Ірына БАГДАНОВІЧ

ШЛЯХ ДА СВЯТЫНІ.
Вобраз святыні ў беларускай паэзіі.

Касцёл, Царква – Святыня... На шматканфесійнай Беларусі існуюць розныя назвы святога месца, дзе адбываецца яднанне чалавека з Богам, дзе чалавекам адчуваюцца і перажываюцца як існасць сакральныя асновы светабудовы. Святыня, Храм ва ўспрыманні людзей адначасна паняцце рэчыўнае, матэрыяльнае і духоўнае, якое азначае, з аднаго боку, канкрэтны будынак, у якім адпраўляюць рытуалы канкрэтныя людзі – святары, а, з другога боку, асаблівае месца «канцэнтрацыі Боскай энергіі, разлітай у свеце»1–месца, дзе святадзейнічае нябачны, але існы Дух Праўды, або адна з іпастасяў Святой Тройцы... Устаноўлены Хрыстом і пабудаваны ў зямным жыцці апосталамі, Касцёл і сёння ўспрымаецца як сімвалічны мост паміж чалавекам і Богам. Тут рэалізуецца богачалавечая сутнасць Хрыста, у ім адбываецца духоўны дыялог паміж Творцам і яго стварэннямі, а падчас літургіі ўзнаўляецца і перажываецца як рэальнасць уся новазапаветная гісторыя прышэсця Збавіцеля свету. Менавіта ў канкрэтных касцёле і царкве чалавек можа знайсці паразуменне ў самім сабе паміж сваёй мізэрнасцю цела і высокай годнасцю душы несмяротнай асобы, у якой Бог увасобіў Уласнае Аблічча. «У сэрцы кожнай культуры адносіны чалавека да найвялікшай тайны – да Бога, – сцвярджае Папа Ян Павел ІІ у знакамітай энцыкліцы Centessimus Annus.–Розныя культуры – гэта розныя спосабы адказаць на пытанне пра сэнс чалавечага жыцця. Калі зняць гэтае пытанне, культура і маральнасць народа разбураюцца»2. Гэтая неаспрэчная ісціна жывым сэнсам напаўняе і сённяшняе нашае разуменне змены культурных эпох і сучаснай культуры.

Такім чынам, Касцёл і культура паняцці звязаныя, але далёка не тоесныя. Касцёл уплывае на культуру, фармуе чалавека як будаўніка сваёй эпохі, або, страціўшы ўплыў на чалавека ў часе існавання таталітарнага атэістычнага грамадства, адыходзіць ад уздзеяння і на культуру, што пазбаўляе апошнюю высокага сэнсу, прыводзіць да заняпаду традыцый, а ў выніку і да рэзкага зніжэння маральных крытэрыяў побытавага існавання. Гістарычны шлях былой «краіны саветаў» красамоўны прыклад такога разбурэня на фоне адыходу грамадства ад хрысціянскіх асноваў жыцця. 90-я гады змянілі сітуацыю і светаадчуванне людзей у постсавецкай прасторы. Перавага матэрыяльных каштоўнасцяў, страта духоўнасці, успрыманне чалавека як механічнага вінціка вялікай дзяржаўнай машыны, а не як вартаснай самой па сабе асобы, адзінай і непаўторнай, створанай па Боскай задуме, прывялі грамадства да гістарычнага тупіка. З другога боку, у гэты час працягвала сваё духоўнае падточванне грамадства народжаная ў часе панавання асветніцкага «культу розуму» ідэя, што чалавек сам з'яўляецца стваральнікам свайго лёсу і дзякуючы свайму розуму і прагрэсу навуковага пазнання можа стаць гаспадаром свету. Менавіта гэтая спакусліва-ганарлівая думка, якая нарадзілася яшчэ ў другой палове ХVІІІ ст., зрабілася базавым арыенцірам у наступленні пазнейшай эпохі ваяўнічага атэізму. Духоўны рэнесанс 90-х гадоў стаўся ратункам для людзей, якім было наканавана задыхацца ў бездухоўнасці або духоўна гінуць у сатанінскіх адбымках «савецкай рэлігіі» – атэізму, што амаль стагоддзе вёў бязлітаснае змаганне з «опіумам» для народа. Беларусь воляю лёсу апынулася ў эпіцэнтры гэтага змагання, але ў апошняе дзесяцігоддзе імкліва вырываецца са свайго духоўнага заняпаду. Вяртанне чалавека ў сферу рэлігійных каштоўнасцяў, безадносна да канфесійнай прыналежнасці, стварае новыя мажлівасці для развіцця культуры. У такіх яе галінах як літаратура і мастацтва зноў набылі актуальнасць рэлігійныя тэмы і матывы, якія адразу далі магчымасць выйсця да агульначалавечых праблемаў, да больш адэкватнага разумення шляхоў і паваротаў нацыянальнай і сусветнай гісторыі. Такім чынам у мастацкім слове ствараліся ўмовы для замацавання асноваў новага гуманістычнага светабачання, якое вызнае безумоўную вартасць і каштоўнасць асобы кожнага чалавека як Боскага стварэння, права гэтай асобы на свабоду выбару сваіх учынкаў – выбару паміж дабром і злом.

