РУCKI. Aпaвядaннe

А таму хвораму на грудзi салдату-беларусу, што прывезлi з аўстрыйскага фронту, болей выпадае ляжаць у бальнiцы для нервовахворых, чым тут, у нас. Ён ляжыць на Саксанавым месцы.

Наша палата празвала яго Рускiм, бо ён, калi яго забiрае хвароба, крычыць шмат разоў бесперастанку:

- Я рускi! Я рускi! Рускi, рускi!…

На выгляд гэта ёсць даволi здаровы мужчына. Ён сярэдняга росту, добрага складу, шыракаплечы, i грудзi ў яго звычайныя. На твары нiякай хваравiтасцi не вiдаць,- пэўна ж, калi ўважаць на тое, што чалавек прыехаў не з гасцей, а з акопаў. I толькi ў вачах гаротнiка ё штосьцi такое, што выдае i цяжкую хваробу, i муку, i безнадзейнасць. Вочы ў яго правалiлiся, зрабiлiся маленькiмi. Галоўнае ж, яны страшэнна змарнаваныя, нейкiя змятыя, сцёртыя. Трэба прыгледзiцца да iх, i тады вiдаць у iх боль.

Дзiўная гiсторыя выйшла з гэтым нешчаслiвым чалавекам.

З пэўнасцю можна сказаць, што да вайны цi, лепей кажучы, да мабiлiзацыi - Рускi быў звычайным земляробам Магiлёўскай губернi: быў здаровы, але крышку павольны; здольны ад прыроды, але цёмны, грубы. Апрануты па-салдацку, ён нiчым не змянiўся, толькi прытарнаваўся да свайго новага жыцця.

I на пазiцыi, у часе доўгага i спакойнага стаяння ў зацiшку малаважнага фронту, болей за другiх сваiх таварышаў любiў Рускi туляцца па пустых, кiнутых сялянскiх дварах i поркацца там, шукаючы пажытку.

Увечары, першым змрокам, iшоў ён цягацца па зрытых акопамi палях, знаходзiў пустое бульбянiшча - капаўся там сваёю маленькаю пехацiнскаю лапатачкаю дзеля якога дзесятку непадабраных гаспадаром i свiннямi бульбiн. Хаця яму за гэта дакаралi, не кiдаў свайго блукання ў цёмным полi, i тая памаўзлiвасць згубiла яго.

Аднойчы Рускi, няўпрыцям для самога сябе, забрыў лiшне далёка ў бок аўстрыяцкiх пазiцый, за сваю перадавую старожку, i так забавiўся, шукаючы пажытку, што было ўжо зусiм цёмна.

Троху спалоханы, асцярожна плёўся ён назад, заткнуўшы лапатачку за пояс i маючы ў адной руцэ кацялок з накапанаю бульбаю, а ў другой - стрэльбу на ўсякую неспадзяванку.

Толькi ўзняўся ён на нейкi невялiчкi ўзгорачак, як знянацку ашаламеў: перад iм стаяў аўстрыяк… Абодва разам прыселi да зямлi: Рускi прысеў ад страху, а той, мусiць, таксама. Дзеелася адзiн момант, а здалося дужа доўга. Аўстрыяк тады першы кажа:

- Руськый! Я маю горiлку…

- Я табе нiчога не зраблю! - адказаў Рускi зусiм лагодна, i смела ўстаў i пайшоў да яго блiжэй.

Аўстрыяка таксама падняўся, разы два ступiў i падаў руку. Ворагi прывiталiся, як даўныя сябры. Потым iзноў селi, толькi ўжо побач - i стрэльбы паклалi, кожны пры сваiм баку.

Хаця блiзу што зусiм не гаманiлi, бо языкi варочалiся туга, дый мала чаго яны разумелi ў словах той таго, але так выйшла неўзабаве, што выпiлi аўстрыякаву гарэлку, заелi яе падсiтным хлебцам i закурылi па кручонцы з махоркi Рускага. Гарэлкi было - адно толькi званне: па чарцы, можа, цi па дзве на брата. Пiлi набгом - спярша аўстрыяк, а тады Рускi Калi зрабiлi ўсё i трэба было расхадзiцца, пачулi нейкую прыкрасць. Ды аўстрыяк падбодрыўся i сказаў:

- Чы веды менэ до Русii, чы разойдэмся.

Рускi паскроб ля вуха, як бы й запраўды разважаў, што тут рабiць. Паглядзеў, задраўшы галаву, i адказаў:

- Не, братка, iдзi сабе да сваiх.

