«НАПАЧАТКУ БЫЛО СЛОВА...»

1Безумоўна, хрысціянскія храмы існавалі і да V ст., але да эпохі Сярэднявечча практычна немагчыма гаварыць пра хрысціянскую культуру, бо храмы ў пячорах, малельні ў катакомбах, скіты ў пустынях яшчэ не былі дойлідствам у прафесійным сэнсе гэтага слова. 2Гэты перыяд храналагічна амаль не закранае тэрыторыю Беларусі, бо хрысціянства, як вядома, прыйшло да нас толькі ў Х ст., але нават самыя раннія этапы хрысціянскай архітэктуры знайшлі адлюстраванне ў мясцовым дойлідстве, не гаворачы ўжо пра пазнейшы ўплыў.

Эпоха, у якую зарадзіўся і развіваўся вобраз хрысціянскага храма, пазней атрымала назву Сярэднявечча1. Гэты тэрмін з'явіўся ў 1460-х гг. з лёгкай рукі сакратара Апостальскай Сталіцы Джавані Андрэа і абазначаў цэлае тысячагоддзе з V да XV ст. - ад крушэння Рымскай імперыі да эпохі, якая пазней будзе названая Адраджэннем, або Рэнесансам. Разглядаючы перыяд Сярэднявечча, цікава супастаўляць развіццё хрысціянскай думкі з развіццём дойлідства як у цэлым у свеце, так і ў нас2.

Невыпадкова гісторыкі часта аддаюць перавагу гаворцы пра «доўгае Сярэднявечча» і пачынаюць яго адлік ужо з ІІ стагоддзя, бо ў гэты час, задоўга да падзення Рымскай імперыі (410 г. - заваяванне і рабаванне Рыма - час, з якога зазвычай пачынаюць адлік сярэдніх вякоў) , хрысціянства, якое адточвала ў спрэчках з язычнікамі стрыжнёвыя кірункі свайго вучэння, робіць шлях ад гнанага вучэння меншасці да прызнання яго афіцыйнай рэлігіяй ва ўсёй гіганцкай дзяржаве, што і было абвешчана ў 312 годзе імператарам Канстанцінам Вялікім(3). На самым раннім этапе ўслед за апостальскімі Айцамі на гістарычную арэну выходзяць апалагеты, неаплатонікі, александрыйскія тэолагі: Юстын Мучанік (памёр у 165 г.), Арыген (памёр у 254 г.), Плоцін (памёр у 270 г.). Менавіта яны надзялілі хрысціянскае вучэнне філасофскім стрыжнем, распрацавалі хрысціянскую дактрыну аб адкупленні, паклалі пачатак экзегетыцы (тлумачэнне святых тэкстаў), спрабавалі інтэрпрэтаваць усе з'явы навакольнага свету на падставе Пісання. Менавіта з іх лозунга аб правільнасці хрысціянства як «адзіна бясспрэчнай і адэкватнай філасофіі» хрысціянская думка перастае быць дадаткам антычнай эпохі, становіцца самастойным філасофскім вучэннем, але ў іх працах яшчэ назіраецца і даволі цесная сувязь новага веравучэння з дахрысціянскай філасофіяй, нешта з іх думак, першапачаткова прынятых, пазней будзе прызнана ерассю (2, 3).

3Да гэтага часу адна з плошчаў Мінска носіць назву Юбілейнай. Гэта ледзьве не адзіны гістарычны тапонім, які ацалеў у сталіцы Беларусі пасля татальнага перайменавання вуліцаў, пляцаў і паркаў у адпаведнасці з камуністычнай ідэалогіяй. Назва «Юбілейная», ідаць, не сустрэла рэвалюцыйнага пярэчання таму, што не ўсім было вядома пра шырока адзначаны ў 1825 г. ва ўсёй Еўропе 1500-гадовы юбілей першага Сусветнага Сабору ў гісторыі хрысціянства - Нікейскага. Менавіта тады ў Мінску і з'явілася Юбілейная плошча з каплічкай-калонай у стылі класіцызму ў цэнтры. Архіўнае фота IХ ст.

Кульмінацыяй гэтага гістарычнага перыяду становяцца першыя Сусветныя Саборы яшчэ адзінай непадзельнай хрысціянскай Царквы, на якіх зацвярджаюцца асноўныя каноны і догмы хрысціянскай веры (догмат пра Тройцу, Сімвал Веры, кананізуюцца чатыры Евангеллі, нядзеля абвяшчаецца святым днём і г.д.): Нікейскі Сабор (325 г.)3, Першы Канстанцінопальскі Сабор (381 г.), а потым Эфескі (431 г.) і Халкідонскі (451 г.) Саборы. З іх кафедраў у якасці сведкаў і абаронцаў веры ўпершыню выступаюць Айцы Царквы - Афанасій Александрыйскі (292-373), заснавальнік усходняга манаства Базыль Вялікі (331-479), Грыгорый Багаслоў (памёр у 390 г.), Іаан Залатавуст (памёр у 407 г.). (4)

