Аляксандр Яцыняк — нарадзіўся 17 мая 1959 года ў вёсцы Станева каля Святой Ліпкі. Скончыў факультэт тэалогіі і духоўнасці ў Папскім Грыгарыянскім універсітэце ў Рыме. Цяпер — кіраўнік супольнасці езуітаў у Калішы, кусташ санктуарыя Сэрца Езуса Міласэрнага, дырэктар і адміністратар мясцовага рэкалекцыйнага дому айцоў езуітаў у Калішы, а таксама прадстаўнік Душпастырскай рады Калішскай дыяцэзіі.

Ікона ў асабістай малітве чалавека

Той, хто прагне ўвайсці ў атмасферу малітвы з дапамогай пэўных сродкаў, можа зрабіць гэта таксама з дапамогай іконы. Прысутнасць іконы дапамагае засяродзіцца, сцішыцца, дазваляе сканцэнтраваць позірк на акрэсленай выяве, заахвочвае да ўсталявання повязі з Хрыстом, Найсвяцейшай Маці, святымі, да візуальнага сузірання акрэсленай містэрыі, выяўленай з дапамогаю не слоў, а канкрэтнай выявы, не толькі прыгожай, але і напоўненай той дакладнасцю, што вызначыла царкоўная традыцыя.

Адкуль узнікае моц іконы? Яе ствараюць тры ўзаемаабумоўленыя элементы:

• іканапіс, які стварае яе паводле канонаў;
• сама ікона як вызначэнне sakrum, што нясе святло і таямніцу;
• і, найперш, чалавек, які набліжаецца да містэрыі, перададзенай праз ікону.

Маліцца з дапамогай іконы — гэта ўзыходзіць на шлях Божай прыгажосці, прыгажосці Бога, які выходзіць нам насустрач; гэта таксама шукаць тую прыгажосць, што набліжае нас да Бога, што збаўляе свет.

Паўстае пытанне, як маліцца пры пасярэдніцтве іконы, як карыстацца іконай у малітоўным працэсе чалавека? Як ікона можа дапамагчы ў якой-небудзь малітве чалавека, асабліва малітве медытацыйнай і сузіральнай? Уявім сабе сітуацыю, што існавала колькі дзесяцігоддзяў ці стагоддзяў назад, калі яшчэ не было электрычнасці, калі ікона стаяла на нейкай паліцы і на яе падала няшмат святла. У малітоўным кантакце з іконай адзначалі тры асноўныя этапы, вымярэнні.

Пачуццёвае вымярэнне. Перш чым чалавек пачынаў маліцца, ён запальваў перад іконай аліўкавую лямпу ці свечку. Перад некаторымі іконамі ўвесь час гарэла лампада. Гэтая першая лампада дазваляла ўбачыць прынамсі контуры іконы, контуры дошкі, на якой была ўвасоблена святая выява. Такім чынам, у сузіранні іконы зыходзілі не з самой выявы, але са спаткання з тым, што з’яўляецца матэрыяльным, з драўніны, з дошкі, з погляду на пэўны адбітак, форму, фарбы.

Інтэлектуальнае вымярэнне. Чарговы крок — гэта пераход ад таго, што мы спасцігаем з дапамогаю пачуццяў, асабліва зроку (а часам таксама і дотыку), пры спатканні з канкрэтнай іконай, на інтэлектуальны ўзровень. Гаворка ідзе пра інтэлектуальнае разуменне іконы, пра разуменне таго, што перадае ікона, што паказвае, пра разуменне мовы іконы. Гэта штосьці падобнае да вывучэння замежнай мовы. Не пазнаёміўшыся хаця б крыху з гэтай мовай, немагчыма чытаць напісаныя на ёй кнігі. Гэтаксама і з «чытаннем» іконы. На гэтым узроўні неабходна адшукаць і зразумець сімволіку ўсёй іконы і яе асобных элементаў.

Духоўнае вымярэнне. Пераход ад вымярэння інтэлектуальнага да вымярэння непасрэдна духоўнага адбываецца праз малітву, праз адарацыю, сузіранне не самаго дрэва ці толькі бачнай выявы, адбітка, але той рэчаіснасці, якую гэтая ікона ўяўляе, набліжае, адлюстроўвае, да Божага свету, які адкрывае.

