ПУНКЦІРЫ ВЯЛІКАГА ШЛЯХУ

Тэрыторыя Беларусі ў пісьмовых крыніцах згадваецца яшчэ з часоў Герадота (V ст. да Н. Х.), у якога яе трэба шукаць на абшарах паўночнай Скітыі і на землях, прылеглых да Скітыі з поўначы. На беларускай тэрыторыі лакалізуюць частку герадотаўскіх скітаў-аратых, плямёны андрафагаў, а часам таксама неўраў і будзінаў. У больш позніх пісьмовых помніках нашыя землі таксама даволі часта залічаюцца да Скітыі ці Сарматыі, у якія хрысціянства пачало пранікаць у першых стагоддзі пасля Хрыста. Старажытнае паданне, уключанае ў «Аповесць мінулых гадоў», адносіць першую спробу хрысціянізацыі ўсходнеславянскіх тэрыторыяў менавіта да апостальскага часу і звязвае яе з імем апостала Андрэя Першазваннага, які прапаведаваў у Скітыі і Дняпром дабраўся ад Чорнага мора да Ноўгарада. Цікава, што ў паданні гэтая місія ніяк не звязвалася з Грэцыяй ці Візантыяй, якая апелявала да аўтарытэту апостала Андрэя ў спрэчцы з Рымам. Адметна і тое, што, паводле падання, далейшы шлях гэтай місіі ішоў праз «варажскія» краіны і закончыўся ў Рыме.

У VІІ–VІІІ стст. тэрыторыю Беларусі з захаду і поўдня засялілі славяне, якія выцеснілі ці асімілявалі карэннае іншаэтнічнае насельніцтва (хаця магчыма, што, прынамсі, частка гэтага насельніцтва была славянскаю). Славянскія групоўкі Беларусі ў летапісах выступаюць пад племяннымі назвамі крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў. Сярод перасяленцаў, безумоўна, былі ўжо і хрысціяне. З распадам родаплемяннога ладу, узнікненнем гарадоў і фармаваннем «земляў» старыя племянныя назвы саступаюць месца іншым, якія мелі тэрытарыяльна-канфесійны сэнс. Землі Беларусі пачынаюць фігураваць у крыніцах пад назвамі «Літва» (ад назвы аднайменнай, тапанімічна маркіраванай «зямлі», размешчанай паміж Наваградкам і Менскам) і «Русь» (першапачаткова азначала землі і насельніцтва, падпарадкаваныя «рускаму» князю «варажскага» паходжання ці хрышчанага паводле славянскага абраду). Назва «літвіны» да сённяшняга дня ўжываецца і як саманазва і як экзаэтнонім для азначэння беларусаў. Назва ж «Беларусь», якая спарадычна ўжывалася з ХVІІ ст. як рэгіянальная для азначэння ўсходніх раёнаў полацка-магілёўскага краю, увайшла ва ўжытак толькі пасля ліквідацыі Вялікага Княства Літоўскага і далучэння да Расіі ў канцы ХVІІІ ст.

Першае заўважнае пранікненне хрысціянства да ўсходніх славянаў многія даследчыкі звязваюць з варагамі (найверагодней, выхадцамі з паўднёва-заходняга ўзбярэжжа Балтыйскага мора славянскага ці дацка-славянскага паходжання). Упершыню «варязи из заморья», якія збіралі даніну з крывічоў і ноўгарадскіх славенаў згадваюцца ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 859 г. У прамежку паміж 862 і 868 гг. варагі былі прагнаныя, а затым ізноў пакліканыя, каб «княжит и володети» ў крывіцкіх і славенскіх землях. У паведамленні пад 862 г. названыя імёны пакліканых варажскіх зверхнікаў. Старэйшы з іх – Рурык, сеўшы на княжанні ў Ноўгарадзе, раздаў «мужем своим» галоўныя ўсходнеславянскія гарады, першым сярод якіх названы беларускі Полацк. Гэта першая датаваная звестка пра горад. Прынамсі двух з гэтых «мужоў» – Аскольда і Дзіра, якія захапілі Кіеў і на нейкі час, нібыта, падпарадкавалі Полацк, устойлівая традыцыя і шэраг даследчыкаў лічаць хрысціянамі. Магчыма, ужо яны альбо не названы па імені стаўленнік Рурыка прынеслі хрысціянства ў Полацк. Паводле заходнееўрапейскіх гісторыкаў А.Амана і Н.Баўмгартэна, варажскія правадыры, якія прыйшлі да ўсходніх славянаў, прынялі хрысціянства ў раёне місіянерскай дзейнасці св.Ансгара (пам. у 865 г.) – у Даніі альбо сярод палабска-паморскіх славянаў. Тамжа мог прыняць хрост і сам Рурык, якога гісторыкі Ф.Крузэ, Н.Бяляеў і Г.Вярнадскі атаясамляюць з дацкім конунгам Рорыкам. Дарэчы, ёсць шматлікія сляды працяглых сувязяў крывічоў і ноўгарадскіх славенаў з палабска-паморскімі славянамі і датчанамі.

