ВЕРА І ФІЛАСОФІЯ

Выданне гэтай кнігі – нібы водгук на новае зацікаўленне Касцёлам стасункамі веры і розуму, філасофіі і тэалогіі. Нагадаем, што цікавасць да гэтай праблематыкі ініцыявана адной з апошніх энцыклік Святога Айца Яна Паўла ІІ Fides et ratio. Аб адносінах паміж верай і розумам (беларускі пераклад К. Лялько; Мн., 2000). Тэма і змест энцыклікі надзвычай актуальныя для жыцця і місіі Касцёла, паколькі датычаць праблемы, што спадарожнічае хрысціянству ад яго пачатку і, бадай, яму толькі – сярод іншых рэлігій – найболей уласцівай, – праблемы ўзаемасувязі веры і розуму, мудрасці харызматычнай (тэалагічнай) і мудрасці агульначалавечай (філасофскай). У цэлым рэфлексія Святога Айца паўтарае традыцыйнае навучанне Касцёла: розум удзельнічае ў веры, паколькі вера мае разумны характар, хаця даецца як дар ласкі Божай; філасофія патрэбна тэалогіі, бо таксама шукае ісціну, якая не пярэчыць ісціне Аб'яўлення, а ёсць яго падмуркам і «перадпакоем» веры (лац. preambula fidei). Напрыканцы ўвага вернікаў звернута на класічны тып філасофіі – філасофію побыту (існага) ці, інакш, філасофскую метафізіку як найболей рэалістычную і блізкую да натуральнай мудрасці, ад якой адзін крок да мудрасці Аб'яўлення (раздзел 83).

У такім кантэксце выданне зборніка і выбар яго тэматыкі цалкам зразумелыя. Галоўны рэдактар і ўкладальнік, Святлана Грачухіна, займаецца філасофіяй у адным з рымскіх касцельных навуковых асяродкаў, знаходзіцца ў цэнтры інтэлектуальнага жыцця Касцёла, і таму яе ініцыятыва выглядае натуральнай. Што ж датычыць выбару агульнай тэматыкі – «хрысціянская філасофія», – то ён сугучны з духам энцыклікі і нібы скіраваны на больш дэталёвае асэнсаванне яе палажэнняў. Зборнік – паводле назвы – закранае сапраўды важную для еўрапейскай культуры праблему стасунку філасофіі і хрысціянскай веры.

У прадмове ўкладальнік тлумачыць, што паўплывала на выбар тэматыкі. З аднаго боку, гэта агульнаеўрапейскі крызіс філасофіі і тэалогіі, выкліканы заняпадам веры і секулярызацыяй грамадства (с. 6). З другога боку, сыходзячы з беларускай сітуацыі, недахоп «працаў, у якіх прысутнічала б імкненне асэнсаваць рэчаіснасць... твораў, аўтары якіх з вышыні хрысціянскай веры і з глыбіні духоўнага жыцця асэнсоўвалі б тое жыццё, існаванне ўвогуле і, урэшце, Быццё як такое, уключаючыся, такім чынам, у сусветны кантэкст філасофскай думкі» (с. 5). Слушна ставіцца дыягназ актуальнасці трох заданняў для сучаснай беларускай культуры: найперш адраджэнння сваёй уласнай традыцыі, затым рэінтэграцыі ў культурны кантэкст Еўропы і ўрэшце супастаўленне сваіх набыткаў з агульнаеўрапейскімі. На думку С. Грачухінай, гэтыя тры заданні (найболей – два апошнія) стаяць і перад хрысціянскай філасофскай думкай – як беларускай, так і сусветнай. Праўда, існаванне г. зв. «хрысціянскай філасофіі» адразу пастулюецца як факт відавочны, як той занядбаны філасофскі кірунак, да якога нібыта мусяць вярнуцца мысліцелі-хрысціяне. Аднак аўтарка прадмовы неўзабаве ўжывае як раўназначнае «хрысціянскай філасофіі» паняцце «чыстай» ці тэарэтычнай філасофіі (с. 6), што ўскладняе разуменне канцэпцыі зборніка: ці ён прысвячаецца канкрэтнай праблеме «хрысціянства і філасофія», ці агульнай праблеме філасофіі як такой, яе стану ў Еўропе і ўплыву на стан веры. Ва ўсялякім разе, акрэсленне тэматыкі ў прадмове не дастаткова выразнае і прадметнае, што, адпаведна, ускладняе ўспрыманне зместу. Магчыма, не лішнім быў бы адмысловы ўводны артыкул з больш дэталёвым тлумачэннем праблематыкі зборніка, аргументацыі яе выбару і мэты кожнага з артыкулаў.