Але гэтак жа, як не адразу выкрышталізоўваўся новы светапогляд (Сусветныя Саборы збіраліся праз кожныя 50 гадоў, а часам і часцей, каб у тэалагічных дыспутах выпрацаваць адзінае тлумачэнне Святога Пісання), гэтак і вобраз хрысціянскага храма склаўся не адразу. З аднаго боку, прыстасоўваючы пад хрысціянскі культ апусцелыя язычніцкія храмы антычнасці, развіваўся тып базылікі - выцягнутага па прадольнай восі аб'ёму, падзеленага радамі апораў на навы (рымскія: базыліка Канстанціна, 312 г., базыліка Пятра, IV ст.). З другога боку, узнікнуўшы ў Палесціне і пераняўшы шмат чаго ад юдаізму (адзінабожжа, стварэнне свету Богам, кнігі Старога Запавету), хрысціянскае вучэнне, увасабляючыся ў камені, не магло не адштурхоўвацца ад вобразу старажытнагабрэйскіх сінагогаў - так з'явіўся цэнтрычны вобраз цэркваў (канстанцінопальскія: царква Сергія і Вакха, 527 г., сабор Сафіі, 537 г.). Пры гэтым першы падыход да новага формаўтварэння ў большай ступені характэрны для заходняй часткі імперыі, а другі - для ўсходняй. Такім чынам, пэўныя адрозненні ў абрадавасці хрысціянскага культу пазначыліся ўжо тады, і колькі б ні гаварылі пра розніцу ў літургічным цыкле паміж заходнім (рымскім) і ўсходнім (грэцкім) абрадамі, сапраўдная прычына пазнейшага расколу, безумоўна, палягала ў палітычных разыходжаннях (дзве імперыі - дзве Царквы).

4Інтэр'ер сінагогі ў Слоніме (ХVII в.), у цэнтры - біма, ў глыбіне - арон-ха-кодэш. 5Сёння гэты прыём можна назіраць, напрыклад, у касцёле Святога Духа ў Кракаве (XV ст.), храмах замкаў Мальборк (на фота) - сталіцы Тэўтонскага ордэна і Трокаў (XIV ст.), у зале канвікту кляштара цыстэрцыянцаў (1711 г.) у Кімбараўцы пад Мазыром на Беларусі.

Цікавыя некаторыя архітэктурныя кур'ёзы ранняга перыяду, заснаваныя на трансфармацыі плана сінагогі. Храм у юдаізме (і дагэтуль), як правіла, уяўляе сабой блізкі да квадрату план, у цэнтры якога знаходзіцца алтар (біма), падняты на некалькі ступеняў, акружаны чатырма апорамі і перакрыты скляпеннем. У сцяне супрацьлеглага ўваходу і на адной восі з ім змяшчаецца багата дэкараваная шафа-ніша для захавання тораў (арон-ха-кодэш)4, вылучаная і ў экстэр'еры або дэкорам, або аб'ёмна. Залавую прастору санктуарыя атачалі галерэі для жанчын, якім забаранялася маліцца разам з мужчынамі. У сувязі з гэтым дзіўна выглядаюць спробы аб'яднаць чатыры апоры бімы ў адну (алтар у хрысціянстве займае месца арона-ха-кодэша, развіваючы яго нішу да памераў самастойнага аб'ёму прэзбітэрыя), калі ў цэнтры залы ўзнікае калона, на якую, быццам галінкі пальмы, абапіраюцца скляпенні5.

Вядомыя і спробы захаваць у першахрысціянскіх храмах алтар ахвярнік у цэнтры малітоўнай залы. Менавіта такія раннехрысціянскія храмы ў Херсанесе, пад Севастопалем у Крыме. У нашай рэспубліцы «атавізмы» гэтага вырашэння можна назіраць у плане сабора Бельчыцкага кляштара ў Полацку (ХІІ ст.), дзе план храма мае апсідападобныя аб'ёмы з кожнага боку.

6Захаваўся, перш за ўсё, дзякуючы канфесійнай ізаляцыі аж да пачатку XIX ст. Менавіта гэтак выглядалі драўляныя храмы, вядомыя сёння па архіўных дакументах: царква Нараджэння Багародзіцы ў Грэску (XVIII ст.), Юраўская (Георгіеўская, XVII ст.) і Мікалаеўская (1822 г.) у мястэчку Раманава (цяпер в.Леніна Слуцкага р-на). Затое Міхайлаўская царква 1795 г. (на здымку) у самім Слуцку захавалася да нашых дзён (8, 9).