У канцы ІХ – пачатку Х ст. адкрыўся яшчэ адзін шлях для пранікнення хрысціянства на землі Беларусі – з Вялікай Маравіі. Вядома, што ў канцы жыцця аднаго са славянскіх апосталаў св. Методыя каля 875 г. да Вялікамараўскай дзяржавы была прыяднаная Белая Харватыя – тэрыторыя на захад ад украінскай Валыні. З гэтай прыяднанай зямлі, хутчэй за ўсё з Перамышля, старажытнага горада на сучаснай мяжы паміж Польшчай і Украінай, вялася таксама і евангелізацыя паўднёва-беларускіх земляў. Мясцовае паданне кажа пра тое, што архіепіскапская ўлада св. Методыя сягала да берагоў р.Прыпяці, а яго вучні даплывалі сюды з Валыні па прыпяцкіх прытоках Гарыні і Случы. Цалкам верагодна, што гэтым жа шляхам кірыла-методыеўскае хрысціянства ішло і далей у паўночна-ўсходнія абшары Беларусі. Сярод іншага на гэта можа ўказваць знаходка пры раскопках у Гнёздаве пад Смаленскам, апрача найстаражытнейшага кірылічнага надпісу, рэчаў, аналагічных вялікамараўскім. Створаны салунскімі братамі славянскі абрад, які аб'ядноўваў у сабе асаблівасці грэцкага і лацінскага, развіваўся далей пасля смерці св. Методыя за межамі Вялікай Маравіі, у тым ліку і на беларускіх землях, дзе праіснаваў, прынамсі, да пачатку ХІІІ ст., а затым пачаў саступаць месца грэцкаму абраду са славянскай богаслужбовай мовай. На думку Н.Нікольскага і некаторых іншых даследчыкаў, менавіта славянскі абрад і звязаныя з ім царкоўная мова і пісьмовасць ужо ў вялікамараўскі перыяд атрымалі назву «рускіх». Магчыма, з Вялікай Маравіяй варта звязваць яшчэ адну асаблівасць ранняга ўсходнеславянскага хрысціянства – заўважную прысутнасць арыянства. Гісторыкі звяртаюць увагу на тое, што нават «Сімвал веры», змешчаны ў «Аповесці мінулых гадоў», мае выразныя арыянскія рысы. Арыянства магло ўплываць і на раннюю царкоўную арганізацыю, напрыклад, на прызначэнне біскупаў.

Такім чынам, першыя хрысціянізацыйныя імпульсы ішлі паралельна з варажска-паморскага рэгіёну і Вялікай Маравіі, і толькі пазней дадалася плынь візантыйскага хрысціянства. З варажскім уплывам магло быць звязанае хрысціянства княгіні Вольгі (у хросце Алены; ? – 969), якая паходзіла з крывіцкіх земляў. Выйшаўшы замуж за варажскага правадыра князя Ігара, яна пасля яго смерці пачала кіраваць у Кіеве. У 959 г. Вольга, ужо будучы хрысціянкаю і, магчыма, лацінскага абраду, звярнулася з просьбаю да нямецкага караля Атона І высвяціць для яе народу біскупа і святароў. Кароль папрасіў зрабіць гэта гамбургска-брэменскага біскупа Адальдага. Менавіта ягонай ўладзе былі паддадзеныя землі палабскіх славянаў. Звяртае на сябе ўвагу тое, што тагачасныя нямецкія хронікі называлі Вольгу «regina Rugorum» – каралеваю ругаў. Але ругамі немцы называлі і адно з плямёнаў палабскіх славянаў. Відавочнае атаясамленне ругаў з усходнеславянскай «руссю». Сапраўдны сэнс гэтага атаясамлення ў многім застаецца загадкаю, але сам факт яшчэ раз паказвае на нейкую глыбінную сувязь усходнеславянскай кіруючай эліты з палабскімі славянамі.

Паколькі высвечаны Адальдагам на просьбу княгіні Лібуцый неўзабаве пасля гэтага памёр, то да яе быў накіраваны ў 961 г. другі біскуп, прызначаны «ў выніку інтрыгаў і нагавору» Майнцкага арцыбіскупа Вільгельма, – Адальберт. Але праз нейкі час (у 962 г.), Адальберт мусіў вярнуцца. Пры вяртанні ён вытрываў пераслед ад паганцаў, а некаторыя яго спадарожнікі былі забітыя. Пасля гэтага Адальберта прызначылі першым арцыбіскупам Магдэбурга. Задачаю самога арцыбіскупства была місіянерская дзейнасць на славянскіх землях. Верагодна, меліся на ўвазе і далейшыя місіі на ўсходнеславянскіх землях. Больш спрыяльная глеба для хрысціянізацыйных памкненняў Вольгі, відаць, была не ў Кіеве, а на тэрыторыі яе землякоў крывічоў, куды ўжо ад часоў Рурыка з варажскіх земляў быў скіраваны хрысціянізацыйны імпульс і дзе ўжо пусціла карані хрысціянства славянскага абраду. У кожным разе і народнае паданне, і летапісныя паведамленні звязваюць з імем княгіні заснаванне Віцебска і двух мясцовых храмаў – Звеставання і св. Міхала, імя якога асабліва шанавалася сярод палабскіх славянаў. Вусная традыцыя згадавае таксама і пра наведванне Вольгаю Полацка і Тураўшчыны.

