КАНФЕСІЙНЫЯ ТРАНСФАРМАЦЫІ НА БЕЛАРУСІ...

Cтык каталіцызму і праваслаўя, а адначасова лацінскай і візантыйскай культур быў спецыфічным фактарам гісторыі Беларусі, зыходным пунктам яе разнастайных інтэрпрэтацый і палітычных інспірацый. Ён меў істотны ўплыў і на працэсы фармавання нацыянальнай самасвядомасці яе жыхароў.

Згодна з загадам Ягайлы ад 22 лютага 1387 г. усе літоўцы (балты) - жыхары Вялікага Княства Літоўскага былі абавязаны прыняць каталіцкую веру1. У той час яны жылі як на тэрыторыі сучаснай Літвы, так і на паўночна-заходніх абшарах сучаснай Беларусі, якія былі шырокай зонай змешанага славяна-балцкага насельніцтва. Нам вядомы спробы размежавання абодвух этнасаў у ХІІІ-ХVІ стагоддзях, аднак яны паказвалі максімальны абсяг пасялення славянаў ці балтаў, а не іх размежаванне ўнутры гэтай зоны, дзе густа перапляталася насельніцтва русінскае з літоўскім, яцвяжскім, прускім і іншым.

Фармальна дэкрэт Ягайлы не тычыўся праваслаўных русінаў, якія толькі па сваёй волі маглі прымаць каталіцкую веру. Аднак, маючы на мэце ўмацаванне гэтай веры, ён агаворваў, што ў выпадку змешаных шлюбаў праваслаўны бок абавязваўся прыняць каталіцызм. Так была прыпынена экспансія праваслаўя сярод літоўцаў, што ўсё ж не ўстрымала іх ад моўнай беларусізацыі. У выніку колішнія балты з пэўнай дамешкай русінскай крыві станавіліся каталіцкай часткай беларускага народа.

Да паловы ХVІ стагоддзя пашырэнне каталіцызму на Беларусі па сутнасці абмяжоўвалася да яе паўночна-заходняга рэгіёна - славяна-балцкай змешанай зоны, прыкладна паміж сучаснай граніцай з Літвой і лініяй Пружаны - Клецк - Мінск - Іказнь. У 1550 г. на гэтым абшары дзейнічала 136 каталіцкіх парафій, г.зн. амаль 90% іх агульнай колькасці на Беларусі2. Тут праз стагоддзі каталіцкія касцёлы існавалі побач з праваслаўнымі (пазней - уніяцкімі) цэрквамі, прычым тут і адны і другія будаваліся фундатарамі абедзвюх канфесій у залежнасці ад веравызнання падданых.

Новая вера, якая стала афіцыйнай ідэалогіяй ВКЛ, дыскрымінавала праваслаўную эліту, якая пазбаўлялася права займаць кіраўнічыя пасады ў дзяржаве. Барацьба гэтай эліты за раўнапраўе працягвалася цэлае ХV стагоддзе, а яе найбольш драматычным эпізодам было паўстанне Свідрыгайлы, грамадзянская вайна 30-х гадоў і часовы распад дзяржавы на Вялікае Княства Літоўскае і Вялікае Княства Рускае. Канец гэтай барацьбе фармальна паклаў прывілей караля Жыгімонта Аўгуста (1563 г.), хаця фактычна спынілася яна на пачатку ХVІ стагоддзя пасля дапушчэння праваслаўных вяльможаў (Астрожскага, Хадкевіча і іншых) да ўдзелу ў Радзе ВКЛ.

Выглядала на тое, што дасягненне юрыдычнага раўнапраўя павінна было паспрыяць умацаванню тых традыцыйных ідэйных вартасцяў (праваслаўе, беларушчына), за якія быццам ішло змаганне. Аднак на справе адбылося адваротнае. Раўнапраўнасць русінскай эліты адкрыла перспектыву яе ўдзелу ў дзяржаўнай сферы, што паслядоўна павялічвала яе зацікаўленасць у здабыванні асветы, якой не магла даць праваслаўная Царква. У пошуках адукацыі маладыя русіны ехалі за мяжу, найчасцей у Кракаў, адкуль прывозілі не толькі рэфармацыйныя ідэі, але і пальшчызну.