Затое спроба разнесці слупы бімы, а яе скляпенне ўзнесці над дахам у выглядзе купала, завяршыліся поспехам - такое вырашэнне прыжылося, і ўсе саборы ранняга перыяду ў дойлідстве Царквы ўсходняга абраду выглядаюць менавіта гэтак. Адзін з самых ранніх прыкладаў - царква ў Босры (Сірыя), узведзеная ў 513 г., дзе купал абапіраўся якраз на чатыры апоры. Прыжыліся тады і галерэі вакол храмаў (на іх і сёння можна ўзысці ва ўсіх старажытных цэрквах часоў Кіеўскай Русі, напрыклад, у кіеўскім саборы св.Сафіі; (1037 г.). Гэты прыём, пазней моцна трансфармаваны, захаваўся на Беларусі ў праваслаўным дойлідстве Слуцкага княства.6

У V ст. Рымская імперыя адраджаецца наноў, але ўжо на падмурку хрысціянства, і ў дзвюх частках ствараюцца Святая Рымская Імперыя і Візантыя. У гісторыі хрысціянскай думкі гэта час святога Аўгустына (354-430), Бенедыкта Нурсійскага (каля 480-550) і інш. - час Айцоў Касцёла, эпоха патрыстыкі. Менавіта святы Аўгустын у сваіх працах робіць заходнююю тэалогію такой, якой мы ведаем яе і сёння. Бенедыкт Нурсійскі, які напісаў Статут кляштараў і зрабіў кляштарны рух адзіным, стаў бацькам заходняга манаства7. (2, 3)

7Аднак на Беларусі кляштары бенедыкцінскага ордэна былі заснаваны дастаткова позна: толькі ў канцы XVI ст. Прычым першымі з'явіліся бенедыкцінкі ў Нясвіжы ў 1590 г. Затое пад Пінскам, у мястэчку Гарадзішча (гравюра ХIХ ст.), мужчынскі кляштар ордэна быў заснаваны ў 1659 г. манахамі-бенедыкцінцамі, якія прыязджалі непасрэдна з Монтэ-Касіно. У Мінску былі мужчынскі кляштар (1700-1832гг.,знаходзіўся на рагу Рэвалюцыйнай і Камсамольскай вуліцаў) і жаночы кляштар (1632-1867 гг., знаходзіўся там, дзе сёння стаіць будынак пракуратуры па вул. Інтэрнацыянальнай). Іх інтэр'еры ўпрыгожвалі бакавыя алтары апекуноў ордэна - св.Бенедыкта і яго сястры св.Схаластыкі. (7, 10)

У архітэктуры Заходняй Еўропы ў гэты перыяд Сярэднявечча працягвае развівацца базылічны тып храма, але ён яшчэ захоўвае рысы антычнай архітэктуры: напрыклад, перад касцёлам мясціўся аточаны галерэямі двор - атрыум, пасярэдзіне якога стаяла чаша для адпраўлення абраду хросту. Такія базыліка св.Паўла ў Рыме (V ст.), базыліка св.Апалінарыя ў Равене (VI ст.). Да ІХ ст. канчаткова складваецца традыцыйная схема трохнававай базылікі з планам у выглядзе лацінскага крыжа (аб'ём прадольнай восі значна больш выцягнуты) з трансептам і трыма апсідамі, цэнтральная з якіх значна павялічана. Праўда, ні веліч гэтых пабудоваў, ні ўзровень прафесійнага майстэрства яшчэ не дасягалі нават дахрысціянскага ўзроўню. І гэта не дзіўна, бо з крахам Рымскай імперыі заняпала і ўся шматвяковая культура (5).

8Як вядома, хрысціянства на нашы землі прыйшло значна пазней, але таксама ў візантыйскай традыцыі. І першыя храмы будуць узводзіцца нават візантыйскімі майстрамі або іх вучнямі з Кіева і Чарнігава. Менавіта імі будаваліся храмы Полацка, Турава, Мінска і вяршыня тварэнняў гэтага перыяду - полацкая Сафія (1050 г.).

У дойлідстве Візантыі, якая знаходзілася ў больш выгодных палітычных і эканамічных умовах, працягвалася распрацоўка цэнтрычнакупальнага плану Царквы, якая ўрэшце дасягнула вяршыняў майстэрства. Найвышэйшым дасягненнем становіцца храм св.Сафіі (532-537 гг.), прызнаны адным з цудаў свету. Больш за тое, менавіта з цэнтрычнай, крыжова-купальнай структурай хрысціянства прымаецца ад Візантыі іншымі народамі8, напрыклад, у Закаўказзі на пачатку IV ст. Да нашых дзён захаваліся храм Звартноц каля Эчміадзіна (641-661 гг., Арменія), царква Джвары каля Мцхеты (590-604 гг., Грузія). Хоць трохі пазней з'явяцца і купальныя базылікі, напрыклад, сабор у Ані (981 г., Арменія). У сваю чаргу ўплыў візантыйскага дойлідства закрануў і Італію - яскравы прыклад гэтаму сабор св.Марка ў Венецыі (ІХ ст.). (2, 5)