Ва ўступе гэтаксама без агаворак да «хрысціянскіх сістэмаў філасофіі» залічваецца спадчына Максіма Вызнаўцы, У. Салаўёва і А. Разміні. Такое катэгарычнае азначэнне ў дадзеным выпадку вымагае прынамсі тлумачэння, бо пераважная большасць чытачоў-вернікаў успрыме такія кваліфікацыі адназначна, не арыентуючыся ў складанасці развіцця філасофскай думкі.

У зборніку змешчаны артыкулы спецыялістаў, якія займаюцца філасофскай праблематыкай прафесійна. Усе аўтары – прадстаўнікі рымскага навуковага асяродку Касцёла, амаль усе – каталіцкія святары з Італіі (пераклад з італьянскай мовы цалкам зроблены С. Грачухінай; у склад рэдакцыі ўваходзяць Ж.М.Кацье, А. Эсківель, А. Жлутка). Першыя тры артыкулы прысвечаны самай сур'ёзнай тэме – тэме метафізікі як «першай філасофіі», прычынам яе заняпаду ў еўрапейскай культуры і незаменнай ролі ў рэалістычным пазнанні свету. Аўтары – Жорж Мары Кацье, Аніцэт Малінара і Джанфранка Басці. Затым змешчаны аб'ёмны гістарычны артыкул Луіджы Бальёла, прысвечаны агляду дыскусій вакол магчымасцяў хрысціянскай філасофіі. Другі гістарычны артыкул прысвечаны ролі грэцкай філасофіі ў хрысціянскай думцы (на прыкладзе Максіма Вызнаўцы). Яго аўтар – Бернард дэ Анджэліс. Кароткі артыкул самой С. Грачухінай – хіба вынятак з большай працы, – прысвечаны думцы расійскіх філосафаў У. Салаўёва і У. Эрна, а артыкул Амадэа Куба Эсківель прысвечаны спадчыне італьянскага мысліцеля-хрысціяніна Антоніо Разміні. Завяршае зборнік тэкст-«неспадзянка», які не можа не звярнуць увагу кожнага, каму блізкая класічная філасофская думка: гэта пераклад св. Тамаша Аквінскага, зроблены з арыгінальнай лаціны Алесем Жлуткам. Перакладзены ўступныя фрагменты Summa contra gentiles (І, 1) і Summa Theologiae (І, 1, 1). Напрыканцы змешчаны «Слоўнік філасофскіх тэрмінаў» і «Маленькі лацінска-беларускі слоўнік філасофскіх тэрмінаў» (пададзены выключна моўныя адпаведнікі).

Кожны з артыкулаў арыгінальны па тэматыцы, па-свойму цікавы і вымагае асобнага разгляду, але мы абмяжуемся іх агульнай філасофскай ацэнкай, а больш глыбока прааналізуем тэму «хрысціянства і філасофія», якую закранае артыкул Л. Бальёла, прысвечаны дыскусіі 1930–1940-х гадоў аб магчымасці хрысціянскай філасофіі.