Аксіёмай беларускай гістарыяграфіі (і палітыкі) стала тэза аб «польска-ватыканскай агрэсіі» як прычыне нацыянальных нягодаў, у прыватнасці - паланізацыі эліты. Паслухайма, аднак, вядомых ідэолагаў рэфармацыі: ужо ў 1562 г. Сымон Будны заклікаў Радзівілаў «Абыся ваши княжацкие милости не только в чужоземских языцех кохали, алебы ся тежь... и того здавна славного языка словеньского розмиловати и онымся бавити рачили», а праз некалькі гадоў Васіль Цяпінскі недвухсэнсоўна пісаў пра «занедбане, а просто взгарду» роднай мовы, так ацэньваючы прычыну гэтай з'явы:

«А наостаток, што может быти жалоснейша, што шкарадша, иж и тые што межи нами зовут духовными и учители, смеле мовлю, намней его (свайго языка. - Ю.Т.) не вмеют, намней его вырозуменя не знают, ани се в ним цвичат, але ани школы ку науце его нигде не мают, зачим в польские або в иные писма за такою неволею ... немалого заправуют»3.

Выказванні Буднага і Цяпінскага паказваюць, што нацыянальная трансфармацыя русінскай эліты ВКЛ была вядомым фактам ужо ў палове ХVІ стагоддзя, калі яшчэ не было Люблінскай уніі, не існавалі езуіцкія калегіумы і акадэмія. Па-другое, яны сведчаць, што распаўсюджванне ідэй рэфармацыі і контррэфармацыі пачыналася на беларускай мове і толькі няведанне яе, ці слабое веданне, прымушала іх прапаведнікаў паслугоўвацца польскай мовай як больш зразумелай «княжацким милостям». Калі б было інакш, контррэфармацыйная прапаганда езуітаў і іх асветная дзейнасць не адбывалася б на польскай мове, але на беларускай, аб чым сведчыць выдадзены імі ў Вільні каталіцкі «Катехизм» кірылічным шрыфтам4. Дарэчы, на такі шлях неўзабаве ступілі і ідэолагі праваслаўя (гл. польскамоўны «Фринос» Мялеція Сматрыцкага, Вільня, 1610).

Феноменам тагачасных падзей было тое, што, прыняўшы польскую культуру, а за ёй і каталіцкую веру (а не наадварот) русінская эліта ВКЛ амаль нічога не зрабіла, а можа не паспела зрабіць для падобнай трансфармацыі народа. Наўрад ці можна сумнявацца ў тым, што, кіруючыся прынцыпам cuius regio eius religio, яна магла прымусіць сваіх падданых прыняць новую веру, так, як гэта адбывалася ў іншых краінах Еўропы. Такі крок садзейнічаў бы ідэйнай кансалідацыі насельніцтва, у прыватнасці прадухіліў бы адчужэнне эліты ад ніжэйшых слаёў грамадства. Менавіта вынікі гэтага ў сферы агульнанацыянальнай самасвядомасці адчуваюцца і па сённяшні дзень. Непажаданую магчымасць лацінізацыі несумненна адчувала іерархія праваслаўнай Царквы, якая, страціўшы ранейшых магутных апекуноў, магла разлічваць ужо толькі на ўласныя сілы, а былі яны недастатковыя для супрацьстаяння каталіцкаму духавенству. Верагодна, пад яго уплывам з часам і грамадская эліта далучылася б да прапаганды лацінізацыі. Аднак такую магчымасць своечасова прадухіліла царкоўная унія, заключаная ў Брэсце (1596 г.) стараннямі праваслаўных іерархаў ВКЛ.

Унія сталася важным фактарам захавання царкоўнай абраднасці, што гарантавалася не толькі Брэсцкім пагадненнем, але і пазнейшымі папскімі буламі, якія забаранялі пераводзіць уніяцкіх вернікаў у лацінскі абрад без папярэдняга дазволу Апостальскай Сталіцы. Такая забарона часта выклікала пратэсты русінскай шляхты і ўсяляк ёю абыходзілася, аднак рыма-каталіцкае духавенства не магло не лічыцца з папскімі загадамі. Яно магло праводзіць місіянерскую дзейнасць сярод іншаверцаў, да якіх залічалі праваслаўных, але спробы перацягвання уніятаў у лацінскі абрад часта выклікалі скаргі уніяцкіх іерархаў, эпілогам якіх бывалі судовыя расправы. Такім чынам, нягледзячы на розныя непаслядоўнасці, уніяцкая Царква была да падзелаў Рэчы Паспалітай важным бар'ерам, які стрымліваў масавую лацінізацыю сялянства і мяшчанства.