Аднак бліжэй да мяжы тысячагоддзяў сітуацыя зменіцца. Візантыя і Паўночная Афрыка - прызнаныя цэнтры культуры ранняга Сярэднявечча - практычна перапыняць дзейнасць з-за ісламскага нашэсця. А ў Еўропе, побач з Рымам, усё больш значную ролю пачне адыгрываць Францыя, што пазней акрэсліцца ў выказванні «Італія - калыска хрысціянскай Царквы, Францыя - яе маці». (3)

9На самай справе раскол павялічваўся, аб'яднанне адбылося ў першую чаргу з палітычных прычынаў. У той жа час Візантыя перажывала росквіт, дарэчы, гэтак жа, як і Рымская імперыя перад сваім крахам. Але царкоўны раскол быў незваротны, і «вялікая схізма» ў 1054 г. на Фларэнційскім Саборы замацавалася пячаткай узаемнага адлучэння ад Царквы Папы і Патрыярха. 10Так, напрыклад, браты Кірыла (пам. 869) і Мятод (пам. 885), якія прынеслі нам грэцкае пісьменства і былі місіянерамі ўсходняга абраду, атрымалі «камандзіроўку» непасрэдна ў Рыме.

Да ІХ-Х стст. практычна ўся Еўропа робіцца хрысціянскаю. Славены і харваты прынялі хрысціянства яшчэ да 800 г. і не з дапамогаю мяча, а мірным шляхам. Затым хрысцілася Маравія, за ёю - Багемія і Польшча, да якіх неўзабаве далучыцца Венгрыя. У 864 г. балгарскі князь Барыс прымае хрост і сам хрысціць сваю краіну. У 987 г. гэта зробіць і Уладзімір, вялікі князь Кіеўскай Русі. Асяродкі язычніцтва застаюцца толькі ў Прусіі, Прыбалтыцы, але гэта ўжо толькі пытанне часу. Трохі псавала агульную карціну захопленая арабамі Іспанія, але і яна хутка прыйшла ва ўлонне хрысціянства. І хаця Заходняя Еўропа прымала хрысціянства ў яго лацінскім варыянце (рымскі абрад), а Усходняя - у візантыйскім (грэцкі абрад), хрысціянская Царква ў гэты час была падкрэслена адзінаю9, што замацавалася на восьмым і апошнім у Візантыі Сусветным Саборы ў Канстанцінопалі ў 869-870 гг.10 (2, 3)

Моц і сіла новага вучэння была такая вялікая, такая ўсёпаглынальная, што Царква стала галоўным грамадскім інстытутам. Перавага духоўнага над свецкім адлюстроўваецца і ў архітэктуры: аб'ёмы храмаў, якія дагэтуль нарошчвалі плошчы, пачынаюць расці ўверх, рэзка дамінуючы над навакольнымі забудовамі і кантрастуючы з імі. Культавае дойлідства пачынае адыгрываць у забудове населеных пунктаў падкрэслена галоўную ролю, гэтак, як значнасць Царквы ў грамадстве, павялічваецца вышыня наваў хрысціянскіх базылікаў, над святынямі ўсё вышэй і вышэй узнімаюцца вежы, купалы, верх якіх прымае ўсё больш востраканечную, шпілепадобную, а значыць ізноў жа больш высокую форму. Менавіта такія сабор Сэн-Рэмі ў Рэймсе (Х ст.), сабор у Шпейеры (ХІ ст.), кляштарная царква ў Лаах (ХІ ст.), але перш за ўсё - кляштарны комплекс абацтва ў Клюні (Бургундыя, Францыя). Тут закладваюцца архітэктурна-планіровачныя прынцыпы манаскіх кляштараў ордэнаў кантэмпляцыйнага (сузіральнага) статуту. (2, 5)

11Варта адзначыць, што і пазней усе царкоўныя рэформы, заснаванне новых манаскіх ордэнаў (рэформа XIII ст., Рэфармацыя XVI ст., Контррэфармацыя і нават раскол самой Рэфармацыі і яе драбненне на шматлікія секты, якое цягнецца да сённяшняга дня) будуць заўсёды адбывацца менавіта пад гэтым лозунгам.

Усё пачалося з Клюнійскай рэформы. Заснаваны ў 910 г. у Клюні (у французскай Бургундыі) кляштар на мяжы тысячагоддзяў пачынае рух за аднаўленне Царквы пасля сапраўды вельмі змрочных гістарычных падзей папярэдняга стагоддзя. Ды і Статут св.Бенедыкта ў новых гістарычных варунках (Зямля ўсё яшчэ застаецца пляскатай, але цяпер памеры яе значна павялічваюцца) ужо не можа цалкам задаволіць ні ўнутранае (stabilitas loci ў кляштарах), ні знешняе жыццё Царквы (missio за яе межамі). Лозунгам абнаўлення становіцца жаданне вярнуцца да вытокаў хрысціянства11. (2, 4)

