БIТВА ПРЫ ЛЕПАНТО

Мы ўвайшлі ў бухту Корфу пад вечар, і думаю, што ва ўсім горадзе не знайшлося чалавека, які не памкнуўся б у порт, каб сустрэць нас, што на бастыёнах крэпасці не было гарматы, якая не далучылася б да салюту ў наш гонар. Дону Джаванні, Маркантоніо, Веньеро, усім адміралам Лігі, услаўленым і шанаваным, быў арганізаваны надзвычай урачысты прыём. Але ў душах не было радасці. На беразе мы ўбачылі шматлікія сляды пажараў і разбурэнні, што выклікалі ва ўсіх горкія перажыванні. Тут прайшоў турак. «А дзе прайшоў турак, трава не расце», – кажа народнае прыслоўе. І на Корфу мы не раз пачулі, як людзі паўтаралі гэтыя словы з роспаччу і, на жаль, з перакананнем, нягледзячы на наша прыбыццё і аказаную пашану.

Цяпер і ўсе мы сталі сведкамі гэтага. Некаторыя ўпершыню, як я, убачылі на ўласныя вочы сляды квалту, нядаўні знак мяча і агню, што жалобна адбіўся на счарнелых мурах умацаванняў вострава, на раструшчаных брамах, у плачах удоваў ды іншых праявах адчаю. А некаторыя далучылі новае відовішча да падобных уражанняў мінулага, да жахаў бітваў і наездаў на марах, дзе турак панаваў ужо трыццаць гадоў.

Я пачуў на караблі, як ветэраны распавядалі пра тое, што адбылося пасля паразы ў бітве пры Джэрбэ. Туркі пусцілі пад меч усіх: і палубных матросаў, і грабцоў. А хто ацалеў, таму наканавана было трапіць у рабства. Шляхта, афіцэры, жаўнеры, матросы – такія ж, як і мы, што рыхтаваліся да сустрэчы з ворагам на сваіх магутных караблях у бухце Корфу, поўныя жыццёвага аптымізму, – цяпер яны былі скура ды косці. І невядома, можа ў гэтую хвіліну яны, знясіленыя працай і кайданамі, веславалі пад ударамі пугі на турэцкай галеры за некалькі міляў ад нас. Праз колькі дзён гэта магло стацца і са мной. Страшная сіла набліжалася, гатовая выбухнуць, як шторм каля скалаў Калабрыі, абыякавая да нашага жыцця і смерці. Нашы сэрцы неадступна сціскала бездапаможнае прадчуванне няшчасця. І хацелася перамагчы, пераадолець яго, але я заставаўся толькі назіральнікам падзей.

Усе тут распавядалі пра туркаў, пра іхнюю лютасць. Так узнікала нібыта браня, гартаваная нашымі пачуццямі, што рабіла іх непераможнымі. Усе апісвалі, якія яны жахлівыя, і ў расповедах змешваліся нянавісць і адчай. Таму мы ўвесь час маліліся, каб Бог дапамог нам перамагчы. Te Deum служылі ў саборы Корфу, дзе сабралася шмат грамадзян і жаўнераў. Незлічоны натоўп вернікаў кленчыў пад дажджом, запаўняючы плошчу перад саборам. Схілены ў малітве, я пытаў сябе, ці дастаткова быць хрысціянінам, каб перамагчы. Калі нашы малітвы застануцца непачутымі, то і нас не абміне разгром. Аднак гэта не пахіснула б нашай веры ў Бога і Ягоны Касцёл. Так ужо здаралася не раз, яшчэ раней за бітвы пры Джэрбэ і Прэвэзе, што войскі са зброяй у руках прасілі Усемагутнага падараваць ім перамогу за іхнюю веру, а потым цярпелі паразу ад турак. Мне сумна было ўяўляць сябе прыкаваным да вясла, як тыя няшчасныя ў чырвоных каптурах на лавах «Сан Тэадора». Сама смерць не была такая страшная. І вось, разам з усімі ўкленчыўшы ў недарэчным панцырніку пад халоднымі скляпеннямі сабора, я маліўся, маліўся.

Прыўкрасная ноч, поўная зорак. Боцман з К'ёджы Фартунаты Мікель чытаў у небе, як у кнізе. Мікель ужо трыццаць гадоў плаваў у моры, узняўшы галаву. Аднак не дзеля таго, каб глядзець на зоркі, як на відовішча, а з мэтай вызначэння надзейнага маршруту. Сярод сямі зорак Малой Мядзведзіцы ён паказаў мне зорку Кахаб або інакш – зорку вартаўнікоў, таму што ў начной варце, якую яшчэ называюць вартай на могільніку, матросы карыстаюцца ёю, каб хутка вызначыць месцазнаходжанне сузор'яў і Палярнай зоркі, што паказвае курс на поўнач.

У валадарстве ночы, не хочучы надта набліжацца ў цемры да ворага, мы спыніліся, каб дачакацца світанку. Моцны вецер з усходу дзьмуў нам у фланг, пагражаючы адціснуць флот у адкрытае мора. Усіх наведала думка, што гэты вецер быў выгодным для манеўра турак. А паводле паведамленняў разведчыкаў, якіх пасылалі на чаўнах у той бок, туркі цяпер былі даволі блізка.