Значэнне уніяцкага бар'ера выявілася ў ХVІІ-ХVІІІ стагоддзях, калі пасля захаплення рэфармацыйным рухам шляхту ўжо не вабіла ні старое праваслаўе, ні унія, якая трактавалася як мужыцкая, руская вера. Яе пацягнуў лацінскі каталіцызм як пануючае веравызнанне ў Рэчы Паспалітай. У выніку неафіцкай стараннасці гэтай шляхты на ўсходніх і паўднёвых абшарах Беларусі, якія да канца ХVІ ст. былі амаль выключна полем дзейнасці праваслаўнай Царквы, узніклі дзесяткі каталіцкіх кляштараў, школ, пашырылася сетка парафій, што аднак не змагло паўплываць на пашырэнне каталіцызму сярод сялянства і мяшчанства.

Такім чынам, да падзелаў Рэчы Паспалітай прагрэс лацінізацыі насельніцтва быў даволі сціплы: на пачатку 80-х гадоў ХVІІІ ст. агульная колькасць католікаў лацінскага абраду на Беларусі (у яе сучасных межах) складала 430-440 тысяч, г.зн. каля 15% ад колькасці ўсіх жыхароў, прычым 84% каталіцкага насельніцтва канцэнтравалася ў паўночна-заходніх раёнах і толькі 16% на астатніх абшарах Беларусі5. У той час каля 70% усіх жыхароў лічылася уніятамі і 6% праваслаўнымі.

Пасля далучэння Беларусі да Расійскай імперыі (1772-1795) адбылася чарговая трансфармацыя канфесійнай структуры яе жахароў, у чым рашаючую ролю адыграў распад уніяцкай царквы. З пункту гледжання фармавання нацыянальнай самасвядомасці беларусаў распад уніі меў выключнае значэнне: па-першае, ён датычыў пераважнай часткі народа, па-другое, працягваўся некалькі дзесяцігоддзяў і, па-трэцяе, у ім удзельнічалі, акрамя саміх уніятаў, магутныя знешнія сілы - расійская імперская палітыка, праваслаўная Царква, каталіцкі Касцёл і мясцовае памешчыцтва.

Гэтаму пытанню прысвяцілі сваю ўвагу шматлікія даследчыкі, з'явіліся сотні навуковых распрацовак, але не спыняецца дыскусія, надалей разглядаюцца разнастайныя аспекты уніяцкага пытання - гістарычныя, дагматычныя, палітычныя, культурныя і іншыя. Нас цікавіць пытанне, у якой меры распад уніі паўплываў на ўмацаванне праваслаўя і каталіцызму на Беларусі і паслядоўна - на фармаванне ідэйных пазіцый вернікаў гэтых канфесій.

Уніяцкая царква Прэабражэння ў Ракаве. 1793 г. Перабудавана ў 2-й пал. ХІХ ст.

Расійская імператрыца Кацярына ІІ не хавала, што адным з найбольш надзейных сродкаў русіфікацыі далучаных ад Рэчы Паспалітай беларускіх і ўкраінскіх абшараў будзе аправаслаўленне іх жыхароў. Аднак заключаны ёю падзелавы трактат ад 1772 г. гарантаваў недатыкальнасць каталіцкай Царквы абодвух абрадаў (лацінскага і уніяцкага), што стрымлівала прымяненне расійскай дзяржаўнай адміністрацыяй сілавых дзеянняў у адносінах да уніятаў. Гэта, аднак, не выключала магчымасці добраахвотных канверсій, якія дасягаліся шляхам прапаганды праваслаўя, асабліва паспяхова сярод сялянаў у маёнтках новых расійскіх землеўладальнікаў. Нястойкімі аказаліся і некаторыя уніяцкія святары, якія добраахвотна пераходзілі ў праваслаўе. Першы быў полацкі дэкан Пятровіч, а следам за ім пайшоў парах Віцебскай царквы Святой Тройцы7.