Пры ўсёй павазе да гэтага трохэтапнага класічнага спосабу ўваходжання ў малітву бачна, што ікона можа дапамагчы ў нашай малітве таксама і тады, калі, да прыкладу, мы няшмат у ёй (іконе) разумеем. Уявім такую сітуацыю. Вечар, мы адчуваем патрэбу памаліцца ці толькі пабыць крыху ў цішыні, засяроджанасці, задуме. Мы гасім непатрэбнае святло, адсоўваем убок тое, што перашкаджае, разгортваем Біблію… І тады ікона, што стаіць або вісіць перад намі, і запаленая перад ёю свечка могуць зрабіцца для нас носьбітамі чагосьці большага, трансцэндэнтнага, стаць запрашэннем да ўступлення ў дыялог з Абсалютам, да ўзнясення над тым, што прыемнае, што часовае.

Ікона можа таксама надзвычай дапамагчы ў класічнай медытацыі, або сузіранні. Святы Ігнацый Лаёла, паказваючы ў «Духоўных практыкаваннях», у чым заключаецца медытацыя, або сузіранне, заснаванае на Слове Божым, і як да яго далучыцца, заахвочвае да ўключэння ў малітву пасля ўступнай сцішанасці, спакою і ўсведамлення Божай прысутнасці, уласнага ўяўлення. У думках я мушу ўбачыць біблейскую сцэну, здарэнне, месца, сітуацыю, постаць, вакол якой канцэнтруецца мая малітва («Духоўныя практыкаванні», № 47). Гэтае далучэнне ўяўлення з’яўляецца надзвычай важным ва ўсёй сукупнасці медытацыйнай, або сузіральнай малітвы. Калі ў нас адсутнічае свядомае ўцягванне ўяўлення ў сукупнасць нашай малітвы, уяўленне ўсё роўна будзе «працаваць» у час малітвы, нярэдка падсоўваючы вобразы, асацыяцыі, якія часам не толькі не звязаныя з малітвай, але і адназначна будуць ёй перашкаджаць. Такога тыпу ўваход у малітву становіцца нашмат прасцейшым, калі мець перад сабою бачны вобраз, ікону, што можа наблізіць гэтую біблейскую сцэну, сітуацыю або постаць. Ікона, якая нагадвае пра існаванне свету духа, можа адначасова ўводзіць у яго чалавека, што шукае духоўнай глыбіні, прагне пераступіць цераз схематычную прыгажосць гэтага свету, прагне таксама ўбачыць, хоць бы няпэўна, цьмяна — нібыта ў люстэрку — вобразы, звязаныя з гісторыяй збаўлення, таксама і вобразы будучага жыцця.

Большасць іконаў у сваёй выразнасці настолькі універсальныя, што могуць дапамагчы ў самых разнастайных медытацыйных і сузіральных малітвах. Возьмем хоць бы найвыдатнейшую з іконаў — ікону Святой Тройцы Андрэя Рублёва. Углядаючыся ў яе, можна сузіраць містэрыю Св. Тройцы як сукупнасці і як асобных Боскіх постацяў, дынаміку стварэння, прыход трох прышэльцаў да Абрагама, таямніцу Увасаблення, Прычасця, Крыжа, Царквы, пачаткі веры на землях Русі, канчатковыя рэчы і г.д. Аднак перш чым мы дойдзем да гэтага, скажам колькі агульных слоў пра гэтую незвычайную ікону.