12Практычна ўсе яны з'явяцца і на тэрыторыі ВКЛ: Ordo Sancti Augustini, або ордэн канонікаў латэранскіх, з'явіўся толькі ў XVII ст., на хвалі Контррэфармацыі. Усе яго нешматлікія кляштары знаходзіліся на Гродзеншчыне. Георгіеўскі касцёл (1617 г.) у Крамяніцы Дольнай (Зэльвенскі р-н) ацалеў і дзейнічае да гэтай пары. А вось самы велічны беларускі касцёл латэранскіх канонікаў у Слоніме быў знішчаны, і сёння на яго падмурку будуецца праваслаўная царква. Ordo Cartusianorum, або картузы, у адрозненне ад аўгусцінцаў, якія «аблегчылі» бенедыкцінскі статут, жылі вельмі аскетычным, цалкам адасобленым ад свету жыццём і да таго ж прынялі яшчэ зарок маўчання. Беларускай культуры, калі гаварыць пра картузаў, і пашанцавала і не пашанцавала. Пашанцавала, таму што на нашай тэрыторыі знаходзіўся самы вялікі ва Усходняй Еўропе кляштар гэтага ордэна, заснаваны ў 1648 г. у Бярозе Картузскай (цяпер г.Бяроза Брэсцкай вобласці), а не пашанцавала таму, што ад велічнага кляштара захаваліся толькі рэшткі руінаў... Іаніты, або Ordo Hospitalarus S.Joannis de Deo, або Мальційскія рыцары таксама былі на Беларусі. Іх кляштар знаходзіўся ў Сталовічах (Баранавіцкі р-н) і дзейнічае сёння ў перабудаваным выглядзе як праваслаўная царква (на здымку).

Вынікам Клюнійскай рэформы стала з'яўленне новых манаскіх ордэнаў - камэдулаў (1027 г.). аўгусцінцаў (1059 г.), цыстэрцыянцаў (1098 г.), картузіянцаў (1101 г.),

13Кляштары трынітарыяў на Беларусі з'явіліся толькі ў XVIII ст. У Оршы і Маладзечне іх храмы пры савецкай уладзе былі разбураныя, а ў былых кляштарных карпусах сёння працуюць адмінітрацыйныя ўстановы. На шчасце, у Крывічах (Мядзельскі р-н) і касцёл (на здымку), і плябанія дзейнічаюць і сёння. (10) 14Не зусім удалы тэрмін, бо паняцце «праваслаўе» належыць толькі да расійскага патрыярхату. Астатнія Цэрквы ўсходняга абраду - сербская, балгарская, грэцкая, румынская і г.д. - носяць назву «артадаксальныя Цэрквы грэцкага абраду».

лазарытаў і іанітаў12 (1099 г.), трынітарыяў13, рыцарскіх ордэнаў (тэўтонаў і тампліераў...) Дарэчы, не варта лічыць, што гэта з'ява тычыцца толькі заходняга Касцёла, бо яна пачынаецца яшчэ да 1054 г., г.зн. да афіцыйнага расколу на католікаў і праваслаўных14. І на ўсходніх тэрыторыях з'яўляюцца новыя кляштарныя рухі (хоць яны і не называюцца ордэнскімі) - шэраг калоній манахаў-пустэльнікаў на гары Афон (каля 960 г.), старажытны рускі кляштар у Кіеве (каля 1050 г.). (2, 3)

Розныя ордэны - розныя формы «жыцця ў Хрысце» - выпрацоўваюць і розную архітэктуру, і розныя падыходы да размяшчэння сваіх кляштараў. Пазней гэта адлюструецца ў вядомым выказванні: «Святы Бенедыкт любіў горы, святы Бернард любіў даліны15, святы Францішак аддаваў перавагу ціхай сельскай мясцовасці, святы Ігнацы (Лаёла) імкнуўся ў цэнтр буйных гарадоў».

Францыя ў гэты час працягвае заставацца цэнтрам філасофскай думкі, навукі, культуры, але цяпер ужо толькі адным з іх. Не менш заўважную ролю ў гэты перыяд адыгрываюць Англія, Германія, Італія, Іспанія. Аб'яднаная хрысціянствам Еўропа цяпер уяўляе сабой адзіную Святую Рымскую імперыю - аб'яднанне дзяржаў без унутраных межаў, з адзіным укладам эканомікі, адзінай манетарнай сістэмай, адзінай верай, адзінай лацінскай мовай - своеасаблівы правобраз сённяшняй Аб'яднанай Еўропы.