Безумоўна, новая хваля духоўнага адраджэння ў постсавецкай прасторы ў апошняе дзесяцігоддзе ХХ ст. вызначаецца маштабнасцю, але далёка не ўсеабдымнасцю, што адбіваецца і на культуры, якая ўсё яшчэ не перамагае ў нашым грамадстве татальнага бескультур'я, узрослага на развалінах папярэдняй эпохі. На Беларусі адбываецца зацяжны двубой паміж дабром і злом, святлом і цемрай, Хрыстом і Антыхрыстам, і гэтая барацьба прасякае сабою ўсе сферы грамадскага жыцця так, як і душу кожнага паасобнага чалавека. Шлях да Храма на Беларусі пралягае праз глыбокія віры нацыянальнага бяспамяцтва, неўзараныя палі дэфармаваных таталітарызмам душаў, глухія пушчы рацыянальнай і матэрыялістычнай свядомасці, дрыгву паўсядзённага раўнадушша.

Літаратура ва ўсе часы ў той ці іншай ступені імкнулася вытрываць выпрабаванне высокай духоўнасцю. Біблейская тэматыка, хрысціянскія вобразы і сімвалы, пераасэнсаванне евангельскіх і старазапаветных сюжэтаў былі заўсёды адной з невычэрпных крыніцаў паглыбленага мастацкага адлюстравання з'яваў рэчаіснасці, крытэрыем мастацкага ідэалу. 90-я гады былі па-свойму наватарскімі ў гэтым сэнсе: яны вярнулі літаратуру ва ўлонне спрадвечнай духоўнасці, «рэабілітавалі» ў ёй разам з нацыянальнай і хрысціянскую ідэю, што спарадзіла цэлы шэраг мастацкіх твораў новай тэматыкі, крыніцай якой стала Біблія, а прадметам пазнання – чалавечая душа. Гэта былі ў многім нязвыклыя адчуванні для некалькіх пакаленняў новых людзей канца адыходзячага стагоддзя. Гэта было і новым перажываннем часу, і новым успрыманнем эпохі, якое спрыяла спазнанню тайных Боскіх асноваў светабудовы. Людзі пачалі ўсведамляць сваё права на несмяротнасць душы, падараванае ім Богам, які паслаў на зямлю свайго Сына. Такім чынам, у літаратуру зноў прыйшоў ідэал высокай хрысціянскай духоўнасці, што дае падставу гаварыць пра з'яўленне новага пласта сучаснай аўтарскай духоўнай паэзіі на Беларусі. Традыцыі духоўнасці ў нашай літаратуры, як вядома, былі перарваныя, яны нішчыліся ўсё ХХ стагоддзе, аднак іх нельга было зруйнаваць цалкам, як нельга загасіць вечнае святло, запаленае самім Богам у непагасным светачы хрысціянства.

Духоўныя традыцыі ў беларускай літаратуры распачаліся адразу ж з прыняццем хрысціянства, і першымі іх носьбітамі былі святыя прапаведнікі і асветнікі Кірыла Тураўскі і Еўфрасіння Полацкая. Годным пераемнікам іх справы ў часе еўрапейскага Рэнесансу стаў доктар Францішак Скарына з Полацка, які, дзякуючы перакладу кніг Святога Пісьма на тагачасную беларускую мову, фактычна сакралізаваў апошнюю, а таксама пакінуў узоры ўласнага духоўнага пісьменства, даступнага для разумення «паспалітаму люду», у выглядзе тлумачальных прадмоваў, пасляслоўяў і аўтарскіх рэлігійных вершаў. Рэнесанс істотна разняволіў асобу чалавека ў параўнанні з Сярэднявеччам, але не ў плане адлучанасці ад Бога і сцвярджэння самадастатковасці, а ў плане пазбаўлення хрысціянскага ідэалу аскезы. Чалавек трактаваўся як твор Божы, які імкнецца да дасканаласці і бласлаўляецца дзеля гэтага Усявышнім на ўсялякую карысную і дзейсную ініцыятыву. Менавіта гэтая ключавая думка еўрапейскага рэнесанснага разумення чалавека была пададзена Ф.Скарынам са спасылкай на Другое Пасланне св. апостала Паўла да Цімафея: «Да совершен будет человек Божий и на всяко дело добро уготован,» – яко святый апостол Павел пишет»3. У бліскучай творчасці тагачасных беларускіх лацінамоўных пісьменнікаў, перадусім Міколы Гусоўскага і Яна Вісліцкага, паспяхова рэалізаваўся такі кшталт духоўнага мыслення. Гэтыя пісьменнікі ў сваіх эпахальных эпічных паэмах далі ўзоры верша-малітвы, жанравы пачатак якому быў пакладзены яшчэ ў малітоўнай паэзіі Кірылы Тураўскага, а традыцыі трывала ўкараніліся ў літаратуры ХХ ст. і плённа развіваюцца ў сучаснай паэзіі.