Ёсць падставы сцвярджаць, што першы памянёны ў летапісах полацкі князь Рагвалод і яго дачка Рагнеда былі хрысціянамі. «Аповесць мінулых гадоў» у запісе пад 980 г. звязвае паходжанне князя з варажскім рэгіёнам: «Рогволод пришел изаморья» і апавядае пра яго забойства князем Уладзімірам, які вярнуўся ад варагаў. У палабскіх славянаў у гэты час наспявала паўстанне супраць немцаў, якія насаджалі хрысціянства гвалтам. Адразу ж па вяртанні Уладзімір, будучы паганцам, уступіў у змаганне са сваім супернікам, кіеўскім князем Яраполкам, які схіляўся да заходняга хрысціянства. Відаць, падтрымка Рагвалодам хрысціянскай палітыкі Яраполка і была галоўнай прычынай жахлівай расправы Уладзіміра з полацкім князем. Некаторыя летапісы сцвярджаюць, што перад забойствам Рагвалода Уладзімір на ягоных з жонкаю вачах згвалціў Рагнеду, а затым сілаю ўзяў яе за жонку. Згадаем, што паводле Жыція Уладзіміра, дакладна гэткім жа чынам ён расправіўся пазней і з хрысціянскім князем Корсуня. Розніца толькі ў тым, што згвалтаваную дачку корсуньскага князя Уладзімір аддаў свайму прыбліжанаму варагу Ждзіберну. Злачынства, учыненае будучым хрысціцелем кіеўскай Русі ў Полацку, было першым сярод расправаў Уладзіміра з прыхільнікамі хрысціянства, бо ўслед за гэтым загінуў ад рук падасланых ім забойцаў Яраполк, а ў 983 г., у адзін год з паўстаннем палабскіх славянаў супраць гвалтоўнай хрысціянізацыі немцамі, у Кіеве былі адданыя на мучаніцкую смерць двое варагаў-хрысціянаў. На карысць прыналежнасці Рагвалода і Рагнеды да хрысціянства можна прывесці гэткія аргументы. Па-першае, гэта вялікая прыязнасць полацкага князя і ягонай дачкі да Яраполка, які спрыяў хрысціянам ці сам быў хрысціянінам. Па-другое, пра хрысціянскае выхаванне полацкай княжны сведчыць паведамленне цвярскога летапісу, які апавядае, што адразу пасля прыняцця Уладзімірам хросту Рагнеда пастрыглася ў манаства, прыняўшы імя Анастасіі, і заснавала непадалёку каля Заслаўя жаночы кляштар. Надзвычай пабожным і начытаным у Святым Пісанні паказаны ў летапісах і сын Рагне ды – Ізяслаў. Нарэшце, паплечніка Рагвалода – Тура, прыгаданага побач з ім у «Аповесці мінулых гадоў», паданне называе пашыральнікам хрысціянства сярод дрыгавічоў.

Ёсць і іншыя сведчанні пра старажытнасць хрысціянства на Беларусі і яго першапачаткова невізантыйскі характар. Крыстнісага (Сага пра хрост), падзеі якой адбываюцца каля 1000 г., апавядае пра падарожжа Торвальда, які пашыраў хрысціянства ў Ісландыі, у Ерузалем і Канстанцінопаль. На зваротным шляху па Дняпры Торвальд апынуўся ў Полацкай зямлі. Тут ён памёр і быў пахаваны «пры храме Яна Хрысціцеля і тут яго называюць святым». У іншай скандынаўскай сазе гаворыцца нават пра тое, што Торвальд заснаваў пры храме кляштар і памёр у ім манахам. Ягоны ж спадарожнік Стэжнір накіраваўся далей на захад – у Данію. Сам Торвальд прыняў хрост у суседняй з Даніяй Саксоніі. Такім чынам, гэтыя паведамленні ізноў звязваюць першапачатковае хрысціянства на Беларусі з краямі на заходне-паўднёвым узбярэжжы Балтыкі.

Яшчэ адна, блізкая па часе да папярэдняй, місія была здзейсненая на заходнія абшары Беларусі – у Літву св. Брунам Баніфацыем, які прапаведваў паганцам і быў забіты імі ў 1009 г. «на сумежжы Літвы і Русі», г.зн. недзе на захадзе ці паўднёвым захадзе Беларусі. Два заходнееўрапейскія аўтары ХІ ст. Пётр Даміяні і прадаўжальнік Хронікі Адэмара пішуць пра тое, што цела святога пасля ягонай смерці было пахавана «рускім каралём» і над ім паставілі храм, а «руская царква ганарыцца тым, што мае гэтага блаславёнага мучаніка».