Найвыдатнейшая з іконаў

Пачнем з гісторыі. Ікона гэтая з’явілася прыблізна каля 1411 года; некаторыя называюць нават 1425 год. Аднак пераважае думка, што найбольш верагодная першая дата. Яе аўтарам, бясспрэчна, з’яўляецца Андрэй Рублёў, чалавек, пра якога мы ведаем вельмі мала; у першакрыніцах захавалася няшмат згадак пра яго. Ён пакінуў шэраг іконаў, але захаваліся нешматлікія з іх, і яны таксама сведчаць пра глыбіню гэтага чалавека. Ён жыў прыблізна з 1370 да 1430 гг. Некаторыя перасоўваюць дату яго нараджэння на 1360 год. Ён быў праваслаўным манахам і частку свайго манаскага жыцця правёў у манастыры Св. Тройцы (сучасны Сергіеў Пасад, нядаўні Загорск, каля Масквы), заснаваным св. Сергіем Раданежскім. І менавіта апошні стаўся праўдападобна духоўным натхняльнікам стварэння іконы. Гэта пераканаўча вызначае Павел Фларэнскі: «Аўтар Святой Тройцы, святы Сергій, узвёў Троіцкую царкву, бачачы ў гэтым акце заклік да паяднання рускіх земляў у імя найвышэйшай рэальнасці. Храм Святой Тройцы будуе дзеля таго, каб, “пазіраючы ўвесь час на яго”, — выкарыстаем тут словы храніста, які ўвекавечыў жыццё святога, — “перамагаць страх перад ненавісным падзелам свету”. Тройцы надаюць імя Жыватворнай, гэта значыць, той, што дае пачатак жыццю. Трыадзіная і непадзельная, Яна з’яўляецца крыніцай жыцця, бо адзінства ў любові — гэта жыццё, пачатак жыцця, а нянавісць, нязгода — гэта знішчэнне і шлях да смерці. Ненавіснаму падзелу свету супрацьпастаўлена адзінства, што дае пачатак жыццю, бесперапынна рэалізуе духоўны трыумф любові і ўзаемапаразумення. […] Калі царква прысвячалася Святой Тройцы, у ёй мусіла знаходзіцца мясцовая ікона Святой Тройцы, якая ўвасабляла духоўную сутнасць самаго храма, калі можна так сказаць — яго імя ў колерах. Цяжка пры гэтым уявіць, каб, напрыклад, вучань вучня святога Сергія, яго духоўны ўнук, амаль сучаснік, які пачынае займацца іканапісам яшчэ пры яго жыцці і, праўдападобна, ведае яго асабіста, асмеліўся замяніць кампазіцыю, ухваленую святым, сваёй уласнай кампазіцыяй гэтага першаўзору»1. На тэму самой кампазіцыі і яе духоўнага прысвячэння Фларэнскі дадае: «Гісторыя гэтага кампазіцыйнага матыву досыць доўгая, бо ўжо ў 314 годзе каля дуба ў даліне Мамрэ, паводле пераказу Юльяна Афрыканскага, знаходзілася карціна з выявай наведвання трыма пілігрымамі Абрагама, а ў V і VI стагоддзях вядомыя мазаічныя выявы наведнікаў Абрагама ў базыліках Санта Марыя Маджорэ ў Рыме і Сан Вітале ў Равене. Пазней гэты іканаграфічны матыў паўтараецца досыць часта. […] У тыя бурныя часы, сярод звадак і ўзаемнай нянавісці, у перыяд усеагульнага здзічэння і татарскіх нападаў, хаосу і гвалту над Руссю, перад вачыма людзей адкрыўся бясконцы, непарушны, некрануты, “звышнатуральны”, Боскі свет. Варожасці і нянавісці, што пануюць у свеце зямным, супрацьпастаўлена ўзаемная любоў, якая напаўняецца вечнай гармоніяй, з вечнай размовай без слоў, вечнай еднасцю звышнатуральных сфераў. І вось гэты таямнічы свет шырокім струмянём уліваецца проста ў душу таго, хто сузірае ікону Святой Тройцы Рублёва. Гэты блакіт, што не мае сабе роўных на свеце, — больш нябесны, чым неба над зямлёю, гэты сапраўды самы блакітны з блакітаў […], гэтая невыразная зграбнасць узаемадзейных формаў, гэтая цішыня, што напаўняе спакоем, гэтая бясконцая пакорлівасць — усё гэта складае творчы змест іконы Тройцы. Чалавечая культура, увасобленая ў матэрыяльных каштоўнасцях, жывы свет — у дрэве, а мёртвы — у камені, усё здаецца маленькім і слабым у параўнанні з невычэрпнай і бясконцай любоўю. Усё канцэнтруецца вакол яе і дзеля яе, бо яна — сваім блакітам, музыкай свайго хараства, сваёй перавагай над полам, над узростам, над усімі зямнымі справамі і звадамі — ёсць само неба, ёсць сам абсалют рэальнасці, ёсць сапраўды чымсьці самым лепшым, самым узнёслым з усяго, што існуе. Андрэй Рублёў перадаў наколькі неспасцігальнае, настолькі крыштальна яснае і непарушна правільнае бачанне свету. Але каб убачыць гэты свет, каб напоўніць сваю душу і свой пэндзаль гэтым раскошным жыватворным павевам духа, мастак мусіў мець перад сабою боскі першаўзор, а каля сябе — яго зямное ўяўленне — знаходзіцца ў духоўным асяродку, у якім панаваў спакой. Для Андрэя Рублёва як мастака пажыткам з’яўлялася тое, што было яму дадзена. І таму не святога Андрэя Рублёва, духоўнага ўнука святога Сергія, а самаго заступніка зямлі рускай — Сергія Раданежскага трэба ўшаноўваць як сапраўднага творцу найвялікшага з шэдэўраў не толькі рускага, але і сусветнага жывапісу. У выпадку з іконай Святой Тройцы Андрэй Рублёў быў не самастойным творцам, а толькі геніяльным выканаўцам творчай задумы і асноўнай кампазіцыі, перададзеных яму святым Сергіем».2