Барока высунула для беларускай і еўрапейскай літаратуры такую знакавую постаць, як Сімяон Полацкі, у творчасці якога духоўная паэзія высокага стылю дасягнула ў той час свайго найдасканалейшага развіцця. Аднак у часы Барока высокі стыль, арыентаваны на адукаванага элітарнага чытача, ужо пачынаў размывацца пад уплывам працэсу дэмакратызацыі літаратуры. У ёй з'яўляецца цэлы шэраг паэтычных твораў так званага бурлескна-парадыйнага характару, у якіх развіваліся біблейскія тэмы і матывы. Аднак гэта не было ані блюзнерствам, ані пачаткамі атэізму, ані спробай высмеяць і прынізіць рэлігійных асобаў. Гэта была своеасаблівая кітчавая форма мастацкага мыслення, уласцівая тагачасным самадзейным ананімным аўтарам (як мяркуюць даследчыкі, імі былі вандроўныя шкаляры, навучэнцы бурсаў і духоўных семінарый), якая набліжала літаратуру да ўспрымання яе грамадскімі нізамі, размаўляла з імі на іх простанароднай мове. Красамоўнымі прыкладамі такой паэзіі з'яўляюцца так званыя «калядкі» і вершы іншай рэлігійнай тэматыкі: «У Бэтлееме, убогім доме», «Уваскрасенне Хрыстова», «Галубіная кніга», «Песня аб багацею і Лазару», «Аб муках Хрыстовых» і іншыя. Гэтыя эпічныя тэксты спяваліся альбо выконваліся рэчытатывам нараспеў тымі ж вандроўнымі шкалярамі альбо «старцамі» падчас адпаведных рэлігійных святаў на кірмашах, каля царкоўных паперцяў (але не ў цэрквах), у мястэчках, па засценках і ў вясковых сялянскіх дварах. Пад час бытавання яны цалкам страцілі сваю аўтарскую прыналежнасць і існавалі як узоры народнай духоўнай паэзіі, не будучы пры гэтым фальклорам. Гэтыя каштоўныя мастацкія тэксты, у якіх адбілася народнае рэлігійнае светаўспрыманне, з ХІХ ст. пачалі збірацца і вывучацца даследчыкамі, такімі як П.Шэйн, П.Бяссонаў. Пазней на Беларусі іх сістэматызаваў і пракаментаваў В.Ластоўскі.

Працэс стварэння народных духоўных вершаў не перапыняўся прынамсі да пачатку ХХ ст. і знайшоў паўнату і актуальнасць свайго ўвасаблення пад час нацыянальнага адраджэння, калі побач з культурнымі і палітычнымі задачамі напоўніцу паўставалі задачы адраджэння нацыянальных хрысціянскіх традыцый. Яны былі закладзеныя і акрыялі дзякуючы самаахвярнай падзвіжніцкай працы патрыятычна настроеных святароў (пераважна каталіцкага веравызнання) і свецкіх дзеячаў, што рупіліся аб выхадзе беларускага народа з нацыянальнага нябыту на шлях нацыянальнага уваскрасення. Згадаем імёны Б.Эпімах-Шыпілы, К.Каганца, А.Станкевіча, Б.Пачопкі, А.Бычкоўскага, К.Стаповіча, В.Гадлеўскага, Я.Германовіча, Ф.Абрантовіча, У.Талочкі4. Некаторыя з іх былі да таго ж паэтамі, як Казімір Сваяк, Вінцук Адважны, Андрэй Зязюля, Янка Быліна (літаратурныя псеўданімы ксяндзоў К.Стаповіча, Я.Германовіча, А.Астрамовіча, Я.Семашкевіча). Актуалізавалася задача выдання папулярнай літаратуры для набажэнства на роднай мове. У 1914 годзе здзейснілася выданне «Кантычкі», а ў 1915 – больш поўнае беларускага малітоўніка «Бог з намі». Абедзве кніжачкі былі выдрукаваныя беларускай лацінкай, а спрычынілася да іх выдання віленская друкарня «Зніч» і тыя ж асобы, што выдавалі ў 1913–1915 гг.беларускую хрысціянскую (каталіцкую) газету «Беларус» – Антон Бычкоўскі і Баляслаў Пачопка. «Кантычка» цалкам складалася з беларускіх духоўных тэкстаў на розныя евангельскія сюжэты, якія атрымалі статус народных набожных песняў; у малітоўніку «Бог з намі» гэтыя творы складаюць асобны раздзел побач з іншымі тэкстамі для практычнага набажэнства. Пазней гэтыя рэлігійныя песні ўвайшлі ў добра вядомы і шырока распаўсюджаны ў Заходняй Беларусі малітоўны зборнік «Голас душы», укладзены ксяндзом-паэтам Казімірам Сваяком і апублікаваны ў 1924 г. (другое выданне, дапрацаванае ксяндзом В.Гадлеўскім, адбылося ў 1934 г.–ён дапоўніў кнігу тымі духоўнымі песнямі, якія з'явіліся ў друку пасля першага выдання; трэцяе выданне – у 1949 г. у Рыме). У парэвалюцыйным Петраградзе ў 1918 г. стараннямі ксяндза Л.Хвецькі быў выдадзены першы беларускі спеўнік з нотамі «Касцельныя песні». Новае адраджэнне беларускай рэлігійнай песні адбылося ў Мінску ў 1992 г., калі Беларускай каталіцкай грамадой і Музычным згуртаваннем беларускіх каталікоў быў выдадзены зборнік «Беларуская каталіцкая музыка: Касцельныя песні. Для змешанага хору», куды ўвайшла частка традыцыйных тэкстаў з ранейшых зборнікаў і тыя, што туды не ўваходзілі.