Усё ж першыя поспехі праваслаўя на беларускіх землях былі не такія вялікія, як спадзяваліся. Паводле П.Н.Бацюшкава, на абшары першага падзелу (у Магілёўскай і Полацкай губернях) у 1780-1784 гг. да праваслаўя далучылася 117 тысяч уніятаў і ў другой фазе, у 1794-1795 гг., яшчэ каля 110 тысяч. Слабейшыя вынікі аказаліся ў Мінскай губерні, дзе на працягу 1794-1796 гг. залічылі ў праваслаўе 80 тысяч уніятаў8. Такім чынам, да смерці Кацярыны ІІ (6.11.1796) уніяцкая Царква на Беларусі страціла да 300 тысяч вернікаў.

Падзеі на Беларусі і ў яшчэ большай меры на Украіне выклікалі занепакоенасць у Ватыкане. Кардынал Кастэлі, прэфект кангрэгацыі Прапаганды Веры ўжо ў 1773 г. ацэньваў перспектыву уніяцкай Царквы ў Расійскай імперыі як безнадзейную і лічыў, што ў такіх умовах можна дазволіць уніятам пераходзіць у лацінскі абрад9. І хоць не адбылася афіцыйная адмена папскіх загадаў па гэтым пытанні і не спыняліся пратэсты уніяцкай іерархіі, магчымасць «ратавання уніяцкіх душаў ад схізмы» ўсё шырэй успрымалася рыма-каталіцкім духавенствам на Беларусі як першачарговая задача. Ідэю лацінізацыі уніятаў падтрымалі і каталіцкія памешчыкі, якіх больш, чым збаўленне душ прыгоннага сялянства, хвалявала перспектыва ўжо не толькі абрадавай, але і канфесійнай ізаляцыі, якая ва ўмовах расійскай дзяржаўнасці набывала цалкам іншае значэнне, чым да гэтага часу.

Так пачалася барацьба за душы паміж праваслаўнай і каталіцкай Цэрквамі, якія паціху інспіравалі і падтрымлівалі адпаведна расійскія ўлады і мясцовыя памешчыкі. Адначасова раслі сілы і сродкі дзеяння не толькі праваслаўнай Царквы, але і каталіцкага Касцёла. У 1772 г. была заснавана Магілёўская дыяцэзія, якая ў 1783 г. атрымала ранг архідыяцэзіі. Ёй падпарадкоўвалася Віленская і заснаваная ў 1798 г. Мінская дыяцэзіі. За параўнальна кароткі час былі пабудаваны дзесяткі новых касцёлаў, не раз з дапамогай расійскіх уладаў, а сетка каталіцкіх парафій на Беларусі, якіх напярэдадні падзелаў Рэчы Паспалітай налічвалася 240, да 1830 г. павялічылася да 325.

У часе ўладарання Кацярыны ІІ працэс далучэння уніятаў да праваслаўя меў даволі выразны кампанійны характар - ён адбыўся ў два этапы: у 1780-1784 і ў 1794-1796 гг. і пасля смерці імператрыцы, у часе ўладарання Паўла (1796-1801) і Аляксандра І (1801-1825), раптоўна аслабеў і абмежаўваўся да індывідуальных канверсій. У выніку, на праваслаўна-уніяцкім фронце запанавала шматгадовае перамір'е, аднак мала хто верыў у яго трываласць.

Найбольш плённа працавала каталіцкае духавенства. Нягледзячы на ўрадавыя забароны, яно надалей працягвала пераводзіць уніятаў у лацінскі абрад, з чым паціху пагаджаліся базыльяне і некаторыя уніяцкія іерархі, якія прадчувалі непазбежнасць новага наступлення ўрада і праваслаўнай Царквы на унію10. Акрамя новых здабыткаў, значная частка уніятаў, далучаных да праваслаўя за час панавання Кацярыны, цяпер вярталася ў сваю веру або пераходзіла ў лацінства.

Наўрад ці можна, нават прыблізна, акрэсліць статыстычныя вынікі гэтага працэсу. Як правіла, каталіцкі Касцёл не хваліўся здабыткамі, а уніяцкая Царква не вельмі скардзілася на страты, у сувязі з чым даследчыкі не выявілі дакументальных звестак пра колькасць беларускіх уніятаў, якія перайшлі ў лацінскі абрад, і абапіраліся на свае больш ці менш верагодныя меркаванні11.

Троіцкі касцёл у Дунілавічах, паб. ў 1769-1773 гг. Перабудаваны ў 2-й пал. ХІХ ст.