Гавораць, што іконы ён маляваў у дні будзённыя, а ў нядзелю і ў святы цэлыя гадзіны праводзіў, сузіраючы Божую рэчаіснасць з дапамогаю іконаў, і тое, што ствараў ён сам, было таксама плёнам яго духоўных або нават містычных перажыванняў, якія потым ён спрабаваў перадаць іншым, захоўваючы паслухмянасць іканаграфічным нормам.

Асноўныя вымярэнні іконы

Існуе досыць значная праблема з наданнем гэтай іконе адпаведнай назвы. Часцей за ўсё гавораць, што гэта ікона Святой Тройцы. Аднак у гэтай іконе прысутнічае столькі розных плоскасцяў і значэнняў, што яна набліжае не толькі містэрыю Святой Тройцы. Гэтую ікону ўспрымаюць як ікону, якая ідзе ад Святой Тройцы да Эўхарыстыі і ад Эўхарыстыі да Святой Тройцы. Гэтая ікона за 100 з лішнім гадоў пасля яе стварэння была прынятая так званым Сінодам Ста Падзелаў у якасці ўзору для ўсіх выяваў так званай старазапаветнай Тройцы. Было вырашана, што такі погляд на Тройцу павінен стаць нормай на будучае. Пазней яна шмат разоў аднаўлялася, «апраналася» ў сукенкі з срэбра і золата. Аднак тое, што мы бачым цяпер, і ёсць тым, што ўвасобіў Андрэй Рублёў. Якія асобныя вымярэнні мы бачым тут увасобленымі? Гэтая ікона з’яўляецца сінтэзам усёй гісторыі збавення. Ад пачатку да канца, праз яе галоўныя этапы. Паспрабую пералічыць толькі дзесяць з іх.

1) Таямніца Святой Тройцы. Аднак, адразу ўзнікае праблема: мы маем тут тры Асобы Святой Тройцы, але якая з іх з’яўляецца Богам Айцом, якая — Езусам Хрыстом, а якая — Святым Духам? Еўдакімаў і шмат іншых аўтараў расшыфроўваюць гэта наступным чынам: у сярэдзіне знаходзіцца Бог Айцец, з левага боку знаходзіцца Езус Хрыстус, а з правага — Дух Святы. Чаму Бог Айцец у цэнтры? Таму, што Ён — першы, Ён — найважнейшы. За Ім знаходзіцца дрэва, якое з’яўляецца сімвалам жыцця, а за постаццю Хрыста — дом, што сімвалізуе Царкву, якую засноўвае на зямлі Езус Хрыстус. Аднак ці вытрымлівае падобны погляд спробу сур’ёзнага аналізу гэтай іконы? Не вельмі. Чаму? Паглядзім на колер убранняў. Колер унутранага ўбрання постацяў злева і справа блакітны. А вось колер унутранага ўбрання цэнтральнай постаці чырвоны, а вонкавае ўбранне мае блакітны колер. З нейкай прычыны постаць у сярэдзіне колерам свайго ўбрання адрозніваецца ад дзвюх астатніх. Яна адмовілася ад нябеснага блакіту, каб апрануць убранне чалавецтва, царскае ўбранне, але адначасова ўбранне, што сімвалізуе мучаніцкую кроў. Апрача таго, калі цэнтральная постаць — гэта Бог Айцец, дык чаму Ён пазірае толькі на постаць справа ад Сябе — на Сына Божага? Не, штосьці тут не так. Трэба ведаць, што цэнтр іконы не знаходзіцца там, дзе знаходзяцца дыяганалі іконы, што ікона выходзіць насустрач чалавеку, які на яе пазірае. Цэнтр — дзесьці пасярэдзіне паміж чалавекам, які моліцца, і дошкай, на якой увасоблена цудоўная выява.