Аўстрыяк быццам трохi, нябачна, замаркоцiўся. Але падаў руку. Рускi пацiснуў яе. I завярнулiся ў свае бакi. Аўстрыяк адыходзiў шпарчэй. Рускi павалюхаў марудна i няскладна, як мядзведзь. Яго прыцiснула тое, што не меў часу падумаць, як гэта што было. Ён хапаўся ўцямiць, цi ўсё добра ён рабiў. I раптам блiснула яму ў галаве, i ён, каб не спазнiцца i каб пасля не шкадаваць, што быў варонаю, ён, ужо ступiўшы разоў дзесяць, сказаў сам сабе: «Э, што ж я за ваяка». I не сказаў, толькi блiснула яму так у галаве… Павярнуўся, злажыўся стрэльбаю i без дум пацiснуў пальцам:

- Тах!

Гул быў глухi i невялiкi. Аўстрыяк спачатку зарыўся носам i бразнуў бляшанаю пляшкаю, з якой пiлi гарэлку, аб сваю стрэльбу. Потым перавярнуўся тварам дагары - i вельмi жалосна i з працягам застагнаў.

Калi Рускi падбег i нахiлiўся над яго чубатаю шапачкаю i даўна падстрыганымi вусамi, дык у цямноце мала чаго ўбачыў, але пачуў, як ён яшчэ дадаў, гаворачы быццам аб нейкiм трэцiм:

- шчо ж цiй москаль наробiв… Зостанэцца моя жынка i дiты…

Безнадзейная крыўда чулася ад яго; апошнiя словы ледзь выдыхнуў, бо ўжо канаў. Раскiнуў рукi i ногi. Рускаму здалося, што смяротная пялёнка, як у той курыцы, засцiлае яго жаўтавыя бялкi.

- А колькi ж iх маеш? - з апалым сэрцам спытаўся Рускi i мiмаволi, выглядаючы сабе падмацаванне, агледзеўся наўкол, у ночным змроку.

- Дi-ты…

Забiты яшчэ раз пацягнуўся, замкнуў паволi вочы i быў гатоў.

Рускi перахрысцiўся над мёртвым i палез у яго кiшэню ў штанах. Выцягнуў адтуль пакамечаны ад доўгага часу i замаслены лiст у канверце. Болей нiчога не было, i ён расчаравана цi нездаволена падраў яго на колькi частак. Абдумаўшыся, падняў iх з зямлi, каб пасля скурыць. I зноў кiнуў. Аж рукi трохi дрыжэлi, i было брыдка, што так блазнуе, быццам не ворага забiў, а якога свайго. Смялей памацаў у яго за пазухаю, ува ўсiх кiшэнях i ў шапцы i iзноў нiчога добрага не знайшоў. Аглядаючы яго боты, цi варта здзiраць, глянуў незнарок у цямноту ночы, спалохаўся… Схапiў кацялок з бульбаю ў адну руку, дзве стрэльбы за раменне - у другую i пусцiўся бегчы што ёсць духу, да сваiх.

У роце яму не далi веры, што забiў аўстрыяка, i думалi, што прост у полi дзе знайшоў гэтую аўстрыяцкую стрэльбу. Але, праўда, была яна нядаўна ношаная, «цёплая» i пачышчаная. Можа, i забiў.

Толькi чалавек з гэтага часу перамянiўся. Быў дужа маркотны, кiнуў брадзiць па дварах i бульбоўнiках, упадабаў ляжаць на зямлi з раскiнутымi нагамi i рукамi… Урэшце зазябiў сабе грудзi, i яго адправiлi з пазiцый i прывезлi спярша ў нейкi паўднёвы горад, а потым у наш шпiталь, глыбей у тыл.

Тут не ведаюць, як яго разумець. Доктар Гэрмэер, немец з Дзвiнску, якога мы ўсе не любiм, лiчыць Рускага за прыкiдаку, iначай не заве, як «сiмулянтам», i нават у вочы яму кажа:

- Ты, прахвост, прыкiдаешся! Ты ўсё гэта выдумаў! Падлечым табе грудзi i ўсё роўна паедзеш iзноў на фронт.

Другi доктар, старшы, на прозвiшча Квяткоўскi, а родам, як кажуць, з-пад Баранавiч, странна лечыць яму грудзi рознымi ўдыханнямi i паветранымi ваннамi, а на яго нервы зважае мала i быццам не чуе, калi таго пачынае забiраць хвароба:

- Я рускi! Я рускi! Рускi, рускi!..

- Ну-ну-ну, гэта не столь важна,- гаворыць старшы доктар Рускаму, пераходзячы да другiх хворых i раненых.

«Не столь важна! Не вельмi важна, гм!» - думаю сабе я.

Я на свае вушы чуў ад Рускага аб тым, як ён забiў беднага аўстрыяка, i спярша таксама не паверыў: цi мала хiтрых бестый бывае памiж салдат. Аднак, я на свае вочы бачыў, у першую ж яго ноч у нашым шпiталi, як ён горка плакаў i жалiўся, што яму нешта здаецца. Няшчасны, нягледзячы на бром i падскурнае ўпырскiванне, залiўся слязьмi так шчыра i жалосна i так доўга, што нiяк не можна было яму не верыць…