15Ordo Cisterciensis, ордэн цыстэрцыянцаў, быў заснаваны ў 1098 г. у Сіто (акруга Дыжона, Францыя) клюнійскімі манахамі. У гісторыю архітэктуры ўвайшоў як «самы прыгожы ў ландшафце» ордэн. Менавіта да размяшчэння сваіх кляштараў у наваколлі цыстэрцыянцы, паводле ўказанняў св.Бернарда, ставіліся з асаблівай увагаю. Адметным быў комплекс цыстэрцыянскіх кляштараў у Кімбараўцы, прадмесці Мазыра. На крутым беразе Прыпяці ў 1711 г. быў узведзены велізарны мужчынскі кляштар «Цёмная Даліна» (архіўнае фота пач. ХХ ст.), а ў 1744 г. жаночы - «Даліна Анёлаў». Некалі іх размяшчэнне выклiкала захапленне ў сучаснікаў, а сёння ў перабудаваных карпусах мужчынскага кляштара знаходзіцца мэблевая фабрыка, сам касцёл і корпус жаночага кляштара нядаўна вернутыя парафіянам і дзейнічаюць як касцёл і плябанія. (11)

Агульнаеўрапейскім робіцца і архітэктурны стыль - раманскі (або рымскі, як і імперыя), бо ён грунтаваўся пераважна на дасягненнях яшчэ антычна-рымскага дойлідства, але цяпер, стаўшы хрысціянскім, зрабіўся «святым». У першую чаргу гэта, безумоўна, выявілася ў самім абацтве Клюні (ХІ ст.), а таксама ў архітэктуры сабора Сэн-Рэмі ў Рэймсе (Х ст.), кляштарнага касцёла ў Лаах (ХІ ст.), храма Магдалены ў Везелі (ХІІ ст.) і ў цэлым у храмах бургундскай, рэйнскай, саксонскай школаў раманскага дойлідства.

16На здымку - клауструм кляштара бернардзінцаў ў Гродне (XV-XVII стст.). 17На Беларусі такіх велічных пабудоваў не было, але тым не менш нават невялікія касцёлы - у Ішкалдзі (Баранавіцкі р-н, XV ст., на здымку), ва Уселюбе (Наваградскі р-н, ХV ст.) і інш. (а менавіта з імі на Беларусь прыйшло культавае дойлідства Заходняй Еўропы) - маюць усе прыкметы велічнай готыкі: крыжовыя скляпенні, нервюры, контрфорсы.

На стыку тэалогіі, філасофіі і архітэктуры ў гісторыі засталася асоба Бернарда Клервоскага (1090-1153), абата цыстэрцыянскага кляштара ў Клерво, яскравага містыка, тэолага-філосафа, натхняльніка стварэння ордэна тампліераў і 2-га крыжовага паходу. Менавіта ён лічыцца аўтарам ідэальнага плана кляштарнага комплексу сузіральнага тыпу: да бакавога фасаду храма П-падобнай формай далучаюцца кляштарныя карпусы, якія ўтвараюць замкнуты ўнутраны двор (клауструм)16 - такім чынам ствараецца вобраз кляштара-крэпасці. Менавіта з імем Бернарда Клервоскага і яго паслядоўнікаў звязваецца з'яўленне новага архітэктурнага стылю, які прыйшоў на змену раманіцы - стылю готыкі. З'яўленне гэтага стылю - цудоўная характарыстыка эпохі, калі «напачатку было Слова, і Слова было ў Бога, і Слова было Бог», калі філосафы шукалі патаемную ісціну, закладзеную Богам-Творцам, калі мэтай пазнання лічыўся пошук і тлумачэнне сімвалаў, утоеных у рэчах і з'явах. Гэты сімвалізм мыслення і спараджае канцэпцыю готыкі: замкавы камень (сімвал Бога), як вядома, з'яўляецца цэнтральным элементам аркі, скляпення (сімвал Свету) - як без яго абваліцца скляпенне, так без Бога знікне Свет. Скрыжаваныя нервюры скляпення (сімвал крыжа, праз які Бог звязаны з Зямлёю) абапіраюцца на тонкія гатычныя калоны, а распор ад скляпення трымаюць контрфорсы і аркбутаны (Апосталы і Айцы Касцёла, якія падтрымліваюць сувязь з Богам). У цэлым жа храм - гэта лесвіца ў неба, шлях да выратавання, веліч духоўнасці, якая ўзносіцца вострымі гатычнымі шпілямі на захапляльную вышыню. Менавіта такія і парыжскі Нотр-Дам, і сабор у Рэймсе, і кёльнскі Дом, і пражскі сабор св.Віта17. (5, 6)

Лічыцца, што тэрмін «готыка» паходзіць ад італьянскага «gotico» - гэтак італьянскія майстры эпохі Адраджэння з лёгкаю пагардаю называлі змрочную «варварскую» архітэктуру Сярэднявечча. Можа быць, варта выводзіць гэты тэрмін і ад слова «Gott», «God», бо гэты стыль, хутчэй, Божы, Боскі, як і светапогляд людзей, якія яго стваралі, людзей, якія мыслілі катэгорыямі часу, што ўвайшоў у гісторыю як «век святога Бернарда».