На світанку мы рушылі. Трымаючыся бліз берагу, мы ўбачылі, як павольна ўстае сонца над скаламі чырвонага колеру малога вострава Оксія, бліжэйшага з шырока парассыпаных астравоў архіпелага Карчаланэ. На мысе вострава ўздымалася стромкая скала, якая засланяла сабой затоку Лепанто. Нам спатрэбілася гадзіна, каб прабіцца цераз ускаламучанае мора, а ветры з розных бакоў абрыналіся на нос карабля. Але як толькі мы прамінулі гэтую зону, перад нашымі вачыма адкрыўся від на затоку, нібыта ўбачаны з балкону. Вось яна – процьма разгорнутых пад сонцам ветразяў, дуга з сотняў і сотняў караблёў у блакітным моры, што кіраваліся на нас ад самага далягляду. Перад намі быў вораг.

Нам здалося, што вораг таксама ўбачыў нас. Я думаў, што ж ён будзе рабіць цяпер. Але новае відовішча ўзнікла так нечакана, што ад зацямнення свядомасці немагчыма было што-небудзь прадугледзець. Упэўнены, тое самае адчуванне панавала перад бітвай у душах усіх ваяроў. Гэта быў момант без межаў, дзе не было месца пэўным рашэнням. Флот чакаў загадаў: мы бачылі, як туркі імчаліся пад спрыяльным ветрам, іхнія надзьмутыя ветразі былі накіраваныя проста на нас. Усіх ахапіла думка, што не трэба губляць часу.

Дон Джаванні, нібыта зразумеўшы гэты настрой, даў загад стрэліць з малой марціры з кармы свайго карабля. На грот-мачце флагманскага судна ўзняўся белы сцяг. Гэта быў сігнал, аб якім дамовіліся яшчэ ў Мэсіне, разгортваць флот у баявыя парадкі. Дым стрэлу хутка растварыўся над морам. Пачуліся рэзкія воклічы камандаў, боцманскія свісткі, жалезны грукат зброі.

У маёй памяці засталася ясная карціна ўсяго, што адбывалася тады: паласа ценю лягла каля берагу, амаль нябачнага ў ранішнім тумане, ярка-блакітная затока каля мыса перада мной, а справа – шырокая прастора, дзе вецер гнаў белыя клубы воблакаў. Сапраўды, здавалася, што прырода вызначыла гэты краявід для змагання.

Набліжаўся поўдзень, калі наш флот урэшце цалкам разгарнуўся ў баявыя парадкі. Цэнтр шыхтаваўся вакол галеры вялікага князя, а далей па флангах вялікай дугі з аднаго боку да самага берагу, дзе прытуліліся венецыянскія судны адмірала Барбарыгі, а з другога ў глыбіню затокі, дзе губляліся за даляглядам апошнія генуэзскія караблі адмірала Дорыі. Сын Карла V у поўным узбраенні стаяў на носе фрэгата, які шпарка праплываў паўз увесь фронт. Брыз тапырыў ягоныя валасы мядовага колеру. Ягоны твар быў рашучы, поўны ўпэўненасці, якой валодае толькі юнацтва. З укрыжаваннем у руцэ, якім ён жагнаў кожны карабель, вялікі князь быў падобны да арханёла, пасланага знішчыць ворагаў веры. Усе віталі яго. Крычалі яму, што гатовы на ўсё, што б ні напаткала нас праз імгненне.

Пакуль туркі веславалі з усіх сілаў, каб прайсці дыстанцыю, якая яшчэ падзяляла нас, Дон Джаванні загадаў даць гарматны стрэл у іхны бок. Сляпы стрэл, адно каб даць ім зразумець, што мы гатовы да бою. Алі-Паша, камандуючы атаманскім флотам, не прымусіў чакаць адказу. З турэцкага флагманскага карабля, трохпалубнага гіганта, які ўзвышаўся над суседнімі галерамі, таксама далі гарматны стрэл. Выклік быў прыняты.

Узняліся баявыя сцягі. Над каралеўскім фрэгатам лунаў вялікі сцяг Лігі з містычнай выявай Збаўцы нашага на крыжы. Палотнішча з крэмізінавага шоўку. Як толькі ён стаў бачны на самай высокай мачце, усе ваяры флоту ад галоўнакамандуючага да апошняга жаўнера знялі з галоваў свае шлемы і каскі ды ўкленчылі на палубах. Княжаскія і нацыянальныя сцягі былі спушчаны. Застаўся толькі сімвал Збаўцы ды блакітныя, зялёныя і жоўтыя вымпелы на насах галераў дзеля адрознівання эскадраў. Мы ўбачылі таксама зусім зблізу штандар Прарока на караблі мусульманскага галоўнакамандуючага. Сцяг з белага шоўку, пакрыты вышыванымі літарамі, дзе дзевяноста дзевяць разоў паўтаралася імя Бога Алаха, па-паганску шанаванае імі.