Пра значнасць працэсу канверсій сведчыць хуткі рост колькасці вернікаў каталіцкага Касцёла, які пачаўся неўзабаве пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай і працягваўся да 1842 г. Гэты рост значна перавышаў марудную тагачасную дынаміку ўсяго насельніцтва, у выніку чаго працэнтны ўдзел католікаў пастаянна павялічваўся. Найбольшыя змены адбыліся на абшары Мінскай губерні, у якой за гэты перыяд каталіцкае насельніцтва ўзрасло ў 2,4 разы да 277 тысяч і складала амаль 30% ад усіх жыхароў губерні12. Падобныя тэндэнцыі назіраліся ў некаторых паветах Віцебскай губерні (Дрысенскім, Лепельскім), на Гродзеншчыне і Віленшчыне.

Дасягнутая ў першай трэці ХІХ ст. пазіцыя каталіцкага Касцёла на Беларусі была найзначнейшаю за ўсю яго гісторыю. Магчыма, яна захавалася б і надалей, а лацінізацыя перайшоўшых уніятаў сталася б трывалым фактарам, калі б не наступствы польскага паўстання 1831 г. Паўстанне паўплывала на абвастрэнне расійскай палітыкі ў Паўночна-Заходнім краі. У прыватнасці была адменена існаваўшая адукацыйная сістэма, скасавана большасць каталіцкіх кляштараў, ліквідавана уніяцкая Царква, якая на Полацкім саборы (1839 г.) была далучана да праваслаўнай. Аднак каталіцкі Касцёл захаваў свае адміністрацыйныя структуры - дыяцэзіі, дэканаты і ўсе парафіі.

Неўзабаве пачаўся ўхвалены Мікалаем І працэс вышуквання ў каталіцкіх парафіях былых уніятаў і іх перацягванне ў праваслаўе, што ажыццяўлялася праваслаўным духавенствам з дзейснай дапамогай паліцыі. Гэты працэс, вядомы пад назвай «разбирательства», працягваўся 15 гадоў - з 1842 па 1857 г, а яго вынікам былі тысячы канверсій, гэтым разам на карысць праваслаўя.

Вынікі канфесійнай неаднароднасці насельніцтва Беларусі выявіліся падчас чарговага паўстання 1863 г. Нягледзячы на прапаганду «Мужыцкай праўды», новаправаслаўнае сялянства не падтрымала паўстання, што і паўплывала на марны яго ход на Беларусі. Выглядала на тое, што канфесійная трансфармацыя не ўспрымалася як асаблівае насілле, з якім трэба было змагацца. А гэта была важная акалічнасць, якая дазволіла расійскім чыноўнікам трактаваць праваслаўнае сялянства як саюзніка ў змаганні з каталіцкім Касцёлам, які лічыўся адным з галоўных інспіратараў паўстання, цвярдыняй супроцьрасійскай і супроцьправаслаўнай апазіцыі. Усё ж гэты саюзнік пакуль што мог быць толькі патэнцыяльны, паколькі больш як двухвяковы канфесійны мір не даваў уладам надзеі на раптоўную змену становішча.

Такую змену павінна была запэўніць планaвая антаганізацыя грамадства, для дасягнення якой найбольш прыдатнай уяўлялася канфесійная сфера. Таму, акрамя вядомых рэпрэсійных дзеянняў, такіх, як кантрыбуцыі, канфіскацыі маёнткаў, высылкі і інш., галоўны ўдар скіроўваўся супраць каталіцызму. На працягу пяці гадоў пасля Студзеньскага паўстання расійскія ўлады закрылі на Беларусі амаль 100 парафіяльных касцёлаў і не меншую колькасць філіяльных храмаў, пераважная частка якіх была ператворана ў праваслаўныя цэрквы.

Гэтая акцыя, якой кіраваў Віленскі генерал-губернатар, была добра прадумана і праводзілася там, дзе павінна была выклікаць жаданую рэакцыю насельніцтва. Яна ажыццяўлялася галоўным чынам у канфесійна змешаных раёнах Мінскай, Віленскай і Гродзенскай губерняў. Наўрад ці трэба падрабязна апісваць пачуцці, якія выклікалі гэтыя мерапрыемствы ў католікаў. Яны паварочваліся не толькі супраць расійскіх уладаў, але і супраць аднамоўнага праваслаўнага насельніцтва, якое карысталася забранымі касцёламі.