Святы Бруна Баніфацый выхоўваўся ў школе пры кляштары св.Яна ў Магдэбургу. Школа славутая тым, што ў ёй у розны час вучыліся многія славянскія біскупы і місіянеры, знаходізілася пад кіраваннем Магдэбургскага арцыбіскупства. Да св. Бруна ў ёй у часы арцыбіскупа Адальберта вучыўся вядомы прапаведнік хрысціянства ў Чэхіі св. Адальберт-Войцех. У 997 г. Бруна стаў капелянам імператара Атона ІІІ і, выправіўшыся з ім у Італію, застаўся там на некалькі гадоў і ўступіў у брацтва пустэльніка Рамуальда, заснавальніка ордэна камэдулаў. У кляштары Рамуальда ў Перэі Бруна прыняў манаскі пострыг, і ў 1002 г. быў пасвечаны ў арцыбіскупы для місійнай працы сярод паганскіх народаў. Неўзабаве пасля гэтага ён вярнуўся ў Магдэбург, дзе атрымаў паліюм ад магдэбургскага арцыбіскупа Тагіно. Затым будучы святы выправіўся да польскага караля Баляслава Харобрага, які пасябраваў з ім і параіў накіравацца з місіяй у Венгрыю. Аднак непрыхільнасць венгерскага караля змусіла яго пакінуць гэтую краіну і ў 1007 г. ісці ў Кіеў. Тут Бруна з дазволу Уладзіміра здзейсніў паспяховую місію да печанегаў, ахрысціўшы 30 чалавек і паставіўшы для іх біскупа, а таксама наладзіўшы мір паміж печанегамі і кіеўскім князем. Закладнікам на падмацаванне міру ў печанегаў застаўся сын кіеўскага князя, у якім некаторыя даследчыкі бачаць тураўскага князя Святаполка. Магчыма, што апрача місійнай працы, Бруна выконваў і нейкія далікатныя дыпламатычныя даручэнні Баляслава Харобрага да Уладзіміра і печанегаў. Магчыма, ён спрыяў таксама навязанню цесных адносінаў паміж Баляславам і Святаполкам. Скончыўшы печанежскую місію, Бруна зноў нейкі час быў пры двары Баляслава Харобрага, а адтуль, мабыць, пры падтрымцы караля пайшоў з пропаведдзю да прусаў, дакладней, яцвягаў, і далей на беларускія землі, дзе і прыняў мучаніцкую смерць. На нашую думку, «рускім каралём», што пахаваў цела святога пасля смерці, быў тураўскі князь Святаполк, якога некаторыя даследчыкі небеспадстаўна лічаць сынам не Уладзіміра, а забітага ім Яраполка. Не выключана, аднак, што пад азначэннем «рускі кароль» можа хавацца і нейкі іншы беларускі князь. Мяркуючы па ўсім, місія Бруна на Літву і Русь, была накіраваная Магдэбургскім арцыбіскупствам як працяг дачыненняў, пачатых яшчэ ў часы св. Вольгі. Баляслаў Харобры выступаў у ёй у ролі пасярэдніка.

З імем Святаполка звязаная яшчэ адна важная падзея ў хрысціянскім жыцці Беларусі. Паміж 1008 і 1013 г. адбылася жаніцьба гэтага князя з дачкою Баляслава Харобрага. Разам з польскай каралеўнай у Тураў прыбыў Калабжэгскі біскуп Райнберн. Відавочна, што апошні выконваў не толькі абавязкі духоўніка дачкі Баляслава, але меў на мэце і місійную працу. Мяркуецца, што пры Райнберне ў Тураве было створана біскупства заходняй арыентацыі. Місія Райнберна, відаць, неяк звязвалася з місіяй св. Бруна.

Такім чынам, першапачатковае хрысціянства на землях Беларусі звязанае з двума старажытнымі хрысціянскімі асяродкамі – Вялікай Маравіяй, адкуль пранікаў славянскі абрад і пісьмовасць, і паўднёва-заходняй Прыбалтыкай, дзе межавалі між сабою прыбалтыйскія славяне, датчане і немцы, і адкуль ішло хрысціянства заходняга абраду. У гэтым другім асяродку найбольшае значэнне мелі Гамбургская і Магдэбургская мітраполіі, утвораныя для хрысціянізацыі славянаў, у тым ліку і на ўсход ад іх. У раннім хрысціянстве Беларусі выразна бачнае ўзаемадзеянне двух тыпаў хрысціянскай абрадавасці, якія ішлі да нас з гэтых асяродкаў. Трэба адзначыць таксама, што землі Беларусі не пазбеглі, як і іншыя еўрапейскія краіны, раннехрысціянскіх ерасяў, найбольш заўважным з якіх было арыянства.

Невізантыйскі характар ранняга хрысціянства на Беларусі быў, відаць, галоўнай прычынаю для выкідання звестак пра яго пры правядзенні пазнейшай візантыйскай цэнзуры летапісаў у Кіеве, а затым у Маскве. Магчыма таму, толькі з ХІІ ст., а менавіта з 1105 г., у летапісах пачынаюць згадвацца беларускія епіскапы (полацкі епіскап Міна). Гэты факт наводзіць на думку, што больш раннія паведамленні былі свядома прапушчаныя ў новай рэдакцыі летапісаў, паколькі змяшчалі звесткі пра іерархаў невізантыйскай арыентацыі. Не выключана таксама, што некаторыя з гэтых іерархаў маглі ставіцца паводле арыянскага звычаю. З ХІІ ст. візантыйскі элемент паступова робіцца заўважным у хрысціянстве на беларускіх землях, але больш-менш устойлівыя пазіцыі ён заваёўвае толькі ў сярэдзіне ХІІІ ст. ці, нават, пазней. Відавочна, што ні першы 1054 г. ні другі раскол Цэркваў 1204 г. істотна не адбіўся на рэлігійных адносінах у краіне. Так, калі місіянер Мэйнард, будучы біскуп Лівоніі, які прыбыў каля 1184 г. з Брэменскага арцыбіскупства, папрасіў у полацкага князя Уладзіміра дазволу на пропаведзь сярод ліваў, той не толькі дазволіў гэта, але і надзяліў святара багатымі дарамі.