18Францішканцы - Ordo Fratrum Minorum, ордэн Меншых братоў - сталі першымі з каталіцкіх ордэнаў на Беларусі. Іх кляштар у Пінску быў заснаваны ў 1396 г. Пазней іх кляштары былі ўзведзеныя ў Гальшанах (1618 г.), Мінску (1703г., кляштар знаходзіўся на вул.Леніна), Гродне (1635 г., на здымку) і г.д. 19Ordo Praedicatorum, ордэн прапаведнікаў. Адзін з найбольш пашыраных на Беларусі. Кляштары дамініканцаў былі ў Дзярэчыне (Зэльвенскі р-н, 1618 г.), Астроўне (Бешанковіцкі р-н, 1620 г.), Наваградку (1724 г., на здымку) і г.д. Першым дамініканскім кляштарам на нашых землях лічыцца кляштар у Мінску (1615 г.) з касцёлам святога Тамаша Аквінскага (сёння на гэтым месцы стаіць Палац Рэспублікі). (10) 20Да жабрацкіх ордэнаў таксама належаць ордэн кармэлітаў і ордэн аўгусцінцаў-пустэльнікаў. Ordo Fratrum BMV de Monte Carmelio заснаваны ў 1247 г. Ордэн хутка распаўсюдзіўся па Еўропе і з'явіўся на Беларусі: у Ружанах (1617 г.), Засвіры (1713 г., на здымку) і г.д. Мінскі кляштар кармэлітаў (1677г.) знаходзіўся на пачатку вул.Ракаўскай. Ордэн аўгусцінцаў-пустэльнікаў (не блытатць з аўгусцінцамі-канонікамі) - Ordo Fremitarum S.Augustini, зацверджаны ў 1256 г., быў самым нешматлікім з жабрацкіх ордэнаў на Беларусі: у Брэсце (1410 г.), у Гродне (1503 г.) і адзіны, які захаваўся і дзейнічае, - аўгусцінскі касцёл у Міхалішках (Астравецкі р-н). (10)

ХІІІ ст. - паваротны этап у сярэднявечнай гісторыі. Нягледзячы на тое, што культ і культура, Думка і Слова, філасофія і Царква яшчэ былі адзіныя і ўзаемавызначальныя, ужо акрэсліваліся пэўныя разыходжанні. Важную ролю ў гэтым адыгралі універсітэты, якія з'явіліся ў Сарбоне, Балонні, Оксфардзе. Прычым самі разыходжанні зараджаліся ў Царкве і курыраваліся ёю. Ды і сама Царква выйшла з-за кляштарных сценаў. З'явіліся місіянерскія манаскія ордэны, а францішканцы18 і дамініканцы19 выносілі Слова за сцены кляштараў. Іх манахі - Альберт Вялікі, Тамаш Аквінскі, Банавентура - працуюць выкладчыкамі ў названых універсітэтах, становяцца найвялікшымі філосафамі-схаластамі. Усё гэта парушае манаполію бенедыкцінцаў на культуру. Хоць пачыналася ўсё, здавалася б, з далёкіх ад такіх вынікаў зменаў бенедыкцінскага статуту: абодва ордэны адмовіліся ад маёмасці і заробку (адсюль іх назва «жабрацкія ордэны»20), а таксама скасоўвалі stabilitas loci, г.зн. замацаванне манаха за кляштарам, што выводзіла мабільнасць ордэнаў на прынцыпова новы ўзровень (а гэта ва ўмовах «адзінай Еўропы» было проста неабходным).

Найвялікшаму ўзлёту духа - жабрацкім манаскім ордэнам - адпавядала найвялікшая ў прамым сэнсе слова архітэктура. Готыка ў гэты перыяд дасягнула свайго апагею. Дзеля справядлівасці заўважым, што велічныя саборы Парыжа, Рэймса, Кёльна былі завершаны менавіта ў гэты час. Готыка атрымала назву «палымнеючай». Гэта добра заўважна па фасадах храмаў - чым вышэйшы ўзровень дэкору, а значыць і больш позні час пабудовы, тым больш складаная, мудрагелістая сістэма ажурнай пластыкі, а дэкаратыўнае ўбранне нагадвае спляценне языкоў полымя. Гіганцкія памеры храмаў уражваюць. Напрыклад, парыжскі Нотр-Дам мае 130 м у даўжыню, вышыня сярэдняй навы - 33 м, вежы ўзносяцца на вышыню 70 м, пры гэтым зрокавая дэматэрыялізацыя дасягае найвышэйшай мяжы - сабор здаецца лёгкім і бязважкім. Вертыкальна расчлененыя слупы і сцены зліваюцца ў суцэльную дэкаратыўную абалонку, а скляпенні запаўняюцца складанымі сеткавымі, веерападобнымі і зоркавымі спляценнямі, якія абсалютна страцілі прыкметы каменных канструктыўных формаў.

Характэрна, што ў гэтую эпоху планіроўка першых універсітэтаў мала чым адрознівалася ад кляштарных комплексаў. Тыя ж абходныя галерэі, той жа ўнутраны двор - клауструм, абавязковая наяўнасць храма, а выкладчыкі - манахі. Схаластычны метад філасофіі «за і супраць», які практыкаваўся ва універсітэтах, з часам (у перыяд Контррэфармацыі) знайшоў цікавае ўвасабленне ў архітэктуры касцёлаў: у інтэр'еры сталі рабіць не адну, а дзве амбоны - насупраць адна адной, па баках ад прэзбітэрыя. Такім чынам, казанне ператваралася ў тэатралізаваны дыспут, калі адзін са святароў, заняўшы пазіцыю ератыка, пярэчыў свайму апаненту21.