Будзем зыходзіць з простага сцвярджэння, што постаць з левага боку — гэта Бог Айцец, постаць усярэдзіне — гэта Езус Хрыстус і постаць з правага боку — Святы Дух. Гэта дазволіць нам упарадкаваць погляд на кожную з Асобаў і цалкам іх расшыфраваць. Звернем увагу на позірк. Постаць злева пазірае некуды ўдалечыню; гаворыцца пра тое, што гэта спрадвечны позірк Бога Айца. А вось постаць у цэнтры пазірае на постаць з левага боку. Сын Божы, які адвечна паходзіць ад Бога Айца. Гэтае адвечнае нараджэнне Божага Сына Богам Айцом выяўлена ў позірку, скіраваным на Бога Айца. Постаць з правага боку пазірае на келіх. Гэтым яна выражае эпіклезу, момант сыходу Святога Духа на дары, складзеныя на алтары. У нас ёсць тры Асобы. Ці выступае каторая з іх на першы план? Не. Усе аднолькава важныя, хоць постаці ўсярэдзіне і на правым баку іконы знаходзяцца ў схіленых позах перад постаццю з левага боку іконы. Адначасова гэтыя тры постаці знаходзяцца ў акружнасці, якая сведчыць пра еднасць, бо Яны ўтвараюць еднасць. Тры Асобы аднолькава істотныя, важныя, Яны ўтвараюць дасканалую супольнасць, камунію. Гэтая ікона павінна адлюстроўваць адвечную гасціну Святой Тройцы. Аднак ці толькі гэта? Гэтая ікона — сінтэзам усяе гісторыі збаўлення. Мы маем у ёй выяўленне самых істотных элементаў Божага плану збаўлення. Вось яны:

2) Стварэнне. Паглядзім, які рух мы заўважаем у гэтай іконе. Ён пачынаецца ад правай нагі постаці з левага боку, або Бога Айца, пераходзіць праз левую стапу постаці з правага боку. Далей гэты рух пераходзіць праз рух скалы (скала нахіленая), праз рух дрэва (дрэва таксама нахіленае) і заканчваецца ў постаці Бога Айца. Бог Айцец, які з’яўляецца пачаткам і заканчэннем усёй дынамікі стварэння. Калі мы так паглядзім на рух стварэння: Бог Айцец, які ёсць крыніцай і заканчэннем працы стварэння, дык убачым адначасова, што Езус Хрыстус з’яўляецца цэнтрам стварэння. Той, з-за якога і дзеля якога ўсё было створана.

3) Складанне на абліччы зямлі слова Божага ў выглядзе кнігі Бібліі. Паглядзім на прастору, што з’яўляецца асновай стала, на якім знаходзіцца келіх. Яна ўяўляе сабою сімвал зямлі. У іканаграфіі зямлю паказвалі як штосьці чатырохкутнае, штосьці, што мае чатыры канцы, паводле біблейскай канцэпцыі чатырох краёй зямлі. Каб яшчэ больш наблізіць гэты аспект разважання пра зямлю, Рублёў увёў у цэнтр гэтага чатырохкутніка прамавугольную прастору з глыбінёй, якая павінна яшчэ больш падкрэсліваць, што маецца на ўвазе зямля. Уся зямля з’яўляецца тронам Божым, бо ўся зямля з’яўляецца абагаўлёнай, святой зямлёй. Бог ёсць тым, у кім «здзяйсняецца» ўвесь сусвет. Няма таго падзелу, якую мы часта бачым у заходняй думцы, дзе Бог адасоблены ад чалавека нейкай безданню, што мусіць узнікнуць нейкі акт ласкі з боку Бога і адказ чалавека на гэтую ласку, каб повязь магла быць адноўленая. Гэта заходні погляд. Усходні погляд мае такі ж характар, як і той, што адлюстраваны гэтай іконай. Зямля з’яўляецца тронам Бога, з яе Бог хацеў зрабіць свой трон, але ці толькі гэта? Зямля, што ствараецца, з’яўляецца таксама асаблівым алтаром, на якім Бог раскладвае сваю кнігу, кнігу Бібліі, кнігу Слова Божага. Паглядзім на белую прастору, што ўяўляе верх стала, на якім стаіць келіх. Яна — як разгорнутая кніга Бібліі, абвешчанага Слова. Калі мы паглядзім на гэтую кнігу, раскладзеную на абліччы зямлі, дык заўважым таксама правую далонь постаці, якая з’яўляецца Святым Духам; гэтая далонь — як галоўка і крыло галубкі (сімвал Святога Духа). Праз месцазнаходжанне гэтай рукі ўмоўна перадаецца факт боганатхнёнасці Святога Пісання. Слова Божае — для ўсяе зямлі, няма на зямлі такога закутка, да якога не дайшло б слова Божае. Гэтае слова — для ўсіх.