Заснаванае ў 1186 г. Лівонскае (Рыжскае) біскупства моцна паўплывала на рэлігійную сітуацыю і на суседніх беларускіх землях. У 40-я – 60-я гг. ХІІІ ст., а магчыма і раней, у полацкіх уладаннях існавалі дзве дыяцэзіі, падпарадкаваныя зробленай у 1255 г. мітрапалітальнай Рыжскай катэдры: Рускае біскупства ў Полацку (магчыма, славянскага абраду) і Селонскае – у залежнай ад Полацка Селонскай зямлі. У 1251 г. разам з жонкаю Мартай і 600 сваімі падданымі прыняў хрост наваградскі князь Міндоўг. У 1253 г. пры садзеянні лівонскіх уладаў і з волі папы Інацэнта ІV ён быў каранаваны ў Наваградку на караля Літвы. Першым біскупам каралеўства прызначаўся Хрысціян, катэдра якога, відаць, таксама размяшчалася ў Наваградку. Новае каралеўства атрымала ад Апосталькай Сталіцы прывілей на падпарадкаванне навастворанага біскупства непасрэдна папу. Такім чынам, яно атрымлівала правы арцыбіскупства. Відавочна, меўся план стварэння ў дзяржаве мітраполіі. Міндоўг, які на нейкі час адышоў ад хрысціянства, затым ізноў вярнуўся ва ўлонне каталіцкага Касцёла і памёр хрысціянінам. Пры ім, апрача Літоўскага, былі створаныя і іншыя біскупствы, заснавана шмат касцёлаў, дзейнічалі ордэны дамініканцаў і мінарытаў. На жаль, гэты працэс прыпыніўся з прычыны варожых дзеянняў Нямецкага ордэна і ў сувязі з забойствам Міндоўга і яго сыноў. Быў страчаны каралеўскі тытул, але пакладзены пачатак Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ) – магутнай дзяржавы з панаваннем беларускай знаці, з беларускай тэрытарыяльнай асновай, пануючай беларускай культурай і дзяржаўнай беларускай мовай.

Пасля Міндоўга ў дзяржаве працягвалі суіснаваць і ўсходняя, дзе пачынаў ужо дамінаваць візантыйскі абрад са славянскай богаслужбовай мовай (праваслаўе), і заходняя (каталіцтва) плыні хрысціянства. Але заставаліся яшчэ і анклавы паганства. Вялікія князі маглі мець рознае веравызнанне ці мяняць яго. Рэлігійнае жыццё характарызавалася талерантнасцю і ўзаемапаразуменнем. Дарэчы, паміж 1300 і 1316 гг. была заснаваная праваслаўная Літоўская мітраполія са сталіцаю ў Наваградку, падпарадкаваная Канстантынопалю. У ХІV ст. развіццё хрысціянства заходняга абрада на Беларусі запаволілася, але не спынілася цалкам. Пры вялікім князю Гедзіміне (1316–1341) у краіне прапаведвалі францішканцы і дамініканцы. А сам князь пабудаваў для іх два касцёлы – у Наваградку і ў новым горадзе Вільні, куды пры ім была перанесеная сталіца дзяржавы. Гедзімін меў намер прыняць хрост паводле заходняга абраду, пра што вялася актыўная перапіска з Апостальскай Сталіцай, але здзейсніць гэтую задуму ізноў перашкодзілі інтрыгі рыцараў Нямецкага ордэна.

Наступнікі Гедзіміна, вялікія князі Альгерд і Кейстут, якія кіравалі разам (1345–1377), таксама не чынілі перашкодаў каталіцтву. Яны самі вялі перапіску з Рымам наконт хросту паводле заходняга абраду, хоць летапісы паведамляюць пра прыналежнасць Альгерда да праваслаўя. Адзін з сыноў Кейстута прыняў каталіцтва. Да таго ж часу паданне адносіць прыбыццё ў Вільню вялікай колькасці францішканскіх манахаў і мучаніцкую смерць 14 з іх.