Ва ўмовах, калі пачуццё крыўды змешвалася са злараднасцю і цяжка было спадзявацца на мірнае сужыццё, праваслаўнае насельніцтва Беларусі магло арыентавацца толькі на Расію і на яе ўлады як на духоўную і матэрыяльную апору. Гэта робіць зразумелай тую знешне парадаксальную з'яву, што асноўны цяжар антыкаталіцкіх рэпрэсіяў клаўся на Беларусь, а не на Літву, у якой паўстанне было больш пашырана. Там можна было зачыніць святыню, але мала было іншаверцаў, якія маглі б яе прысабечыць. Такім чынам, паўстанне сталася толькі прэтэкстам для дзеянняў, сапраўднай прычынай якіх было імкненне да поўнага зліцця Беларусі з Расіяй.

Былы філіяльны касцёл у Мсціжы. 1760 г. Перабудаваны на царкву ў 1866 г.

Вядучая роля і надалей адводзілася Царкве. Зноў ажывілася спыненая ў 1857 г. акцыя вышуквання уніятаў, а калі іх ужо не ставала, прыйшла чарга на лаціннікаў. Новая акцыя працягвалася з 1864 да 1868 г. і прыдала праваслаўнай Царкве яшчэ 80 тысяч душаў13. Аднак канверсіі не спыняліся да канца ХІХ ст., хаця ўжо не былі такімі гвалтоўнымі і паслядоўна ўплывалі на змену канфесійнай структуры насельніцтва на Беларусі. Калі ў перыяд 1858-1897 гг. праваслаўнае насельніцтва павялічылася ў 2 разы, то каталіцкае - толькі на 28%, а яго доля ў агульнай колькасці насельніцтва зменшылася з 23 да 15%, г.зн. вярнулася да ўзроўню, які існаваў напярэдадні падзелаў Рэчы Паспалітай. Немагчыма ўстанавіць, ці гэтае вяртанне было статыстычнай выпадковасцю, ці адлюстроўвала пераход у праваслаўе ўсіх былых уніятаў.

Моцна аслабленая пасля Студзеньскага паўстання пазіцыя каталіцкага Касцёла для русіфікатараў усё яшчэ была небяспечнай. Таму, акрамя сілавых дзеянняў, прапагандавалася і тэарэтычнае абгрунтаванне неабходнасці русіфікацыі, згодна з якім Беларусь уяўлялася часткай адзінай непадзельнай Русі, што магла быць толькі праваслаўнай, а каталіцкая частка народа як «іншароднае цела» павінна была растапіцца ў праваслаўным моры або знікнуць з беларускай зямлі14. Пачаў ажыццяўляцца працэс «распалячання» каталіцызму, які прадугледжваў увядзенне ў дадатковыя набажэнствы рускай мовы замест ужыванай дагэтуль польскай. Паводле задумы ініцыятараў, канчатковай мэтай гэтага мерапрыемства павінна было быць «вяртанне» беларускіх католікаў не толькі да рускай народнасці, але і да праваслаўя15.

Можна пагадзіцца з ацэнкамі, што стаўленне прыгоннага сялянства да канфесійных трансфармацый на Беларусі адлюстроўвала пазіцыю іх пана-уладальніка. Іншае становішча было пасля адмены прыгоннага права (1861 г.), калі, атрымаўшы юрыдычную свабоду, адзінка магла адобрыць або адкінуць патрабаванні ўладаў ці націскі духавенства. І хаця стойкасць новаправаслаўнага грамадства выклікала розныя крытычныя заўвагі даследчыкаў, сфармаваная на канец ХІХ ст. канфесійная структура насельніцтва Беларусі была несумненна перамогай Расіі і праваслаўнай Царквы.

Праўда, усё яшчэ ішло ідэйнае змаганне, здараліся розныя хістанні і адступніцтвы ад праваслаўя, але гэта былі параўнальна дробныя праблемы, якія не ўплывалі на трываласць новай канфесійнай структуры насельніцтва. Нельга пераацэньваць і тых падзеяў, якія адбыліся пасля 1905 г. ва ўмовах веравызнаўчай свабоды ў Расійскай імперыі. Паводле афіцыйных звестак, у 1905-1909 гг. у «Паўночна-Заходнім краі» перайшло ў каталіцызм 56 тысяч праваслаўных16. Нягледзячы на эмацыянальныя рэакцыі духавенства і публіцыстаў, рэальны эфект гэтай чарговай трансфармацыі быў нязначны, а колькасць пакінуўшых праваслаўе складала менш чым 1% усяго насельніцтва Беларусі.