4) Прыход трох анёлаў да Абрагама і Сары (пар. Быц 18, 1–16). Чытаючы гэты тэкст, здзіўляешся толькі аднаму: да Абрагама і Сары прыходзяць трое прышэльцаў, але тэкст быццам бы падказвае, што адначасова гэта хтосьці адзін. Гэтае прыбыццё да Абрагама трох пасланцоў, якія нібыта з’яўляюцца кімсьці адным, расшыфроўваюць як першае біблейскае аб’яўленне Святой Тройцы чалавеку. Менавіта гэтае здарэнне было ўвасоблена Андрэем Рублёвым, каб наблізіць містэрыю Святой Тройцы. Ён паказвае тры аспекты гэтага здарэння.

Гістарычнае вымярэнне, а менавіта тое, што на самай справе адбылося паводле біблейскага апісання. Яны садзяцца пад дубамі Мамрэ, каб падсілкавацца тым, што падаюць ім Абрагам і Сара. Адначасова яны сядаюць непадалёк ад намёта, дома, у якім жывуць Абрагам і Сара.

Калектыўны аспект. Тут няма Абрагама і Сары. На іншых выявах Святой Тройцы такога тыпу Абрагам і Сара з’яўляюцца па баках унізе іконы з тае прычыны, што ў тоеснасці хрысціянскага Усходу, асабліва Русі, калектыўны аспект быў глыбока ўкаранёны.

Сімвалічны аспект. Чаму надаецца такое значэнне гэтаму спатканню Бога, які аб’яўляецца ў Тройцы Абрагаму і Сары? Таму, што прыход Божай Тройцы да Абрагама і Сары — гэта новае стварэнне. Бог у гэты момант стварае абраны народ. На пачатку Ён ствараў чалавека як такога (пар. Быц 1–2), цяпер стварае абраны народ.

5) Праўда ўвасаблення. Мы маглі б паглядзець на гэтую ікону праз прызму геаметрычных фігур, упісаных у яе. Мы можам заўважыць у ёй трохкутнікі, якія сваімі вяршынямі скіраваныя ўніз. Гэта, між іншым, азначае, што Сын Божы сыходзіць на зямлю, набліжаецца да яе, уцелаўляецца на ёй. Важна таксама звярнуць тут увагу на колеры ўбрання асобных постацяў. Блакітны колер постаці з’яўляецца колерам унутранага ўбрання постаці з левага і правага бакоў іконы і колерам унутранага ўбрання постаці ў цэнтры. Узнікла штосьці, у выніку чаго постаць пасярэдзіне змяніла сваё ўбранне, адмовіўшыся ад блакіту неба. Чырвоны колер — гэта колер убрання Езуса Хрыста. У іканаграфіі ён можа таксама сімвалізаваць ахвяру, кроў і чалавечае вымярэнне. Такія колеры ўбрання мае таксама постаць Хрыста ў знакамітай іконе Збаўцы (Спаса) Андрэя Рублёва. Паглядзім таксама на правую руку постаці ўсярэдзіне. Яна штучна патоўшчана, быццам трэба было паказаць моц Хрыста Пантакратара, але адначасова размяшчэнне пальцаў гэтай рукі паказвае, што маюцца на ўвазе дзве прыроды гэтай постаці — Боская і чалавечая. Яна нібыта хоча падказаць: гэта Я ёсць тым, хто мае ў сабе прыроду Боскую і чалавечую. У падобным ключы мы можам таксама расшыфраваць сэнс позірку постаці ўсярэдзіне. Бенуа Штандэрт напісаў: «Ён, дзякуючы жэсту правай рукі, паказвае на дар са свайго жыцця, і адначасова позірк, скіраваны да Айца, тлумачыць, што Ён робіць усё з любові да Яго»3.