У параўнанні з эпічнымі барочнымі рэлігійнымі песнямі духоўная паэзія новага часу прынамсі з ХІХ ст. мае іншы характар: у ёй узмацняецца лірычны эмацыйны пачатак, верш становіцца больш дынамічным па рытміцы і кампактны ў развіцці сюжэта. Фактычна падзейнага поля, або сюжэта як такога, у ім няма, што і з'яўляецца характэрнай прыкметай страты эпічнасці. Падзея (напрыклад, нараджэнне ці ўваскрасенне Хрыста) толькі пазначаецца ў назве песні альбо пазнаецца па некалькіх характэрных дэталях у тэксце. Сам жа тэкст развіваецца як лірычныя адносіны аўтара або выканаўцаў: тут выказваюцца пачуцці замілаванасці, адданасці Богу, вера ў яго дапамогу і апеку, дэманструюцца глыбіня веры і важнасць саўдзелу ў перажываннях евангельскай гісторыі. Такія песні ўжо не выконваліся старцамі і, відавочна, не спяваліся рэчытатывам. Яны выконваліся грамадою вернікаў ва уніяцкіх храмах або падчас актуальных падзей для выказвання рэлігійнага пачуцця. Матывы песняў мелі выразны меладычны малюнак, які замацоўваўся за гэтым паэтычным тэкстам, і сам тэкст ужо мог пазнавацца па мелодыі. Пазней музычнае аўтарства пачало захоўвацца (як у зборніках «Голас душы» і «Касцельныя песні»), але аўтарства тэкстаў працягвала заставацца ананімным, хоць напачатку аўтар мог быць вядомым, і імя яго некаторы час згадвалася ў пэўным коле асобаў. Так сталася, напрыклад, з вядомым уніяцкім гімнам «О мой Божа, веру Табе». Яго тэкст меў шырокае практычнае бытаванне ў ХІХ ст., якое, як сцвярджаў А.Клімовіч, на Віцебшчыне і Магілёўшчыне трывала да першай сусветнай вайны. Аб гэтым пісаў у свой час і В.Ластоўскі: «Урэшце песня «О мой Божа, веру Табе» – гэта самая папулярная духоўная каталіцкая песня. Яна дагэтуль пяецца ў касцёлах у некалькіх парафіях Магілёўшчыны»5. Гэтая песня была надрукавана як народны рэлігійны гімн у запісах П.Шэйна; з яе пачынаў сваю вядомую рукапісную беларускую хрэстаматыю ў 1889 г. Б.Эпімах-Шыпіла, называючы ў каментары імя полацкага біскупа Якуба Мартусэвіча. Адольф Клімовіч, які даследаваў і збіраў рэлігійныя песні ў Заходняй Беларусі і ў паваеннай Вільні, канкрэтна пісаў, што гімн «О, мой Божа, веру Табе» быў «зложаны ў 1829 годзе полацкім біскупам Мартусэвічам»6. Аб шырокай папулярнасці песні сведчыць выкарыстанне яе В.Дуніным-Марцінкевічам у сваёй паэме «Вечарніцы»: калі вясковая грамада чарговы раз сабралася да старога Ананіі ў хату, каб правесці «вечарніцу»–скаратаць доўгі зімовы вечар за казкамі і кудзеляй, то перш, чым апавядаць свае байкі, стары Ананія нагадвае, што ўсялякую справу трэба пачынаць «ад Бога», гэта значыць з малітвы. У якасці малітвы прысутнымі была выканана якраз названая песня:

Тут дзед старэнькі голас свой падняў
Дый «Ах, мой Божа! Веру» заспяваў,
А стары, малы калені згібалі,
Пець святу песню дзеду памагалі.7

Што тычыцца «Кантычкі», то, як піша А.Клімовіч, песні для яе «на беларускую мову пераклаў (курсіў наш – І.Б.) Я.Купала». Такім чынам, калі гаворка ідзе пра пераклад, то, магчыма, крыніцамі тэкстаў былі польскія касцельныя песні, Купала ж надаў ім мілагучнасць і лёгкасць гучання па-беларуску. Магчыма таксама, што ён выканаў некаторыя аўтарскія стылізацыі пад народныя рэлігійныя песні. У любым выпадку паэтычнае майстэрства Купалы аказалася тут на вышыні дасканаласці. Да перакладаў рэлігійных песняў у названых малітоўніках (а таксама ў пазнейшым – «Вучыся і маліся», што быў выдадзены ў 1944 г. у Вільні) спрычыніліся, апрача Я.Купалы, паэты-святары Янка Быліна (кс. Я.Семашкевіч) і Вінцук Адважны (кс. Я.Германовіч), а таксама Уладзіслаў Казлоўшчык. Аўтарская духоўная паэзія ў той час была прадстаўлена найбольш вядомымі творамі – вершам Каруся Каганца «О, Божа, Спасе наш» і папулярным рэлігійным гімнам «Божа, што калісь народы на асобкі падзяліў» Андрэя Зязюлі (кс. А.Астрамовіча). Праўда, імя апошняга ў малітоўніках апускаецца, як і імя Станіслава Шыманоўскага, якога А.Клімовіч называе аўтарам 2-й Суплікацыі «Святы Божа». Для ўзнаўлення іншых імёнаў патрэбны дадатковыя даследчыя росшукі. Аднак безадносна да таго, хто быў аўтарам, паэтычныя рэлігійныя тэксты шырока ўваходзілі ў рэальнае жыццё, запаўняючы духоўную прастору і афарбоўваючы яе ў нацыянальныя колеры.

