АРАТАЙ БЯСКОНЦАЙ БАРАЗНЫ

Выйшла ўжо 111 тамоў, а мусіць быць 200!

Бяру ў рукі фотаздымак, якому амаль семдзесят гадоў. На ім маладыя і ўсмешлівыя студэнты, будучыя пісьменнікі, прадстаўнікі пакалення, якое акадэмічныя літаратуразнаўцы называлі філалагічным, а крытыкі з паэтычным ухілам ахрысцілі пакаленнем, апаленым вайной. На фота Мінск паваенны, але ўжо адбудаваны, універсітэцкі скверык і іх васьмёра з прасветленымі сонцам і добрым настроем абліччамі.

Завадатарам сябрыны на здымку выступае чорначупрынны Рыгор Барадулін — ён чытае нешта вясёлае з разгорнутага нататніка. Можа, прывезеныя з цаліны новыя вершы, а можа, дзеліцца з раўналеткамі-аднакашнікамі якой-небудзь скаромнай прыбабунькай з Ушаччыны.

Каля яго ледзь не навыцяжку, як школьнік перад настаўнікам, стаіць падобны на старшакласніка Анатоль Клышка — будучы аўтар разоў трыццаць перавыдаванага «Буквара», па якім будуць вучыцца чытаць мільёны маленькіх беларусаў.

За іх спінамі летуценна ўсміхаецца Васіль Зуёнак, чыя кніга «Нача», пройдзе час, узляціць аж у космас — вершы з яе ў выкананні Уладзіміра Кавалёнка прагучаць над усёй Зямлёй.

Леваруч ад яго ў гарнітуры і пры гальштуку, успёршыся на спінку лаўкі, як на парламенцкую трыбуну, узвышаецца Анатоль Вярцінскі — будучы рэдактар «ЛіМа» — газеты №1 для беларускай інтэлігенцыі ў шматспадзеўныя 1980-я, будучы дэпутат Незалежнасці, пяцікурснік, чые вершы ўжо ахвотна друкуюць салідныя літаратурныя часопісы.

Поплеч з ім — сур’ёзны, як на іспыце па марксісцка-ленінскай філасофіі, Генадзь Бураўкін — будучы аўтар найлепшай беларускай кнігі лірыкі «Пяшчота», будучы стваральнік нацыянальнага тэлебачання, дзе два дзесяцігоддзі гучацьме ўзведзеная дзецьмі ў ранг вячэрняй малітвы бураўкінская «Калыханка», будучы прадстаўнік незалежнай Беларусі ў ААН.

Пасярод тройцы, што прысела на лаўцы, — у бялюткай вышыванцы Мікола Арочка, будучы доктар філалогіі, будучы аўтар этапных для айчыннай літаратуры драматычных паэм «Курганне», «Крэва» і «Каранацыя Міндоўга».

Па правую руку ад яго — засяроджаны ў слуханні Юрась Свірка, чыя першая кніга «Шэпчуцца ліўні» так па-вясноваму асвяжыць і ажывіць аглухлую ад барабанна-барацьбітных лозунгаў нішчымнай паваеннай пары беларускую паэзію.

Ну і нарэшце крайні ў партэры — наструнены, як цеціва ў луку, як на старце падаўшыся наперад, — Кастусь Цвірка, пра якога маю намер расказаць больш падрабязна. Па-першае, ён адзіны з усёй васьмёркі распачаў нядаўна дзясяты дзясятак адпушчаных яму гадоў. Па-другое, абсяг зробленага ім вылучаецца нават на фоне вялікага, трэба прызнаць, творчага даробку прадстаўленага на фотаздымку пакалення (а яно, на мой погляд, самае рэалізаванае ў гісторыі беларускай літаратуры). Па-трэцяе, менавіта Цвірка, як дбайны гаспадар, сабраў з палеткаў айчыннага прыгожага пісьменства плён шматлікіх папярэднікаў, ажыццявіў, так бы мовіць, літаратурныя дажынкі і дакопкі — як рэдактар і выдавец беспрэцэдэнтнага па размаху і смеласці кніжнага праекту «Беларускі кнігазбор».