6) Таямніца Эўхарыстыі. Рэальнасць Эўхарыстыі падкрэслівае найперш келіх. У іконе тое, што бачнае, павінна навесці нас на тое, што нябачнае. Келіх, які знаходзіцца на алтары, павінен навесці нас на келіх нябачны. Келіх бачны, у якім знаходзіцца маленькае ягнятка, паказвае нам келіх нябачны, у якім не можа быць ніхто іншы, апрача вялікага Ягняці — Езуса Хрыста. Нябачны келіх утвораны ўнутранымі лініямі постацяў з правага і левага бакоў іконы. У гэтай Эўхарыстыі прымае ўдзел уся Святая Тройца. Святы Дух удзельнічае сваім позіркам, што благаслаўляе, скіраваным на келіх, які стаіць на алтары. Гэты позірк працягвае традыцыю рэалізацыі эпіклезы, гэта значыць малітвы, скіраванай да Бога Айца, каб Святы Дух сышоў на дары, складзеныя на алтары. Адначасова мы можам заўважыць тут, што з’яўляецца алтаром, на якім адбываецца Эўхарыстыя. Ім з’яўляецца ўся зямля. Эўхарыстыя — гэта рэальнасць такая вялікая, што яна адбываецца на гэтым вялікім алтары, якім з’яўляецца ўвесь свет. Адначасова заўважым, што постаць пасярэдзіне мае залаты пас, перакінуты праз правае плячо. Гэта стула Першасвятара, якім ёсць Езус Хрыстус. Дзве іншыя постаці гэтай стулы не маюць. Паглядзім таксама, куды Езус паклаў сваю руку. Яна ляжыць на той частцы алтара, у якой знаходзяцца рэліквіі. Калі святар набліжаецца да алтара і цалуе яго, дык гэта не проста нейкі сімвалічны жэст. Гэта цалаванне рэліквій, умантаваных у алтарны стол.

Што яшчэ ўказвае на Эўхарыстыю? Паглядзім на ніжнюю частку іконы. Тут мы знойдзем дзіўную рэч. Мы ўбачым, што лініі разыходзяцца і сыходзяцца паводле законаў перавернутай перспектывы, якая часам выкарыстоўваецца ў іканаграфіі. У нашай іконе гэта павінна заахвоціць чалавека, які сузірае ікону, каб ён паглядзеў, дзе гэтыя лініі перасякаюцца. Калі б мы пайшлі ў храм, у які першапачаткова змясцілі гэтую ікону і дзе сёння знаходзіцца яе рэпрадукцыя, і калі б мы захацелі прадоўжыць гэтыя лініі, то мы б заўважылі, што яны сустракаюцца пад іконай, паблізу ад алтара, змешчанага за іканастасам. Ікона нібыта падказвае: тое, што я тут паказваю, адбываецца адразу за іканастасам на эўхарыстычным стале. Да гэтага, між іншым, падводзіць перавернутая перспектыва.

7) Таямніца крыжа. Крыж ва ўсходняй іканаграфіі і духоўнасці ніколі не меў такога падкрэсленага значэння, як у заходнім Касцёле. Крыж тут прысутнічае, але не навязліва. Калі б мы хацелі адкласці шырыню іконы на яе вышыні, мераючы знізу, мы б убачылі, што ўзнікне лінія, якая праходзіць па плячах постацяў з левага і правага бакоў іконы. Зялёнае дрэва за постаццю ў цэнтры нагадвае пра дрэва крыжа. Крыж упісаны ў ікону. Аднак гэта крыж, у якім удзельнічаюць усе тры Боскія постаці. Крыж, які падтрымліваюць рукамі Бог Айцец і Святы Дух. Мы знаходзім тут дзіўную сугучнасць: зямля служыць тронам, на якім сядзіць Бог, з’яўляецца плоскасцю, на якой распасцёртая Біблія, з’яўляецца эўхарыстычным сталом, і адначасова выступае асновай вялікага келіха і фундаментам, з якога вырастае крыж. Таямні- ца крыжа разыгрываецца на ўсёй зямлі. Пра падзею смерці на крыжы нібыта нагадвае таксама характар адлюстравання скалы. Калі Езус паміраў, зямля задрыжэла. Калі б мы хацелі ўбачыць нябачны вялікі келіх, крыж, а таксама ўкрыжаванага на ім Езуса Хрыста, мы б убачылі, што ў гэтым вялікім келіху збіраецца ўся кроў, што выцякае з Езуса Хрыста. Гэта не так, як на некаторых заходніх малюнках: Езус вісіць укрыжаваны, і анёл з келіхам падлятае, каб сабраць кроў, што выцякае толькі з Яго грудзей. Не, тут гэты вялікі келіх, асновай якога з’яўляецца зямля, збірае ўсю кроў Езуса.