У канцы ХХ ст. ролю нацыянальнага духоўнага гімна пачаў выконваць верш Наталлі Арсенневай «Малітва», напісаны значна раней. У ім аб'ядналіся рэлігійны і патрыятычны матывы, якія на фоне драматычнай найноўшай беларускай гісторыі гучалі зноў актуальна і былі запатрабаванымі на новай ступені нацыянальнага адраджэння. Нягледзячы на тое, што ў часе існавання савецкай дзяржавы хрысціянскі гуманістычны светапогляд разбураўся і адпаведна выцясняўся са старонак літаратурных твораў, у па-за савецкай ідэалагічнай прасторы ён працягваў сваё існаванне і меў мастацкае ўвасабленне. Безумоўнай вяршыняй тут была творчасць ужо названага паэта-святара Казіміра Сваяка (1890–1926), які стаў самабытнай культурна-эстэтычнай з'явай у паэтычным кантэксце на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Пры гэтым ён упісваўся ў хрысціянска-дэмакратычную грамадскую плынь і супрацоўнічаў з газетамі адпаведнага накірунку («Беларус», «Крыніца»), а таксама з коламі блізкіх яму людзей-аднадумцаў, сярод якіх найперш трэба назваць яго брата Альбіна Стаповіча, ксяндзоў Адама Станкевіча, Вінцука Гадлеўскага, Язэпа Германовіча. У сваёй творчасці паэт глыбока перажываў падзеі нацыянальнай гісторыі праз прызму хрысціянскага бачання свету, стварыў уласныя ўзоры вершаў-малітваў, парафразы псальмоў, духоўнага зместу вершы ў прозе. Яго паэзія спалучае ў сабе рысы непадробнай народнасці і культуру высокай духоўнай кніжнасці. У ёй адчуваецца наследаванне традыцый Ф.Скарыны, А.Міцкевіча, Ф.Багушэвіча, Я.Купалы. Святарскую місію з паэтавым пакліканнем побач са Сваяком плённа і самаахвярна спалучалі Андрэй Зязюля (кс. А.Астрамовіч), Я.Быліна (кс. Я.Семашкевіч), Вінцук Адважны (кс. Я.Германовіч). Некаторыя з іх сталі лірычнымі адрасатамі вершаў К.Сваяка, ёсць у яго і верш «Ксяндзам-беларусам», прысвечаны ўсім беларускім святарам-адраджэнцам:

Сумліваў вязніцу вы кінулі пад ногі,
Калі азваліся з ідэяй да людзей:
–З народам Богу! – нет другой дарогі,
Як мыслі не сушы, як з посту не мадзей...
І да народу вы пашлі сцяжынай простай,
І адчынілі душ аржавыя замкі
І не ўхіліліся пад непасільнай ношай
Калі напалі вас дзярлівыя ваўкі.
З надзеяй, вераю у будучынь адважна
Нясіце ж сцяг – залог свабоды для душы,
І ўстане зо сну ўся гаротна
браць сярмяжна,
І лепей будзе жыць у нашай свет-глушы.8