Больш істотны быў эфект міжканфесійнага супрацьстаяння, справакаванага расійскімі ўладамі пасля Студзеньскага паўстання. Яно паўплывала на адчужанасць праваслаўнага і каталіцкага насельніцтва, якое адпаведна да веравызнання падзялялася на «рускіх» і «польскіх». Супрацьстаянне найслабей выявілася на Магілёўшчыне і Віцебшчыне, дзе нешматлікае каталіцкае насельніцтва паддавалася асіміляцыйным працэсам17. На іншых абшарах Беларусі католікі здолелі абараніцца перад напорам праваслаўя і расейшчыны, што аднак гнала іх пад апеку пальшчызны.

Хрысціянства не сталася падставай для ідэйнай кансалідацыі беларускага народа, яго сінтэзуючым фактарам. Не была ім унія, якая не аб'яднала двух абрадаў, тым больш не былі ім варагуючыя праваслаўе і каталіцызм. У такім становішчы ўзнікалі і развіваліся паралельныя арыентацыі на ўсход і на захад, што стрымлівала працэс нацыянальнага адраджэння.

Дамініканскі касцёл св. Казіміра ў Стоўбцах. Заснаваны ў 1621 г. Зачынены і перабудаваны ў царкву ў 1880 г.

Пачынаючы з другой паловы ХІХ ст. праваслаўную інтэлігенцыю задавальняла ідэалогія «заходне-русізму», якая не пагражала яе сацыяльным інтарэсам. Менш канфармісцкай была каталіцкая шляхта, прадстаўнікі якой паклалі пачатак беларускаму нацыянальнаму руху, апазіцыйнаму да праваслаўя і русіфікатарскай палітыкі ўрада. Такая ідэйная скіраванасць руху абмяжоўвала яго ўспрыманне праваслаўнай інтэлігенцыі і закрывала яму шлях у народ. Адначасна гэта аблягчала русафільскім дзеячам весці змаганне з беларускім рухам, які ацэньваўся як польская інтрыга, скіраваная супраць адзінства праваслаўнай Русі.

На пачатку ХХ ст. новая генерацыя нацыянальных дзеячаў ужо не сумнявалася, што без успрымання адраджэнскай ідэі праваслаўнай большасцю народа яе пашырэнне на Беларусі немагчымае. Вацлаў Іваноўскі так фармуляваў канцэпцыю ў прадмове да апрацаванага ім у 1904 г. першага буквара сучаснай беларускай мовы:

«Ці раз у нас сварка бывае; зыдуцца каталік з праваслаўным і сварацца «ах ты, кажэ, паляк, - а ты маскаль». І абодва ня ведама што кажуць: ані той паляк, ані гэты маскаль, абоя хоць ружнай веры, а народу аднаго, бо абодва выраслі на зямельцы тутэйшай нашай палеска-беларускай і першае слово ў мові нашай бацькоўскай ад бацькоў пачулі, а сварацца толькі сабе на крыўду і на сорам, людзям на смех. Вось і знарок выдаем лемантар дваякімі знакамі, выбірай, што спанараўна, каб усякі пазнаў, што ці такіе, ці сякіе знакі, склады і словы тыеж, мова таяж і людзі, што мовай адной гавораць - браты родные»18.

Ідэя стварэння па-над канфесійнымі падзеламі агульнабеларускай нацыянальнай самасвядомасці прыцягнула як католікаў, так і праваслаўных. Яна ажыццяўлялася ў вострай ідэйнай барацьбе з прыхільнікамі заходне-русізму і паланізму - праціўнікамі самабытнасці беларускага народа. І хаця за кароткі час гэтая ідэя не змагла значна пашырацца ў народных масах, яе поспех быў несумненны, на што паказваюць спробы будавання беларускай дзяржавы падчас першай сусветнай вайны.