З калегамі-пісьменнікамі. 2012 г.

Даследчыцкая неспакойная жылка жыла ў ім з маладосці, калі напісаліся — зноў жа, як бы ад імя пакалення — радкі, якія выглядалі як праграмныя, дзе наўпрост засведчана: «Такія, мусіць, косці ў нас — // нам у пуху не спіцца, // такія, мусіць, ногі ў нас — // нам дома не сядзіцца, // такія, мусіць, рукі ў нас — // ніяк ім не стаміцца».

Гэтаму свайму крэда Кастусь Цвірка верны ўсё жыццё. Калі і стамляецца, то выгляду не паказвае. Не сядзіцца яму ў мяккім хатнім фатэлі, усё нешта рупіць. Той жа Рыгор Барадулін у свой час успамінаў: «Колькі ведаю Кастуся, ён ніколі не быў раздабрэлым, распаўнелым, ленаватым, а толькі паджарым, падцягнутым, імклівым і напружана роздумным».

Не сядзелася Цвірку ў зацішным кабінеце ў акадэмічным Інстытуце мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору — і ён браў грувасткі бабінны магнітафон і ездзіў па вёсках, запісваючы народныя песні (потым з іх складзецца адзін з тамоў шматтомніка «Беларуская народная творчасць»).

Не сядзелася Цвірку ў рэдакцыйных кабінетах «Юнацтва» і «Полымя» — ён выпраўляўся ў вандроўкі па родных мясцінах Янкі Купалы, Адама Міцкевіча, Яна Чачота, Тамаша Зана, Паўлюка Багрыма, Уладзіслава Сыракомлі, Францішка Багушэвіча… Памятаю, як уразіла мяне яго кніга падарожных эсэ «Лісце забытых алеяў» (1993). Пасля яе і Міцкевіч па-новаму чытаўся, і Сыракомля больш зразумелым рабіўся, і Багушэвіч выглядаў ужо не толькі «мужыцкім адвакатам» (школьныя, ліхачка на іх, пазаселыя ў памяці акцэнты). З тых засыпаных лісцем бяспамяцтва алеяў вырасталі потым грунтоўныя прадмовы да кнігазбораўскіх тамоў — нездарма ў іхнім шэрагу першым стаіць збор твораў Яна Чачота, каго Кастусь Аляксеевіч і з польскай мовы пераклаў, і пракаментаваў, і ў прадмове забяспечыў неабходным у такіх выпадках хрэстаматыйным глянцам.

Другі Цвіркаў падапечны — Адам Міцкевіч — меў таго глянцу аж залішне. Патрэбна было, наадварот, падчысціць той наведзены польскім міцкевічазнаўствам глянец і вярнуць паэта на родны яму беларускі абсяг. Што Кастусь Цвірка і зрабіў. Адзін пераклад «Дзядоў» чаго варты! Не кажучы ўжо пра вершы, да беларускіх варыянтаў якіх перакладчык ставіўся надзвычай патрабавальна і мог адкінуць два, тры, пяць ці нават больш версій, каб у выбранае-перавыбранае трапіў той адзіны, варты пяра Міцкевіча. Скажам, знакаміты санет «Да Нёмана» пераклалі ажно дзесяцёра паэтаў, а Цвірка не паленаваўся і зрабіў адзінаццаты варыянт: «Рака маленства, дзе ты, Нёман мой, // чые струмені браў калісьці я ў далоні…». І гэты «Нёман у далонях» такі блізкі, такі родны, такі прывабны... Так рабілася прывабнай для беларускага чытача і ўся паэзія Міцкевіча.

