асэнсавання свету. Так і па сённяшні дзень працягваецца ў жыцці еўрапейскай цывілізацыі саюз і адначасова бясконцая спрэчка Ерусаліма і Афінаў - этычнага і эстэтычнага. Сказанае ніякім чынам не азначае, што ў грэкаў не было этычнага пошуку, а ў Бібліі няма нічога прыгожага. Проста сама прыгажосць у асэнсаванні Бібліі, яе эстэтыка - асаблівага кшталту. Прыгожае ў свеце біблійным неаддзельнае ад высокамаральнага і ўзвышанага. Можна нават сцвярджаць, што эстэтыка Бібліі трымаецца на катэгорыі ўзвышанага, тады як антычная культура - на катэгорыі прыгожага. Дарэчы, гэта адзначана было яшчэ ў позняй антычнасці невядомым аўтарам трактата «Аб узвышаным» (40-я гг. 1 ст. пасля Н. Х.), напісанага па-грэцку. Ананімны аўтар не знайшоў больш удалага прыкладу ўзвышанага, чымсьці словы Бібліі, што распавядаюць пра Дні Стварэння: «І сказаў Бог: няхай будзе святло. І сталася святло» (Быц 1, 3). Разважаючы пра розныя падыходы да свету і чалавека дзвюх старажытных культур, якія найбольш значна паўплывалі на культуру еўрапейскую, С.С. Аверынцаў піша: «Грэцыя дала ўзор меры, Біблія - ўзор бязмернасці; Грэцыі належыць «прыгожае», Бібліі - «узвышанае», тая асаблівая якасць, якая ў прыродзе ўласцівая не абжытым мясцовасцям, але стромкасцям гор ды бяздонню мораў. Тэма грэцкай паэзіі - статыка формы, тэма біблійнай паэзіі - дынаміка сілы. Грэк Пратагор сказаў: «Чалавек ёсць мераю ўсіх рэчаў»; але Біблія малюе быццё, якраз непадуладнае чалавечай меры, несувымернае з ёй»7. Падкрэслім, што ідэя несувымернасці Бога і створанага ім быцця з адной, непазбежна абмежаванай, чалавечай мерай, з'яўляецца адной з найважнейшых духоўных, філасофскіх і эстэтычных ідэй біблійнага тэксту. Такі падыход супрацьстаіць эгацэнтрычнасці і маральнаму рэлятывізму пратагораўскага падыходу і адкрывае перад чалавекам велічныя далягляды бясконцага духоўнага росту - пры поўным усведамленні, што немагыма дарасці да той найвялікшай Духоўнасці, што заклікае нас да гэтага росту, кліча за сабою.

Доўгі час - амаль васемнаццаць стагоддзяў існавання еўрапейскай культуры - тэксты Бібліі не ўспрымаліся як эстэтычны феномен, але інтуітыўна перажываліся ў гэтай якасці. Пацверджанне таму - моцны ўплыў на еўрапейскае мастацтва, пачынаючы з Сярэднявечча. Адным з першых, хто адкрыта абвясціў, што ў Бібліі, апроч усяго, ёсць і шэдэўры старажытнай паэзіі, быў выдатны нямецкі мысляр, філосаф, фалькларыст, паэт і перакладчык, старэйшы сябра Ёгана Вольфганга Гётэ Ёган Готфрыд Гердэр (1744-1803). Менавіта з яго распачынаецца падыход да Бібліі як да помніка мастацтва слова. Але гэта не азначае, што сам Гердэр успрымаў Біблію толькі як паэзію. Ён быў чалавекам высокай і глыбокай веры, таленавітым прапаведнікам. Можа, таму ён раней за ўсіх зразумеў: каб выканаць сваё прызначэнне, адгукнуцца ў чалавечых душах, Слова Божае павінна быць высокай і прыгожай паэзіяй. Адно непазбежна звязана з другім. Вось чаму Біблія сталася той вялікай кнігай, што не толькі дае нам маральную апору, духоўную падтрымку ў жыцці, але і дорыць асалоду, як заўсёды бывае пры сустрэчы з сапраўды прыгожым і высокім мастацтвам. Без Бібліі не з'явіліся б на свет ні фрэскі Феафана Грэка, ні іконы Андрэя Рублёва, ні шматлікія шэдэўры Рафаэля, Мікеланджэла, Караваджа, Рубенса, Рэмбрандта і іншых вялікіх мастакоў, не была б напісана геніяльная музыка Баха і Гендэля, не ўзніклі б «Боская Камедыя» Дантэ, «Страчаны Рай» Дж. Мілтана, «Каін» Байрана і шмат што іншае.

Калісьці, адчуваючы, што надыходзяць апошнія дні яго зямнога жыцця, вялікі Гётэ разважаў пра тое, што значыць у ягоным жыцці і ў жыцці чалавецтва Біблія: «Наогул жа недарэчна задаваць пытане, сапраўднае ці не сапраўднае тое ці іншае ў біблійных кнігах. Што можа быць больш сапраўднае, чымсьці тое дасканала-прыгожае, што знаходзіцца ў гармоніі з чысцюткай прыродай і розумам, да гэтага часу дапамагаючы нашаму найвышэйшаму развіццю! ...Колькі б ні развівалася наша духоўная культура, як бы ні паглыбляліся і пашыраліся нашы веды ў прыродазнаўчых навуках, прасвятляючы чалавечы розум, - ніколі нам не пераўзысці той вышыні і маральнай культуры, якая свеціць нам добрым сваім святлом са старонак Евангелляў!»8. Напярэдадні вялікага свята еўрапейскай цывілізацыі і ўсяго свету - двухтысячагоддзя Нараджэння Хрыстовага - мы па-новаму перажываем сэнс гэтых слоў і па-новаму чытаем старонкі вялікай Кнігі.


  1. Аверинцев С.С. Древнееврейская литература // История всемирной литературы: В 9 т. М., 1983. Т. 1. С. 271.
  2. Декларация об отношении Церкви к нехристианским народам. Рим, 1967. С. 5-6.
  3. Бердяев Н.А. Философия свободы. М., 1911. С. 53.
  4. Бердяев Н.А. Смысл истории. М., 1990. С. 69.
  5. Аверинцев С.С. Древнееврейская литература. С. 275.
  6. Тамсама.
  7. Аверинцев С.С. Арфа царя Давида: У истоков древнейшей лирической традиции // Иностранная литература. 1988. № 6. С. 189.
  8. Цыт. па: Эккерман И.П. Разговоры с Гёте в последние годы его жизни. М., 1981. С. 639, 640-641.


 

 

Design and programming
PRO CHRISTO Studio
Polinevsky V.


Rating All.BY