Такога адзінства — зямлі як трона Бога, амбоны, на якой ляжыць Біблія, асновы эўхарыстычнага стала і асновы крыжа — не ўдалося дасягнуць ніводнаму іншаму твору хрысціянскага мастацтва. Некаторыя з заходніх твораў толькі крыху наблізіліся да гэтага. Аднак ніводны з іх не дасягнуў той дасканаласці, якая ёсць у іконе Святой Тройцы Рублёва: тое асаблівае спалучэнне, у якім зямля з’яўляецца Божым тронам, на якой раскладзеная Біблія, зямля, якая служыць эўхарыстычным сталом, якая служыць выступае асновай келіха і рэчаіснасцю, з якой вырастае крыж.

8) Час Царквы, у якім прысутны Езус Хрыстус як Пантакратар. Пра гэта можа сведчыць патоўшчаная правая рука. Ён, аднак, адрозніваецца ад выяваў Пантакратара з распасцёртымі рукамі ў апсідах базылікаў, дзе Збаўца займае ўсю прастору апсідаў і нават часам палохаў сваёю магутнасцю. Тут Пантакратар — гэта той, хто служыць, узіраючыся ў Бога Айца, гэта той, хто пастаянна ёсць Ягнём.

9) Пачатак веры на землях Русі. Паводле найстаражытнейшых запісаў, гэта была ініцыятыва самой Русі. Уладар сказаў: «Ідзіце да розных народаў і паглядайце, у што і як яны вераць, паглядзіце, як адпраўляюць культ, як развіваюць сваю веру». Пасланцы адправіліся да розных народаў і, вярнуўшыся, расказалі, што яны пачулі і ўбачылі. Тыя, што вярнуліся з Візантыі, сказалі: «Мы ўбачылі неба на зямлі, мноства святла, мноства іконаў, кадзілы, Боскія спевы». Гэта прадчуванне неба на зямлі. Гэтым прадчуваннем неба на зямлі ёсць таксама ікона Святой Тройцы.

10) Эсхаталагічны рух, які дапоўніць справу збавення. Ён часткова супадае з рухам стварэння, рух, які пачынаецца ад правай стапы постаці з левага боку праз левую стапу постаці з правага боку, праз рух скалы і дрэва, і які заканчваецца ў доме Айца, дзе ёсць шмат жытлаў. Езус Хрыстус, адыходзячы, гаворыць: «Іду, каб падрыхтаваць вам месца, у доме Айца майго ёсць шмат жытлаў».

Паглядзім яшчэ раз на колеры, асабліва на зялёны. Ніводная з рэпрадукцый не здолела і не здолее перадаць гэтую зелень Рублёва. Таямніца гэтай іконы ў тым, што ў яе фоне золата пераходзіць у зелень, зелень пераходзіць у золата, а гэтага ніводнаму іншаму мастаку ніколі не ўдавалася дасягнуць. Чалавек, які ўзіраецца ў святло (фон) іконы, гаворыць: гэта золата. Узіраецца, узіраецца далей і гаворыць: не, гэта зелень. Узіраецца яшчэ больш і гаворыць: не, гэта золата. Як зелень можа рабіцца золатам, як золата можа рабіцца зеленню? Што абазначае зелень? Абазначае маладосць, адраджэнне і жыццё на зямлі. Гэта сімвал зямной жывучасці. Але адначасова гэтая зелень робіцца золатам, якое з’яўляецца святлом Бога. Зямная рэчаіснасць становіцца рэчаіснасцю Бога. Усё зямное пранікаецца і ўзвышаецца Божым святлом. І гэтую праўду таксама перадае гэтая ікона.