Паміж сынамі Альгерда і Кейстута пачалося змаганне за першынства, якое скончылася падзелам улады паміж Вітаўтам і Ягайлам. У 1385 г. быў укладзены палітычны саюз Польшчы і ВКЛ – Крэўская унія. Ён прадугледжваў шлюб Ягайлы з польскай прынцэсай і каранаванне яго на караля Польшчы. Узамен Ягайла абяцаў прыняць хрост паводле лацінскага абраду і ахрысціць паганцаў у Княстве. У 1386 г. ён ахрысціўся пад імем Уладзіслаў і быў каранаваны, паклаўшы пачатак каралеўскай дынастыі Ягайлавічаў (Ягелонаў). На наступны год адбыўся абрад сімвалічнага хросту беларускіх паганцаў, які атрымаў назву Ягайлавага хросту. Апрача таго, Ягайла заклаў на месцы паганскіх святыняў звыш дзесяці каталіцкіх храмаў. Першым з іх стаў касцёл у Абольцах, непадалёк ад Оршы. Булай папы Урбана VІ у 1388 г. у Вільні было створанае каталіцкае біскупства, якое пазней было падпарадкаванае Гнёзненскай мітраполіі. Біскупам быў пастаўлены Андрэй Васіла. Узнікненню многіх каталіцкіх храмаў паспрыяў Вітаўт, які прыняў каталіцтва яшчэ ў 1384 г. Пры Вітаўце і Ягайле ў сённяшніх межах Беларусі было збудавана каля 20 касцёлаў, у тым ліку ў гэткіх цэнтрах, як Полацк, Менск, Слуцк, Наваградак, Гародня. Імкнучыся да рэлігійнай незалежнасці Вялікага Княства ад Польшчы, Вітаўт у 1386 г. дабіўся ад Апостальскай Сталіцы ўзнаўлення прывілея, дадзенага Міндаўгу, – на непасрэднае падпарадкаванне каталіцкага Касцёла ВКЛ Рыму. Каранаванню Вітаўта на караля Літвы перашкодзіла супрацьдзеянне польскай эліты. Набілітэт ВКЛ і надалей змагаўся за рэлігійную незалежнасць. З першых 17 віленскіх біскупаў палякамі былі толькі чатыры.

У ХV ст. адбываўся далейшы якасны і колькасны рост каталіцкага Касцёла ў Літве-Беларусі. Напрыканцы стагоддзя налічвалася ўжо каля 150 парафій. Пашыралася сець кляштараў, найбольш старажытнымі з якіх былі абацтвы францішканцаў у Пінску (1396), аўгустынцаў у Быстрыцы, Брэсце і Гародні (заснаванае Вітаўтам), бернардынцаў у Вільні (1471), Гародні і Полацку (1498). Пасля хросту паганскай Жамойці туды ў 1414 г. быў пастаўлены асобны біскуп.

У ХVІ ст. адбыўся шэраг падзеяў, якія паўплывалі на ўсё далейшае развіццё рэлігійнага жыцця ў Вялікім Княстве Літоўскім. З 20-х гадоў сюды пачало пранікаць пратэстанцтва, якое да сярэдзіны стагоддзя ўмацавала свае пазіцыі. Галоўнымі пратэстанцкімі плынямі ў ВКЛ былі кальвінізм, лютэранства і антытрынінарызм. Пратэстантамі сталі многія прадстаўнікі магнатаў і шляхты. Пратэстанты ўвялі ў звычай ужыванне польскай мовы і паклалі пачатак паланізацыі інтэлектуальнай эліты. Гэты звычай услед за пратэстантамі пачаў пазней пашырацца і ў каталіцкім асяроддзі, дзе раней паслядоўна ўжывалася беларуская мова. У 1569 г. ВКЛ і Польшча ўклалі Люблінскую унію, у выніку якой да Польшчы адышлі землі Валыні разам з Луцкім біскупствам. Абедзве дзяржавы з часам утварылі канфедэрацыю двух народаў Рэч Паспалітую (гэтая назва нішто іншае, як даслоўны пераклад на старабеларускую і польскую лацінскага res publica). У тым жа годзе на запрашэнне віленскага біскупа Валяр'яна Пратасевіча ў краіну прыбылі айцы езуіты, якія ўключыліся ў змаганне з пратэстантызмам і пачалі засноўваць свае калегіумы. З дзейнасцю езуітаў звязана стварэнне ў ВКЛ высокаразвітай сістэмы адукацыі, а таксама заснаванне шэрагу школаў і двух універсітэцкіх цэнтраў – Віленскай (1579–1773) і Полацкай (1812–1820) езуіцкіх акадэміяў. У 1596 г. у Берасці была абвешчаная царкоўная унія, да якой далучылася большасць праваслаўнага насельніцтва Літвы-Беларусі. Была ўтвораная Наваградска-Літоўская мітраполія і Полацкая, Пінска-Тураўская і Смаленская епархіі.