Артыкулы італьянскіх выкладчыкаў філасофіі, прысвечаныя філасофіі ўвогуле (г. зв. метафізіцы), магчыма, узятыя для зборніка з кантэксту нейкай дыскусіі. Добрымі ўводзінамі ў разуменне крызісу еўрапейскай філасофіі можа быць артыкул Ж. Кацье «Шлях да метафізікі». Аўтар бачыць яго прычыны ў вузкім рацыяналізме Новага часу, у прагматычнай арыентацыі навукі. Філасофія пазбавілася праз гэта трансцэндэнтнай перспектывы, прэтэнзіі на мудрасць. Між тым перспектыва філасофіі і рэлігійнай веры – адна і тая ж: выхад за мяжу гэтага свету ў кірунку да ісціны і Бога. Добрая філасофія – гэта проста філасофія разумовай адвагі, поўнага раскрыцця патэнцыялу чалавечага інтэлекту. У гэтай справе вера дапамагае мысленню, паколькі «Божая ласка не знішчае людскую натуру, але загойвае яе раны, узмацняе і ўздымае да сябе» (с. 16–17). У наступным артыкуле – «Рэалізм і праўда» (лепей было б – ісціна. – Ю.З.) – сцісла паказаны рэалістычны характар тамістычнай метафізікі, хоць не без дыскусійных сцвярджэнняў самога аўтара. Эпістэмолаг Басці піша аб перспектывах метафізікі, якія, на яго думку, залежаць ад абранай метадалогіі. Артыкул вельмі дыскусійны па стылі, зразумелы – хіба часткова – толькі спецыялістам.

Цяпер вернемся да тэмы «хрысціянскай філасофіі». Артыкул Луіджы Бальёла – сапраўды пазнавальны для спецыяліста па гісторыі філасофіі, паколькі гэтая тэма ў айчынных крыніцах асветлена слаба. Добра, што цяпер маем гэты артыкул у перакладзе. (Нагадаем пра існаванне неблагіх расійскіх перакладаў некаторых прац Жыльсона і Марытэна на гэтую тэму). Аўтар прасочвае дыскусію паміж праціўнікамі і прыхільнікамі «хрысціянскай філасофіі», сярод якіх – Бруншвік, Жыльсон, Марытэн, Бландэль, фон Стынберген. Фактычна, палеміка датычыла пытання «Ці існуе ўплыў – і які – Аб'яўлення на чалавечую думку?». Вынік палемікі можна сфармуляваць наступным чынам: Аб'яўленне і вера не перашкаджаюць розуму і філасофіі, а, наадварот, дапамагаюць ім захаваць сваю аўтаномію і чысціню (с. 107). Аб'яўленне як збор Божых ісцін дае філасофіі найперш знешнія крытэрыі для праверкі сваіх сцвярджэнняў (г. зв. праўды веры) (с. 78, 80); Аб'яўленне як крыніца ласкі ўдасканальвае самога філосафа як чалавека, набліжаючы да Бога і спрыяючы правільнаму філасофскаму разважанню, паколькі ласка не нішчыць чалавека, а ўдасканальвае яго як істоту разумную і свабодную (с. 79 – Жыльсон, с. 83 – Марытэн). На жаль, пры гэтым не акрэсліваецца, чым ёсць хрысціянская філасофіія.