Сабраліся мы аднойчы з сябрамі ў вандроўку па Міцкевічавых мясцінах. А хто за экскурсавода будзе? Кажу — Кастусь Цвірка тут па-за канкурэнцыяй, але ці згодзіцца, бо ж вечна заняты. У Мінску Кастуся Аляксеевіча не знайшлі, адшукалі на радзіме — у Зялёнай Дуброве на Старадарожчыне (сёння я разумею нашу празмерную, аж да нахабства настойлівасць). Але Цвірка не толькі згадзіўся павандраваць з намі, але і, паколькі маршрутны аўтобус хадзіў не штодня, пешкі дабраўся да бліжэйшай чыгуначнай станцыі, каб своечасова прыбыць у Мінск.

У Зялёнай Дуброве з Г. Вінярскім, А. Бельскім, М. Скоблам і А. Бельскай. 2004 г.

Згадалася Зялёная Дуброва і ажыла ў памяці паездка туды на запросіны Кастуся Аляксеевіча. Паездка рабочая — можна сказаць, выязное пасяджэнне рэдакцыйнай рады «Беларускага кнігазбору». Праўда, з тых двух зялёнадуброўскіх дзён мне найбольш запомнілася неафіцыйная частка — з экскурсіяй па вясковай вуліцы, з заходам у Цвіркаву адрыну, дзе быў цэлы музей сялянскага рыштунку. Можна было пакруціць сячкарню, патрымацца за ручкі плуга, зняць са сцяны накляпаную — хоць зараз у пракос — касу, памахаць дзедаўскім цэпам, павесіць на грудзі сяўню і прадэкламаваць верш гаспадара сядзібы «Я сею жыта». Лёгка было ўявіць патомнага земляроба Кастуся Цвірку за тым жа плугам, — гэта ж ён паслядоўна, са зборніка ў зборнік, паэтызаваў працу сейбіта і касца, пастуха і аратая: «Напінаўся Гнедка, у капыт // капытом цаляў — не трэба пужка! // І плыла з-пад плуга скібы стужка. // Дымная. Па полі. Пад блакіт».

А потым быў паход на атуленае лесам мясцовае возера з тарфяністымі берагамі. Мне як заўзятаму рыбаку адразу заманулася закінуць у карычняватую ваду вудачку, хтосьці адважыўся даць нырца, а Кастусь Аляксеевіч, помню, гледзячы на азёрную гладзь, выказаўся нечакана: «Глядзіце, якая зборня аблокаў». Паэт!

Не даў Бог свінні рог, а мне — голасу. Але, каюся, я тады не ўтрымаўся і зацягнуў вядомую ці не кожнаму беларусу песню, якая сама на язык прасілася. Падхопленая больш галасістымі спадарожнікамі, песня тая далёка лунала над вадой: «У Зялёнай Дуброве мы начаваць будзем, // а вашае ласкі павек не забудзем».

А падчас вечаровага, на свежым паветры, застолля нам, здавалася, дапамагаў прамаўляць тосты сам Янка Купала. Адзін з іх потым стаў ці не абавязковым на выдавецкіх бяседах: «Гэй да сонца, гэй да зор, // «Беларускі кнігазбор!».

З Зялёнай Дубровы не хацелася выязджаць. Думаю, не толькі мне. Але Зялёнай Дуброве пашчасціла на летапісца — Кастусь Цвірка напісаў пра яе захапляльную краязнаўчую кнігу «Будзіла вёску берасцянка» (2007). Я маю яе ў сваёй бібліятэцы з аўтарскім цёплым надпісам. Так што цяпер магу «ездзіць» на Цвіркаву радзіму, не выходзячы з мінскай кватэры.

Чацвёрачы мільганула ў гэтых нататках згадка пра «Беларускі кнігазбор», які стаўся ці не галоўнай справай у жыцці Кастуся Цвіркі, а таму будзе нялішнім расказаць пра гэты грандыёзны кніжны праект трошкі шырэй. Я добра памятаю, як ён у 1995 годзе пачынаўся, як супрацоўнікі тагачаснага Міністэрства культуры і друку (я тады там працаваў) часта бачылі, як па доўгіх міністэрскіх калідорах хадзіў інтэлігентнага выгляду чалавек з капелюшом у руках. Ён заходзіў у кабінеты і пераконваў адказных за кнігавыданне чыноўнікаў, што наспеў час у адмыслова заснаванай серыі выдаць усе шэдэўры беларускай літаратуры. Спіс шэдэўраў прыкладаўся — 200 тамоў.