Паэзія беларускіх святароў міжваеннага часу складала адметную асаблівасць усяго тагачаснага літаратурнага працэсу і была адным са спосабаў выяўлення іх духоўнай-асветніцкай чыннасці. Сталінскія рэпрэсіі звялі са свету разам са свецкімі дзяржаўна-палітычнымі і культурнымі дзеячамі амаль усю плеяду беларускіх ксяндзоў-адраджэнцаў. Адзінкі з іх, каму ўдалося ацалець, аказаліся пераважна за мяжой. Пасля вайны, як вядома, ва ўз'яднанай Беларусі не заставалася прасторы для працягу нацыянальнага і духоўнага адраджэння. Патрыятызм быў савецкі, а духоўнасць... Яе ў лепшым выпадку замяняла культура. На гэтай нацыянальна-патрыятычнай і традыцыйна-хрысціянскай глебе вырастала спецыфічнае для 60–70-х гадоў беларускае дысідэнцтва. Адной з яго постацяў – тытанам непадлеглага духу на тагачаснай Беларусі – была паэтка Ларыса Геніюш, прад святым абліччам якой не адно пакаленне новых беларусаў будзе схіляць свае галовы. У яе паэзіі жыла тая Беларусь, пра якую марылі адраджэнцы першых дзесяцігоддзяў ХХ ст., якая была абвешчана 25 сакавіка 1918 года і грамадзянкай якой лічыла сябе Ларыса Антонаўна да свайго скону. Яе творчасці была ўласцівая глыбокая хрысціянская маральнасць, высокая і чыстая вера ў Бога і ў Беларусь. У цэлым жа паэзія савецкай Беларусі эпохі актыўнай пабудовы камунізму вызначалася атэістычным светабачаннем: для роздуму пра Бога, пра стасункі з ім чалавека ў прыродных і трансцэндэнтных вымярэннях там не толькі не было месца, але і не было запатрабаванасці грамадства ў развіцці такога накірунку думкі. Крочылі ў цемру, як сляпыя, думаючы, што відушчыя і што цемра – гэта святло. Святло ж заставалася недзе за шырмай недазволенай бакавой сцэны, куды быў забаронены ўваход. Там, за гэтай шырмай, былі Хрыстос – як святая ісціна, Бел-чырвона-белы сцяг і Пагоня – як святыя рэчы. Яны заставаліся крыніцамі натхнення для творчасці беларускіх пісьменнікаў-эмігрантаў. І ўсё ж такі суцэльным беспрасвеццем той час не быў. Паэты знаходзілі ратунак у заглыбленасці ў сферу асабістых пачуццяў і перажыванняў сваіх лірычных герояў, душа асобнага чалавека ў паўнаце яе індывідуальнасці з даступнымі для яе ўвасаблення глыбінямі была прадметам творчай увагі мастакоў слова, якія не хацелі аддаваць свой талент на апяванне дзяжурных тэм. Некаторыя «ўцякалі» ў гісторыю, але гістарычная тэматыка, за выключэннем рэвалюцыі і другой сусветнай вайны, не была ў фаворы ў тагачасных ідэолагаў ад мастацтва. Не кажучы ўжо пра зварот да хрысціянскіх матываў, якія былі проста немагчымымі ў афіцыйнай, прасякнутай атэізмам, літаратуры. Калі эксплуатаваўся нейкі рэлігійны вобраз, то ён меў не проста свецкі, але часам супрацьлеглы хрысціянству сэнс. Безумоўна, гэта ўжо былі не 20-я гады, калі адмаўленне рэлігіі насіла ваяўніча-варожы характар: у рэчаіснасці зачыняліся і ўзрываліся храмы, а ў мастацкім слове лічылася добрым тонам высмейваць служыцеляў культу, паказваць як героя новага часу «бацюшку», які адмовіўся ад сану, у захопленым экстазе выказіць дэманічную асалоду ад апаганьвання святыняў. Такую асалоду, напрыклад, атрымліваюць лірычныя героі чаротаўскага верша «Скокі на могілках», для якіх вяршыняй «геройства» было «паскакаць на магілах канкан»: «Паглядзіце, мы скачам на могілках і чырвоным віном паліваем крыжы»... У другой палове ХХ ст. у літаратуры не было ўжо такога просталінейнага радыкалізму, але ж мастацкі эфект многіх твораў дасягаўся шляхам ад адваротнага: хрысціянскія вобразы выкарыстоўваліся з мэтаю іх адмаўлення або з мэтаю падкрэсліць каштоўнасці нехрысціянскага светаўспрымання. Напрыклад, у карыфея савецкай беларускай паэзіі Максіма Танка быў знакаміты верш-шэдэўр «Ave Maria»: лірычны герой яго бачыць на вуліцы прыгожую маладую манашку, захапляецца зрокам свецкага мужчыны яе зямной прыгажосцю і разважае аб тым, якія спакуслівыя формы мае яна пад вопраткай і «як бы кармілі грудзі тугія» дзіця, калі б яна не выбрала свайго «памылковага» шляху. «Цябе атрутаю апаілі» – вось яго адносіны да паклікання законніцы, і ў іншых духоўных каардынатах ён проста не здольны бачыць гэты выбар. Другім самабытным таленавітым паэтам Анатолем Вялюгіным прыкладна ў той жа час, напярэдадні 60-х гадоў, быў напісаны верш «Спелы бор», дзе паэт падкрэсліваў свае паганска-пантэістычныя перакананні, абапіраючыся на высокія хрысціянскія сімвалы:

З усіх сабораў ёсць сабор,
дзе згодзен я маліцца:
у спелам лесе, спелы бор,
звіняць твае званіцы.9