Толькі пры канцы артыкула з'яўляецца пазіцыя – менавіта сучаснага мысліцеля неасхаластычнага кірунку, даследчыка думкі св. Тамаша Ф. Фон Стынбергена (Лювэн, Бельгія), якую прынцыпова падзяляе, не адпрэчваючы папярэдніх, і аўтар артыкула, і якая падаецца найбольш пераканаўчай. Паводле яе (с. 95–99) розум і вера, філасофія і тэалогія, звычайныя веды і веды з Аб'яўлення – гэта розныя, унутрана аўтаномныя сферы культуры. Прынамсі, філасофія паводле свайго прадмету, метаду і мэтаў не залежыць ад рэлігіі. Філасофія выконвае светапоглядна-пазнавальную, інтэлектуальную функцыю ў жыцці чалавека як жыхара сусвету, які самім фактам свайго існавання з дзяцінства ставіць перад намі пытанні тыпу «чаму?», «дзеля чаго?», «як?» і г.д. Кожны чалавек – філосаф паводле сваёй разумнай прыроды, спантаннага зацікаўлення знешняй і ўнутранай рэчаіснасцю. У сваю чаргу, рэлігія мае свае, адрозныя ад філасофіі, падставы і з'яўляецца адмысловай сферай культуры паводле сваіх мэтаў. Рэлігія выконвае светапоглядна-экзістэнцыяльную функцыю ў жыцці чалавека як асобы, якая ад Бога паходзіць і да Бога вяртаецца як да апошняй мэты. У рэлігіі чалавек асабіста звяртаецца да Бога ў пошуках дапамогі і ўмацавання свайго «крохкага» і зменнага існавання (здабыццё ласкі як галоўны матыў рэлігійных дзеянняў). Таму ўплыў рэлігіі на філасофію можа быць толькі ў сэнсе ўплыву на асобу філосафа; унутрана ж мэта філасофіі застаецца нязменнай – разумовае (рацыянальнае) тлумачэнне рэчаіснасці шляхам пошуку яе апошніх быццёвых прычын.

Пасля такога адрознення філасофіі і рэлігіі застаецца толькі паказаць, у якім кірунку еўрапейскай думкі філасофія дасягнула найбольш прымальных і абгрунтаваных вынікаў. Фон Стынберген паказвае гэты кірунак: ім ёсць думка Арыстоцеля і св. Тамаша («здабытая» з яго тэалагічных трактатаў).

Такім чынам, выніковы тэзіс згаданай палемікі можа расчараваць тых чытачоў, якія хацелі б знайсці нейкую «сапраўдную» хрысціянскую філасофію. Хрысціянскай філасофіі няма. Ёсць хрысціянская рэлігія, вера і тэалогія, заснаваныя на Аб'яўленні Бога ў Хрысце.

З гэтай нагоды згадаем пра існаванне ў Еўропе хрысціянскай школы філасофіі, якая паслядоўна рэалізуе менавіта арыстоцелеўска-тамістычную праграму. Гэта Люблінская філасофская школа ў Польшчы, на базе КUL – Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Метафізіка стаіць у цэнтры яе ўвагі (выдадзены шэраг падручнікаў); філасофскія тэксты чытаюцца ў арыгіналах. Менавіта ў гэтым асяродку працяглы час працаваў і кардынал Караль Вайтыла, этык і антраполаг, ён жа – Папа Ян Павел ІІ, тэолаг, аўтар энцыклікі аб адносінах веры і розуму. (Спадчына Люблінскай школы вартая асобнага артыкула.)

З прынятай перспектывы можна паразважаць, наколькі «хрысціянскай філасофскай сістэмай» ёсць думка У. Салаўёва. Як мы ўжо падкрэслівалі, такое азначэнне падаецца нам, мякка кажучы, метадалагічнай нацяжкай, паколькі згаданы мысліцель шукаў нейкага «містычнага» шляху пазнання, асабістага аб'яўлення (шлях гнозісу), адпрэчваючы як традыцыйны тэалагічны падыход да Аб'яўлення, так і чыста рацыянальныя межы філасофскага разважання. Сістэму поглядаў Салаўёва больш дакладна можна акрэсліць як рэлігійна-гнастычны светапоглядны сінтэз пры дапамозе філасофскіх сродкаў (тэрміналогія, развагі і г.д.).

Скажам некалькі слоў пра пераклады св. Тамаша, якія зрабіў спадар Алесь Жлутка. Па-першае, сама гэтая спроба перакладу з сярэднявечнай лаціны – піянерская. Тамаша па-беларуску (як і па-расійску) няма. Найбольш даступная крыніца засваення думкі Тамаша для беларусаў – польскія варыянтныя пераклады. Трэба сказаць, што гэты першы пераклад досыць удалы (ва ўсялякім разе чытэльны). Заўвагі патрабуе не заўжды паслядоўны пераклад найважнейшага тэалагічнага паняцця revelatio – Аб'яўлення Божага. Перакладчык перадае чамусьці яго як Адкрыццё, хоць у беларускай каталіцкай традыцыі трывала замацавалася Аб'яўленне, а ў вельмі важным месцы (Сума Тэалогіі, І, 1, 1 respondeo, другі радок на с. 148) перакладае як натхненне, што істотна скажае думку Тамаша. (...)