Дзяржаўнае кнігавыданне тады дыхала на ладан, і на просьбіта — Кастуся Цвірку — глядзелі як на непапраўнага рамантыка. Бо і праўда — хто тыя тамы будзе рыхтаваць, вышукваць па архівах забытыя рукапісы, каментаваць і пры патрэбе перакладаць з замежных моваў (наша прыгожае пісьменства здаўна было неаднамоўным)? На ўсё гэта быў патрэбен яшчэ адзін акадэмічны інстытут літаратуры…

Выслухаўшы чыноўніцкія пярэчанні (павучальныя і спачувальныя), чалавек з капелюшом у руках ад сваёй грандыёзнай задумы не адступіўся. І — сам стаў інстытутам літаратуры. Ужо ў наступным годзе ў кнігарнях з’явіўся першынец ціснутай золатам серыі «Беларускі кнігазбор» — ужо згаданы том Яна Чачота.

Не ведаю, як часта і ў якіх установах здымаўся Цвіркаў капялюш у наступныя гады, але — дзіва дзіўнае — справа пайшла. У прыватным выдавецтве, з дапамогай рэдкіх на той час мецэнатаў пачалі адзін за адным выходзіць у свет дыхтоўныя тамы праверанай часам класікі. На «Беларускі кнігазбор» самаахвярна, без гарантаваных ганарараў, працавалі карыфеі айчыннага літаратуразнаўства.

Прафесар Уладзімір Конан сабраў літаратурную спадчыну святара Адама Станкевіча, якому савецкая ўлада спачатку прапанавала ўзначаліць «незалежную ад Ватыкана» Каталіцкую Царкву, а потым загубіла ў ГУЛАГу. Францішкам Багушэвічам заапекаваўся Язэп Янушкевіч, які ў пошуках невядомых твораў свайго падапечнага ператрос усе мінскія, віленскія і варшаўскія архівы. Закінуўшы часова ўласную публіцыстыку, захоплена працаваў над тамамі Фадзея Булгарына і Аляксея Карпюка Аляксандр Фядута, які нарэшце зразумеў, куды прыкласці свае высілкі з карысцю для Беларусі. Уседлівая і дапытлівая Ірына Багдановіч падрыхтавала важкія тамы паэтаў-ксяндзоў Вінцука Адважнага і Казіміра Сваяка, а найлепшы ў Еўропе знаўца паўстання 1863 года Генадзь Кісялёў ашчадна пазбіраў усё, што выйшла з-пад пяра Кастуся Каліноўскага…

«Беларускі кнігазбор» працаваў, як добра наладжаны канвеер. Так, на першы погляд, здавалася. А колькі бяссонных начэй і нервовых клетак ішло на кожны том — вядома толькі аднаму Кастусю Цвірку ды яго вернаму паплечніку Генадзю Вінярскаму, які стаў дырэктарам новапаўсталага выдавецтва. І сапраўды, як кажуць у народзе, адна галавешка і ў печы не гарыць, а дзве і ў полі не гаснуць. Запаленая ад тых «галавешак» кнігазбораўская паходня заззяла высока і ярка. Пад маркай выдавецтва (неўзабаве яна стала надзвычай прэстыжнай) выходзілі ў свет не проста кнігі, а кнігі-адкрыцці: «Рэчыцкае Палессе» Чэслава Пяткевіча і «Усходняе Палессе» Казіміра Машынскага (заслуга Уладзіміра Васілевіча), «Беларускія летапісы і хронікі» (супольная праца Уладзіміра Арлова і Вячаслава Чамярыцкага), «Расстраляная літаратура» (плён Лідзіі Савік і ўсё таго ж Кастуся Цвіркі)…

Дзякуючы «Беларускаму кнігазбору» адбылася літаратурная рэабілітацыя Ларысы Геніюш і Уладзіміра Жылкі, чые савецкія выданні былі проста да непазнавальнасці знявечаныя цэнзурай. Кастусь Цвірка здолеў прыўзняць забаронны «шлагбаўм» і перад пісьменнікамі-эмігрантамі — у серыі выйшлі кнігі Наталлі Арсенневай, Рыгора Крушыны, Масея Сяднёва, Аляксандра Надсана.