На пачатку ХVІІ ст. быў арганізаваны уніяцкі Ордэн базыльянаў, пачалося актыўнае будаўніцтва цэркваў і манастыроў, пры многіх з якіх дзейнічалі друкарні і школы. Стагоддзе адзначылася мучаніцкай смерцю ў Віцебску Язафата Кунцэвіча (1623), пазней кананізаванага. У 1720 г. былі пастаўленыя асобныя каталіцкія біскупы для ўсходняй Беларусі – у Магілёве, Мсціслаўлі і Оршы. Каля 80 % насельніцтва дзяржавы былі уніятамі, а яшчэ каля 15 % – каталікамі. Дзейнічала каля 160 (з іх каля 12 жаночых) рыма-каталіцкіх кляштараў і рэзідэнцый розных ордэнаў: дамініканцаў, францішканцаў, бернардынцаў, кармелітаў, трынітарыяў, аўгустынцаў, баніфратаў, місіянераў, цыстэрцыянцаў, капуцынаў, картэзіянцаў, рахітаў і марыянаў. Пры многіх з іх існавалі дабрачынныя ўстановы і школы. Апрача таго, выхаваннем моладзі адмыслова займаліся езуіты (да падзелаў яны мелі каля 20 навучальных установаў) і піяры (каля 10 школаў). На землях Беларусі было каля 240 рыма-каталіцкіх парафіяў, да якіх належала каля 430 000 вернікаў. У 1773 г. пасля першага падзела Рэчы Паспалітай Кацярына ІІ без згоды Апостальскай Сталіцы стварыла Беларускую дыяцэзію, паставіўшы на чале суфрагана гэтай тэрыторыі біскупа Ст. Богуша-Сестранцэвіча. У выніку доўгіх пецярбургска-ватыканскіх перамоваў у 1783 г. было ўтворанае Магілёўскае арцыбіскупства, якому падпарадкоўваліся каталіцкія дыяцэзіі і каталікі ўсёй Расійскай імперыі і якое ачоліў Богуш-Сестранцэвіч. У 1798 г. узнікла Мінская дыяцэзія на чале з біскупам Дадэркам. Заходнія землі Беларусі ўваходзілі ў юрысдыкцыю віленскага біскупа.

ХІХ ст. адзначылася нацыянальным і рэлігійным уціскам беларусаў з боку Расійскай імперыі. Гвалтоўнае далучэнне да Расіі пасля апошняга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 г. пацягнула за сабою закрыццё ў перыяд з 1830 да 1870 г. амаль усіх каталіцкіх кляштараў і навучальных установаў. У 1839 г. была зліквідаваная унія. Пачаўся прымусовы перавод насельніцтва ў праваслаўе. Каталіцкі Касцёл і вернікі былі абвешчаныя «польскімі», а праваслаўнае насельніцтва і Царква атрымалі назву «рускіх». Тым самым закладвалася аснова дэнацыяналізацыі беларусаў – русіфікацыі і паланізацыі. Колькасць каталіцкага насельніцтва вырасла (да 20 %) за кошт уніятаў. Спрадвечная назва беларускіх земляў «Літва» стала пераносіцца на жыхароў балцкай Жамойці, а назва «Беларусь», якая спарадычна ўжывалася з ХVІІ ст. як рэгіянальная для абазначэння некаторых раёнаў усходняй Беларусі, стала з усходу пашырацца на цэнтральныя і заходнія абшары краіны. Першапачаткова гэтаму пашырэнню актыўна спрыяла імперская адміністрацыя. Была ўчыненая непапраўная шкода нацыянальнай культуры, развіццю нацыянальнай самасвядомасці і духоўнасці беларускага народа. Пачаўся перыяд жорсткага больш чым 200-гадовага нацыянальнага і рэлігійнага прыгнёту. Разам з народам цярпеў пераслед і каталіцкі Касцёл. У 1869 г. была зліквідаваная Мінская дыяцэзія: яе тэрыторыю прыядналі спачатку да Віленскай, а ў 1883 г. да Магілёўскай дыяцэзіі. Царскі ўрад усяляк перашкаджаў рэлігійнаму жыццю каталікоў.

Пасля рэвалюцыі 1905 г. ва ўмовах адноснай лібералізацыі адбылося пэўнае ажыўленне ў дзейнасці каталіцкага Касцёла на Беларусі, былі адроджаныя асобныя парафіі. Узнік і стаў імкліва нарастаць беларускі нацыянальна-культурны рух, якому спачувала і спрыяла частка каталіцкага духавенства. Пачаўся таксама рух за ўвядзенне ў рэлігійнае жыццё беларускай мовы. Большасць дзеячаў беларускага нацыянальнага адраджэння пачатку ХХ ст. былі каталіцкага веравызнання. У 1917 г. Мінская дыяцэзія аднавілася. Але з 20-х гадоў у сувязі са зменай рэлігійнай палітыкі савецкіх уладаў і падзелам Беларусі паміж Польшчай і бальшавіцкай Расіяй (Рыжская дамова 1921 г.) дзейнасць і Магілёўскага арцыбіскупства, і Мінскага біскупства была амаль цалкам паралізаваная. У 1923 г. быў асуджаны і рэпрэсаваны арцыбіскуп Я.Цепляк. У 1926–1936 гг. функцыі галавы Магілёўскага арцыбіскупства выконваў П.Э.Невё. У 1921 г. быў арыштаваны і змушаны выехаць у занятую Польшчаю Заходнюю Беларусь мінскі біскуп З.Лазінскі, які затым узначаліў наваствораную на аснове заходняй часткі Мінскай Пінскую дыяцэзію. Хваля рэпрэсіяў супраць каталіцкага Касцёла і духавенства дасягнула ў БССР апагея ў 1939 г., калі былі зачыненыя амаль усе храмы, а ў дзесяці фармальна не зачыненых не было ніводнага святара. Была фізічна знішчаная вялікая колькасць святароў. У Заходняй Беларусі адбываўся пераслед нацыянальна свядомых беларускіх святароў. Беларуская мова выкаранялася з рэлігійнага ўжытку.