Стаўленне бальшавізму да рэлігіі - вядомае. Ён не цярпеў канкурэнцыі ў ідэалагічнай сферы і ў выніку ў міжваенны перыяд ва ўсходняй Беларусі былі разгромлены як праваслаўная, так і каталіцкая Цэрквы, ажыццяўлялася шырокая атэізацыя грамадства. Не была яна цалкам беспаспяховая, на што, магчыма, паўплывалі канфесійныя трансфармацыі ў мінулым, сумным эфектам якіх было пашырэнне ў народзе рэлігійнай абыякавасці. Іншае становішча было ў Заходняй Беларусі, у якой праваслаўе страціла ранейшую пазіцыю пануючага веравызнання, а вяртанне католікам забраных пасля Студзеньскага паўстання храмаў распальвала новыя антаганізмы. Іх драматычным эпілогам было абвастрэнне канфліктаў падчас нямецкай акупацыі (1941-1944), якая ў некаторых заходнебеларускіх раёнах нагадвала падзеі грамадзянскай вайны.

Спробы піянераў Адраджэння стварыць на двухканфесійнай базе адзіную нацыянальную самасвядомасць аказаліся малапаспяховымі. Гэтая ідэя ахапіла ў ХХ ст. тонкую праслойку інтэлігенцыі, але слаба ўспрымалася народнымі масамі. На іх стаўленне няшмат паўплываў прагрэс атэізацыі ў савецкі час, які, праўда, прытупіў рэлігійныя перакананні, але не аслабіў усведамлення этна-культурнай адметнасці.

Гэтая адметнасць, несумяшчальная з уяўленнем пра Беларусь як частку адзінай Русі, як крыніцы пастаяннага супрацьстаяння, а на паваротах гісторыі - і шкодных канфліктаў, абумовіла ў савецкі час дзеянні, аб якіх маглі толькі марыць найбольш ваяўнічыя прадстаўнікі заходнерусізму. У 30-я гады пачалося масавае выгнанне беларускіх католікаў ў Казахстан і Сібір, а ў 40-я і 50-я гады - іх перасяленне ў Польшчу, у выніку чаго колькасць каталіцкага насельніцтва на Беларусі зменшылася прыкладна напалову і ў 1959 г. складала 600-700 тысяч, г.зн. 6-7% усіх жыхароў рэспублікі19. Праўда, у 90-я гады, у выніку веравызнаўчай свабоды і дзейнасці каталіцкага Касцёла гэты паказчык узрос, аднак усё ж не перавысіў 10% усіх жыхароў.

Такім чынам, роля русінскай стыхіі, якая заўсёды была пераважаючым кампанентам этнаструктуры беларускага народа, значна ўзрасла за пасляваеннае паўстагоддзе і сёння з'яўляецца рашаючай у фармаванні нацыянальнага лёсу. Генетычна абумоўленую арыентацыю гэтай катэгорыі народа на ўсход пацвярджае не толькі шматвяковая гісторыя, але і падзеі апошніх гадоў - такія, як пасіўнае ўспрыманне падараванай лёсам незалежнасці, настальгія па Савецкім Саюзе, падтрымка ідэй аб'яднання з Расіяй, адмаўленне ад беларускай мовы, нацыянальнай сімволікі і г.д.

У 1994 г. прафесар Аляксандр Рогалеў пісаў, што Беларусь непазбежна, аб'ектыўна «прарасла» адным сваім бокам у заходні свет, а другім - ва ўсходні, і дапускаў магчымасць, што хутка ўсе палітычныя партыі Беларусі падзеляцца па прынцыпе «заходнікаў» і «ўсходнікаў», бо этнічны «інстынкт» - самы моцны з усіх іншых жаданняў і інтарэсаў20. Аднак жа ў святле апошніх падзеяў можна засумнявацца ў правільнасці такога прагнозу. Сёння на беларускай палітычнай і ідэйнай сцэне ніякія празаходнія партыі ці групоўкі, нават разам узятыя, не маюць дастатковай сілы, здольнай супрацьстаяць арыентацыі «ўсходнікаў».

І калі раней, за савецкім часам, спасылкі на волю народа часта выклікалі падазрэнні, што была яна вынікам маніпуляцыі ўладаў, то ў 90-я гады такіх падазрэнняў ужо не было і прарасійскі выбар пераважнай часткі беларускага народа не выклікаў сумненняў. Таму можна спадзявацца, што ў чарзе на Захад Беларусь не стане самастойна, а толькі за матушкай Расіяй.