Асобна варта сказаць пра кнігазбораўскія наклады — некаторыя тамы выдаваліся па 10000 (!) асобнікаў і — разыходзіліся, а наклад у 4000 лічыўся мінімальным. Нягледзячы на гэта, даўнавата выдадзеныя кнігі серыі да гэтай пары карыстаюцца попытам у бібліяфілаў, па букіністычных крамах і інтэрнэце ідзе сапраўднае паляванне на таго ж Чачота і на тую ж «Расстраляную літаратуру».

З цяжкасцю здабываныя на выданне серыі сродкі часам змушалі галоўнага рэдактара ісці на кампраміс. Помню, звярнуўся ў выдавецтва адзін багаты белетрыст з Масквы (пісаў ён па-беларуску) з прапановай: я прафінансую тры тамы, але адзін з іх будзе мой уласны... Давялося пагадзіцца. Больш, здаецца, Кастусь Аляксеевіч не кампраміснічаў, бярог сваю серыю, як зрэнку вока. У ёй летась выйшаў у свет 111-ы том — збор твораў Ядвігіна Ш.

Сто адзінаццаць тамоў… І кожны (ды неаднойчы!) прайшоў праз рукі, вочы і сэрца галоўнага рэдактара. Зірнуўшы на паліцы з пазалочанымі серыйнымі карэньчыкамі, проста дзіву даешся: як такое ўвогуле магчыма? Творы Ядвігіна Ш. Кастусь Аляксеевіч укладаў, маючы за плячыма восемдзесят дзевяць (!) гадоў. Па-ранейшаму рухавы, па-ранейшаму як маладзён відушчы, па-ранейшаму «напружана роздумны». А сустрэнеце вы яго заўтра ў Нацыянальнай бібліятэцы, і ён вам раскажа пра ўжо падрыхтаваныя новыя тамы, пра запланаваныя, пра тое, што ў заяўленыя раней 200 тамоў «Беларускі кнігазбор» ужо не змяшчаецца.

І ўся гэтая велізарная праца перароблена фактычна самаахвярна, без належнай аплаты, пераважна на энтузіязме. Прызнацца, большага бяссрэбраніка і працалюба ў беларускай літаратуры я не ведаю.

Дбаючы пра палетак агульны, Кастусь Цвірка не занядбаў і свой уласны. Тут хочацца найперш згадаць зборнік гістарычных эсэ «На скрыжалях вякоў» (2015; праз тры гады перавыдадзены ў наш скупы на перавыданні час); адзінаасобна зробленую анталогію «Каласы з нашай нівы» (2016) — творы беларускіх паэтаў, якія ў ХІХ стагоддзі вымушаныя былі пісаць па-польску: раман пра раскулачванне «Воўчая выспа» (2019), які, будзь на тое мая воля, я ўвёў бы ў школьную праграму як працяг «Людзей на балоце» Івана Мележа, які ў свой час не адважыўся сказаць усю праўду пра калектывізацыю…

З сялянскай трывушчасцю працуе пісьменнік і асветнік скарынаўскага маштабу Кастусь Цвірка. Няспешна і нястомна вядзе сваю баразну, як вялі свае барозны яго зялёнадуброўскія продкі на чарназёмных расцяробах. Вядзе, як сам напісаў, «па полі, пад блакіт» — да небакраю. А небакрай — ён жа недасягальны, значыць, і баразна бясконцая. Каб толькі лямех не скрывіла падступным, прысунутым з чужацкага поля каменем. Каб толькі не наляцела здалёку ненажэрная саранча, падкая на сакаўныя руні. А ў астатнім можна быць пэўным — з такім аратаем беларускі літаратурны палетак ніколі не ўдзірванее.

Міхась СКОБЛА