Дарэчы, у тэксце Тамаша мы знаходзім абгрунтаванне таго, чаму філасофія і тэалогія незалежныя адна ад адной (тамсама, цалкам параграф «Адказ»).

Цяпер пра рэдагаванне зборніка ў цэлым. Заўвагі выклікае не толькі філасофска-навуковае, але і агульнае філалагічнае рэдагаванне тэкстаў, перакладзеных з замежнай мовы. Пры жаданні можна было б прывесці шэраг прыкладаў, няўцямных паводле сэнсу слоў альбо рознастылёвых паводле ўжываных адпаведнікаў (напрыклад: увогуле – у агуле і інш.). Навуковае і агульнае рэдагаванне дапамагло б пазбегнуць гэтых разыходжанняў і дасягнуць стылёвага адзінства. Заўважна і празмернае выкарыстанне па-ланізмаў, перакладаў-калек (напрыклад: плаўзібельнасць (с. 13), збытна (с. 29), шчытнасць (с. 87) і інш.). Замест замацаванай формы Аб'яўленне чамусьці даецца Богаз'яўленне, неадпаведнае лацінскаму revelatio (яшчэ адно пацверджанне адсутнасці агульнага рэдагавання).

Слоўнік філасофскіх тэрмінаў, змешчаны пры канцы, перакладзены з італьянскіх крыніц, напэўна – метафізічных. Хіба з гэтай прычыны слоўнік можа прыдацца толькі спецыялістам, пры адпаведным, зноў жа, рэдагаванні (прафесійны сумнеў выклікае пераклад esse як быццё, лепшым падаецца – існаванне; пераклад ens як быт, лепей было б – існае; можна прапанаваць альтэрнатывы некаторым іншым перакладам).

Да станоўчых якасцяў зборніка трэба аднесці прыналежнасць яго тэкстаў да замежнай навуковай школы і асвятленне тэматыкі, практычна адсутнай у беларускіх філасофска-тэалагічных выданнях.

Агульная ацэнка кнігі, безумоўна ж, станоўчая, нягледзячы на ўсе істотныя для выдання навуковага тыпу хібы. Мае рацыю С. Грачухіна, калі піша ў прадмове пра патрэбу выпрацоўкі беларускай філасофска-тэалагічнай лексікі і тэрміналогіі, беларускамоўнага паняційнага апарату ўвогуле. Без першых крокаў у гэтым кірунку не абысціся. «Хрысціянскі філасофскі зборнік» – яшчэ адзін такі крок пасля часопіса «Крыніца» (90-я гады, разанаўскі праект), філасофска-культуралагічнага сшытка ЗНО (дадатак да газеты «Культура», 90-я гады), часопіса «Наша вера». Тым жа асобам, якія наважыліся б у будучыні працаваць у гэтым кірунку, варта мець на ўвазе, што над перакладамі твораў св. Тамаша і Арыстоцеля ў Польшчы працавалі і працуюць калектывы спецыялістаў і цэлыя выдавецтвы, пачынаючы з міжваеннай пары і да сённяшняга часу.

Падзякуем ініцыятарам і выдаўцам «Хрысціянскага філасофскага зборніка», асабіста Святлане Грачухінай і Алесю Жлутку за іх высілкі і ўкладзеную працу. Яна, безумоўна, не будзе дарэмнай і можа стацца для кагосьці падставай для прадумвання сваёй філасофскай пазіцыі і разважнага ўзгаднення стасунку паміж розумам і верай. Няхай святло ласкі Божай спадарожнічае выдаўцам у далейшай працы, а таксама дапамагае ўсім працаўнікам на ніве філасофскай і тэалагічнай асветы ў Беларусі.