У час другой сусветнай вайны ў акупаванай немцамі Беларусі адбылося частковае адраджэння каталіцкага Касцёла, але адразу ж пасля вайны рэпрэсіі распачаліся з новаю сілаю. Пасля смерці Сталіна пераслед католікаў крыху аслаб, аднак не спыніўся. І ўсё ж у гэтых цяжкіх умовах пакрысе аднаўлялася рэлігійнае жыццё.

25 ліпеня 1989 г. Апостальская Сталіца менавала біскупам Тадэвуша Кандрусевіча і прызначыла яго Апостальскім Адміністратарам Мінскай дыяцэзіі для католікаў Беларусі. Тым самым быў пакладзены пачатак адраджэнню каталіцкага Касцёла на Беларусі. Дзякуючы намаганням біскупа Тадэвуша Кандрусевіча ў Гродне адчынілася Вышэйшая духоўная семінарыя. (На сённяшні дзень з яе сценаў ужо выйшлі 74 мясцовыя святары.) У той час адчыніліся шматлікія святыні, былі выдадзены на беларускай мове студыйны тэкст «Ordo Missae» (100 000 экз.) і катэхізіс (95 000 экз.).

13 красавіка 1991 г. Апостальская Сталіцай біскуп Тадэвуш Кадрусевіч быў прызначаны арцыбіскупам, Апостальскім Адміністратарам для католікаў лацінскага абраду Еўрапейскай часткі Расіі з сядзібаю ў Маскве. У гэты ж дзень менаваны два біскупы: Казімір Свёнтэк, які быў прызначаны Мітрапалітам новастворанай Мінска-Магілёўскай архідыяцэзіі і Апостальскім Адміністратарам адноўленай Пінскай дыяцэзіі, і Аляксандр Кашкевіч, які быў прызначаны ардынарыем Гродзенскай дыяцэзіі.

Дэкрэтам арцыбіскупа К. Свёнтка ад 5 ліпеня 1992 г. была створана мітрапалітальная камісія па перакладу літургічных тэкстаў і рэлігійнай літаратуры на беларускую мову, дзякуючы якой ужо падрыхтаваныя да выдання асноўныя літургічныя тэксты і шэраг іншых матэрыялаў.

1994 г. знамянальны ў жыцці Касцёла на Беларусі тым, што 18 мая Ватыканам прызначаны Апостальскі нунцый для католікаў Беларусі арцыбіскуп Агостыно Маркетто, а 26 лістапада Апостальская Сталіца менавала Казіміра Свёнтка кардыналам.

15 красавіка 1996 г. Апостальскім нунцыем для Беларусі быў прызначаны арцыбіскуп Дамінік Грушоўскі.

У 1994 г. пачалі выдавацца каталіцкія часопісы «Дыялог» (у Пінскай дыяцэзіі) і «Ave Maria» (у Мінска-Магілёўскай архідыяцэзіі), у наступным, 1995 г., выйшаў першы нумар квартальніка «Наша вера» і штомесячнага інфармацыйнага бюлетэня «Каталіцкія навіны».

У 1998–1999 гг. Апостальскай Сталіцаю былі менаваныя дапаможныя біскупы для Гродзенскай і Пінскай дыяцэзій, а таксама для Мінска-Магілёўскай архідыяцэзіі.

29 верасня 1998 г. у Гродзенскай катэдры адбылася кансэкрацыя дапаможнага біскупа Антонія Дзям'янкі. 24 чэрвеня 1999 г. у Пінску быў кансэкраваны Казімір Велікаселец, а 4 снежня таго ж года ў Мінскім архікатэдральным касцёле прыняў біскупскае пасвячэнне Кірыл Клімовіч.

Унармаванню дзейнасці Касцёла на Беларусі паспрыяла праца Сіноду Мінска-Магілёўскай архідыяцэзіі, Віцебскай і Пінскай дыяцэзій – першага Сіноду за ўсе пасляваенныя гады, які працягваўся чатыры гады і завяршыў сваю працу 30 верасня 2000 г. Сінод выпрацаваў Статуты Касцёла па ўсіх галоўных накірунках сваёй дзейнасці. Сведчаннем развіцця каталіцкага Касцёла на Беларусі з'яўляецца таксама стварэнне Канферэнцыі Каталіцкіх Біскупаў Беларусі, першае пасяджэнне якой адбылося 11 лютага 1999 г. Старшынёй Канферэнцыі абраны кардынал Казімір Свёнтэк.

Няўхільна расце колькасць парафій і вернікаў, рэстаўруюцца і будуюцца новыя касцёлы. Беларуская мова паступова становіцца моваю рэлігійнага жыцця католікаў.

Каталіцкі Касцёл на Беларусі сёння – гэта надзвычай дынамічны і жыццядзейны арганізм, які адраджае і ажыўляе ўсё духовае жыццё краіны, даючы надзею на сапраўднае адраджэнне беларускага народа з Хрыстом і ў Хрысце.