21У мінскім былым езуіцкім касцёле (сёння Катэдра, на здымку) дзве амбоны захаваліся да 2-й п.ХІХ ст.

Як ужо адзначалася, на тэрыторыі Беларусі не было велічных гатычных збудаванняў, і сам гэты стыль у культавым дойлідстве прыйшоў да нас значна пазней - з XV ст. Ды і пазнейшае развіццё сакральнай архітэктуры (гаворка ў першую чаргу ідзе пра дойлідства каталіцкіх ордэнаў) у рэнесансе аж да сталага барока (архітэктуры Контррэфармацыі), не вызначалася пампезнымі пабудовамі, шыкоўным дэкорам. Ёсць меркаванне, што гэтая аскеза ў дэкоры, падкрэсленая простасць формаў увогуле характэрныя для нашых славянскіх земляў. Улічваўся і фактар перыферыйнасці краю ў дачыненні да цэнтраў еўрапейскага каталіцкага дойлідства, што абумоўлівала больш позняе развіццё і больш сціплае фінансаванне.

22Так, напрыклад, лічыцца, што касцёл трынітарыяў у Браціславе - адзіны ў Цэнтральнай Еўропе храм з курданёрным фасадам. А ў нас такіх два - касцёл піяраў у Лужках і Андрэеўскі касцёл у Слоніме (на здымку), а таксама яшчэ некалькі уніяцкіх цэркваў, ці, напрыклад, найбуйнейшы ва сходняй Еўропе кляштар картузаў у Бярозе Картузскай. (11) 23На здымку - неагатычны касцёл Св. Уладзіслава ў Суботніках (1907г.), Іўеўскі р-н, Гродзенская вобласць. 24На здымку - касцёл ва Ушачах (1913 г.) Цэнтр р-на Віцебскай вобласці. Па рэштках касцёла можна заўважыць гэты каркас.

Але, апрача гэтага, мала ўлічвалася пытанне пра тое, хто прынёс нам гэтую архітэктуру. Між тым, не выключана, што тут хаваецца вельмі цікавы погляд на праблему. Тым больш што ў перыяд Контррэфармацыі і ў наступнае стагоддзе на землях Беларусі з'явіліся касцёлы і кляштары, якія і па знешніх памерах, і па ўзроўні дэкору, і паводле планіроўкі не толькі не саступалі агульнаеўрапейскім узорам, але часам і пераўзыходзілі іх22. А першымі місіянерамі заходняга каталіцтва на Беларусі сталі манахі менавіта жабрацкіх ордэнаў: францішканцы (Пінск, 1396 г.), аўгусцінцы (Брэст, 1410 г.), а таксама іх рэфармацыйнае адгалінаванне - бернардзінцы (Гродна, 1494 г.), г.зн. «жабрацкія ў параўнанні з жабрацкімі». А ці маглі яны, прапаведуючы евангельскае жабрацтва, узводзіць для сябе шыкоўныя кляштары?..

Пасля апісаных падзеяў пачнецца эпоха Адраджэння. Як і ўсё новае, Рэнесанс шмат у чым негатыўна будзе ўспрымаць сярэднявечную спадчыну, як філасофскую, так і архітэктурную. Сярэднявечча стане «змрочнай эпохай». Дарэчы, характэрна ў гэтым сэнсе з'яўленне выяваў змрочных хімераў і злавесных грыфонаў на гатычным саборы Парыжскай Божай Маці падчас рэстаўрацыі праз пяць стагоддзяў (першапачаткова храм нічым падобным не быў «упрыгожаны»).

Таму з ХІХ ст. многае, што адпрэчвалася раней, вернецца. І не проста ў выглядзе гістарычнай цікаўнасці да Сярэднявечча, а своеасаблівай рэстаўрацыяй з прыстаўкай «неа». У філасофіі - неатамізм, у дойлідстве - неараманіка і неаготыка. Гэтыя стылі шырока адлюстраваныя ў дойлідстве Беларусі23. Так, напрыклад, толькі ў Мінску неаготыка засведчаная ў пабудове Кальварыйскага касцёла (1839 г.) і касцёла св.Роха (1864 г.), а неараманіка - у архітэктуры Чырвонага касцёла (св.Сымона і Алены, 1910 г.). Цікава, што да ХІХ ст. будзе забытая і каркасная структура ў дойлідстве, а між тым, готыка і ёсць не што іншае, як каркас24, як і тыя структуры збудаванняў, што пачалі ўзводзіць пасля вынаходніцтва чыгуна і бетона, а ў рэнесансе, у барока і класіцызме нясучымі былі самі сцены, як і ў дагатычным стылі.