Хочацца спадзявацца, што такім чынам паэт здолеў у свой час аддаць паважлівую даніну хрысціянству, скарыстаўшы ў якасці мастацкіх вобразаў яго тэрміналогію (сабор, званіца, манах, крыж, анёл). Для паэтаў пазнейшага часу, асабліва ў 80-я гады, значна актуалізавалася хрысціянская праблематыка і вобразнасць у сувязі з адчуваннем крызіснай сітуацыі і ідэалагічнай тупіковасці, якія ставілі савецкае грамадства перад фактам вычарпанасці культуры і духоўнага канання. Паэзія пачынае шырока закранаць пытанне духоўных каранёў свайго народа, у ёй больш частым і плённым стаў зварот да мінулага. Прычым персанажы з гэтага мінулага адбіраліся не толькі гераічныя, як Рагнеда, князь Усяслаў або Кастусь Каліноўскі, але духоўныя, якія сталі знакавымі постацямі шляхоў хрысціянства на Беларусі, – Еўфрасіння Полацкая, Францішак Скарына, Соф'я Слуцкая-Алелькавіч. «Кананізаваліся» ў паэзіі і іншыя персанажы айчыннай культуры (асаблівае месца тут належыць Максіму Багдановічу), а таксама гістарычныя мясціны і рэліквіі (крыж, зроблены Лазарам Богшам для Еўфрасінні; Вільня – як гістарычная сталіца Беларусі; канкрэтныя касцёлы, цэрквы і замкі; месцы, дзе нарадзіліся і жылі нацыянальныя славутасці). Так памежжа 80–90-х гадоў стала сапраўдным духоўным і культурным новым рэнесансам практычна ва ўсіх сферах грамадскага жыцця. Літаратура тут аказалася прадвесцем і люстрам эпахальных зрухаў. Паэты розных пакаленняў «адгукнуліся» на гэтыя зрухі – памкнуліся сваёй творчасцю да выратавальнага святла: Рыгор Барадулін – кнігамі «Самота паломніцтва» (1990) і «Евангелле ад Мамы» (1995), Данута Бічэль-Загнетава – зборнікам «Божа мой, Божа» (1993), Зніч (Алег Бембель) – «Рэхам малітвы» (1988), Віктар Шніп – зборнікам «На рэштках Храма» (1994), Валянціна Аксак – «Капліцай» (1994), Алесь Чобат – «Новай Галілеяй». Безумоўна, мы назвалі толькі некаторыя большыя і меншыя паэтычныя прытокі ў вялікім рэчышчы напоўненай хрысціянскімі матывамі ракі сучаснай беларускай паэзіі. Кожны з паэтаў, згодна са сваёй творчай індывідуальнасцю, прынёс у літаратуру асабістае перажыванне хрысціянскіх каштоўнасцяў і на іх аснове даў уласную інтэрпрэтацыю вызначальных рысаў эпохі, якая на вачах рабілася пераломнай і станавілася для многіх завяршальным этапам грамадзянскай сталасці. Адным з першых акрэсліў сваю прысутнасць у паэзіі як вернік Алег Бембель (Зніч), цяпер паслушнік Жыровіцкага манастыра. Восенню 1995 г., яшчэ да адыходу паэта ў манастыр, адбылося некалькі публічных прэзентацый яго новай кнігі «Сын Чалавечы», якая, здаецца, да гэтага часу так і засталася ненадрукаванай. Вершы з яе ўразілі слухачоў нязвыклым і глыбокім перажываннем нацыянальнай гісторыі, праблемамі маральнасці сучаснага грамадства з пункту гледжання новазапаветнай хрысціянскай традыцыі. З гэтымі радкамі ў беларускую паэзію вярнуўся Хрыстос, актуалізаваліся для цяперашняга разумення людзей евангельскія падзеі двухтысячагадовай даўнасці:

Вякі плывуць, а Ён – раскрыжаваны,
Жывы... ў крыві цячэ цвікоў іржа...
І род людзкі, нячыстым апантаны,
не мае сілы зняць Яго з крыжа...10

Зніч не проста выкарыстоўвае хрысціянскія матывы ў сваёй творчасці, ён – вернік і ў паэзіі, і ў жыцці. Вяртанне веры ў гэты час рабілася новым адкрыццём свету для многіх людзей, у тым ліку для многіх паэтаў, выхаваных, як правіла, у адарванасці ад хрысціянскай традыцыі. Спасціжэнне асноваў хрысціянскага светаадчування, сам прыход да веры напаіў іх паэзію водарам чыстых жыватворчых крыніц. З гэтага гледзішча яшчэ больш жахлівым убачыўся той суцэльны духоўны і грамадскі заняпад, які трактаваўся нядаўнімі ідэолагамі як поспехі сацыялістычнага будаўніцтва. У вершах Віктара Шніпа, напрыклад, часта сустракаецца вобраз разбуранай зруйнаванай святыні, які ўспрымаецца як дакорлівы сімвал татальнага разбурэння асноваў жыцця:

Разбітыя шыбы, сарваныя німбы,
І вецер гуляе па Храме пустым.
Анёлаў пакрыўджаных чуюцца ўсхліпы,
У небе пасеяўся з вогнішча дым.11

Відовішча разбуранага храма, сцежкі да якога зараслі травой, на жаль, было тыповым на Беларусі ў ХХ стагоддзі. Новы шлях да адраджэння, да будучыні ў новым веку, неаспрэчна, вядзе праз Храм. Калі Храм у жыцці чалавека адсутнічае, іншыя сілы тут жа будуюць для яго свой «антыхрам», а памежныя рысы паміж дабром і злом пачынаюць актыўна дэфармавацца і размывацца. І ўсё ж для кожнага чалавека заўсёды застаецца магчымасць уласнага выбару і выратавання. Аб гэтым таксама напісаў паэт, адчуваючы ўсю няпростасць такога выбару для сучаснага чалавека, што жыве ў часе новых інфармацыйных тэхналогій і з'яўляецца нашчадкам некалькіх пакаленняў савецкай антырэлігійнай «традыцыі»:

Ідуць старыя – у царкву, да Бога.
Куды ж пайсці бязбожным грэшным нам?
У бруд, у блуд вядзе людзей дарога,
Калі ў дарогі адабралі Храм.
Ды ёсць пакуль што ў вечнасці надзея,
Што нас у Храм дарога прывядзе...
Звіняць званы, звіняць, душа чысцее.
І Божы воблік бачыцца ў вадзе.12

Нашмат раней, на пачатку 20-х гадоў, у духу хрысціянскага асветніцка-дэмакратычнага светапогляду ідэю адзінага выратавальнага шляху для чалавека сфармуляваў Казімір Сваяк у філасофскім вершы «Шчасце»:

Для ўсіх жа людцоў, дзе ёсць іх колькі,
Аднаго трэба на свеце толькі –
Без чаго свет наш – блудна дарога:
Усім да шчасця патрэба Бога.13

Такім чынам, калі гаварыць пра эвалюцыю беларускай рэлігійнай лірыкі, трэба зазначыць яе бясспрэчны ўсплёск у апошняе дзесяцігоддзе, што звязана з актыўным працэсам духоўнага адраджэння на Беларусі. Што ж азначае само гэтае паняцце духоўнага адраджэння, уцаркоўлення грамадскага жыцця на сучасным этапе? Як у першыя вякі хрысціянства, Касцёл і Царква і сёння перамагаюць крайнюю разарванасць і адасобленасць людзей, калі ўсе астатнія формы супольнасці вычарпалі сябе альбо не спраўдзіліся, як, напрыклад, не спраўдзілася пакуль што аб'яднанне беларусаў пад сцягам нацыянальнай ідэі. «Рэлігія – гэта сустрэча чалавека з Богам, а таксама сустрэча чалавека з самім сабой,»14–падкрэсліваецца сучасным багасловам. Дзеля гэтай сустрэчы з Хрыстом і быў устаноўлены Храм. У Царкве, Касцёле адбываецца «рэальнае злучэнне людзей моцнасцю Духа Божага»16, гэта і ёсць у першасным значэнні «Экклесія – сход вернікаў, пакліканых сведчыць аб Таямніцы прысутнасці Хрыста сярод людзей»17. З'яўленне Хрыста – гэта не ёсць толькі гісторыя як такая, запісаная ў старажытнай кнізе з назваю «Евангелле», бо Евангелле гэта не «сюжэт», а гэта Ісціна, актуальная на любым этапе сучаснасці, якая выходзіць па-за межы часу свайго сфармулявання

Аб знаходжанні чалавека ў полі святла гэтай Ісціны рупяцца Касцёл, Царква.

Літаратура, паэзія, бясспрэчна, свецкі занятак. І хоць лепшыя ўзоры літаратурна-мастацкай творчасці заўсёды знаходзяцца ў полі духоўнасці, яны не абавязкова закранаюць рэлігійныя тэмы і матывы. Так не абавязкова і твор, героем якога з'яўляецца Езус Хрыстус, стане мастацкім шэдэўрам, як, напрыклад, паэма Л.Случаніна. Тым не менш на працягу ХХ ст. паэты шматкроць звярталіся да біблейных асацыяцый, выкарыстоўвалі хрысціянскія вобразы і сімвалы, стваралі свае мастацкія інтэрпрэтацыі евангельскіх падзей і персанажаў. І гэта часта надавала іх творам асаблівую мастацкую выразнасць і глыбіню. Для разумення сутнасці беларускай гісторыі і пісьменства ў ХХ ст. важным з'яўляецца злучанасць духоўнага і патрыятычнага пачаткаў. Менавіта на гэта – на «духоўны аптымізм» – звярнуў увагу У.Конан, аналізуючы філасофскае эсэ Сулімы (У.Самойлы) «Сим победиша»: «Дзяржыся за сваё роднае карэнне, беларускі народзе! Бо на гэтым камяні збудуе для цябе Бог Царкву сваю, і вароты пякельныя не перамогуць яе!». Гэта – перыфраза звароту Хрыста да апостала Пятра (гл. Мц 16, 18)17. Такім чынам, Храм як духоўны сімвал нацыянальнага адраджэння стаў шырокай культурнай метафарай беларускага шляху ХХ ст. У развіцці гэтай метафары можна вылучыць дзве ідэйна-стылёвыя дамінанты, якія рэалізаваліся на працягу ХХ ст. у паэзіі: Храм як сімвал духоўнага ўзвышэння над заземленым матэрыяльным бытам і Храм як канкрэтная Святыня, апаэтызаваная з мэтаю падкрэсліць яе асаблівае гісторыка-пазнаваўчае альбо культурна-эстэтычнае значэнне. Прыкладам такой эстэтызацыі вобраза храма можа служыць вядомы верш Максіма Багдановіча «Касцёл св. Анны у Вільні». Храм як Цела Хрыстова, як Ecclesia – яднанне вернікаў дзеля сведчання жывой прысутнасці Бога сярод нас – такім тэалагічным сэнсам у інтэрпрэтацыі Святыні літаратура пакуль не авалодала, але гэта, можна сказаць, і выходзіць за межы чыста літаратурных заданняў. У цэлым жа выкарыстанне біблейскай тэматыкі і вобразаў стварала для літаратуры заўсёды шырокае поле інтэрпрэтацыйных магчымасцяў і шматмернасць мастацкага бачання жыццёвых з'яваў. Аб тым, як канкрэтныя хрысціянскія матывы і вобразы ўвасабляліся ў айчынным красным пісьменстве, пойдзе гаворка ў наступных раздзелах нашых нарысаў.

Працяг