Хрысціянскі флот нерухома стаяў на адной лініі. Дон Джаванні аддаў загад толькі на адзін манеўр галеатаў, што як астравы разгарнуліся шыхтом за мілю ад нас. Галеатаў было шэсць, і яны павінны былі па два выйсці ў авангард кожнаму з нашых баявых парадкаў: два ў крыло Барбарыгі, два ў цэнтр Дона Джаванні, два ў крыло Дорыі.

На турак, якія імкліва атакавалі са спушчанымі ветразямі, бо сцішыўся вецер, абрынулася залева ядраў і агню. На спакойным моры раптам разыгралася страшная бура. Перад нашым шыхтом агонь вялі галеаты Франчэска Дуоды і Андрэа да Пэзара. Я ўбачыў, як ядры Дуоды зламалі галоўную мачту флагманскага карабля туркаў, які па вышыні дамінаваў над караблямі ворага, што ўдзельнічалі ў наступе. Наступныя стрэлы разбілі карму бліжэйшай галеры, потым раструшчылі борт яшчэ адной, якую пачала заліваць вада. Яна патанула ў моры, як у пяску. Людзі з турбанамі на галовах давалі нырка з нахіленых бартоў сярод паламаных вёслаў, абломкаў кіляў, распалавіненых мачтаў, што падалі з іншых разбітых галер прама на жаўнераў і весляроў. Тым часам агонь ахопліваў то той, то гэты карабель, распальваючы на вадзе неверагодныя вогнішчы.

Я не верыў уласным вачам, упершыню бачачы карціну знішчэння на моры: абсурднае полымя на марскіх хвалях, хуткасць, з якой разбураліся і гінулі такія дасканалыя тварэнні, пабудаваныя намаганнямі многіх людзей і ў адно імгненне пакрушаныя іншымі людзьмі. Душу ахопліваў жах ад таго, што праз колькі хвілін і мы таксама, мой карабель і я, трапім у гэтае кола знішчэння.

Туркі вымушаны былі парушыць свае шыхты і плыць паасобку, пакінуўшы ззаду падбітыя і пахіленыя караблі. Яны нібыта ўдарылі ў мур, і ўдар адкінуў іх назад. Але іхні галоўнакамандуючы Алі-Паша, які знаходзіўся на вялікай галеры, не дапусціў, каб раптоўная збянтэжанасць ператварылася ў паніку. Ён зразумеў, што бессэнсоўна марнаваць сілы на змаганне з пачварамі, якія вырыгалі агнём, даў загад налегчы на вёслы і ісці на прарыў. Хто па ветры, хто развярнуўшыся бортам, шпарка крэслячы зігзагі на моры, варожыя караблі памкнуліся наперад, прайшлі цераз свінцовую заслону галеатаў і рушылі нам насустрач. З іх чуліся дзікія крыкі, каманды пагрозліва махалі і трэслі зброяй.

Капітаны Лігі таксама загадалі налегчы на вёслы, каб лепш вытрымаць сутыкненне. Мы хутка праплылі некалькі футаў, што аддалялі нас ад ворага. І дзве магутныя армады сышліся, ударыўшыся насамі. Мы на «Сан Тэадора» кіраваліся проста на трыпалітанскую галеру, якая кінулася на наш карабель. То быў узаемны выбар сярод сумятні бою. Сутыкненне і ўдар былі жахлівыя. Насавыя часткі караблёў былі патрушчаны, кожны за што-небудзь чапляўся, каб утрымацца на нагах. Вакол нас разгарнулася такое ж відовішча. Караблі сутыкнуліся з караблямі, а жаўнеры, згуртаваўшыся каля бортаў, рыхтаваліся ісці на абардаж. Паўсюль грукат удараў, прабітыя карпусы, лямант змагароў, скрыгатанне зброі. У віры бою грымелі гарматы і бамбарды, што стралялі з бліжняй дыстанцыі, наносячы катастрафічныя страты караблям і людзям.

Калі наша галера сутыкнулася з турэцкай, я таксама апынуўся пасярод гэтага дыму і грукату, дзе гучалі крыкі параненых, воклічы мусульманаў і лямант весляроў, прыкаваных да лаваў. На нас паляцела хмара стрэлаў, пушчаных турэцкімі лучнікамі, што ўскараскаліся на мачты і рэі, як малпы на дрэвы. Праспэро Калонэ, які камандаваў ваярамі паспалітага рушэння на «Сан Тэадоры», захоўваючы халодны спакой, вытрымаў першую шалёную атаку. А потым загадаў аркебузьерам страляць залпамі, амаль ва ўпор, такой малой была адлегласць паміж бартамі нашага і варожага караблёў. Я ўбачыў, як некалькі лучнікаў паляцелі з мачты проста ў мора, як гатовыя да атакі турэцкія шыхты, выстаўленыя на карме, здрыгануліся пад кулямі. Найбольш спрытныя з нас і з іхняй каманды чапляліся за барты гарпунамі і жалезнымі ланцугамі, каб распачаць абардаж. Мы перакінулі, як масты, драбіны і здолелі першымі пайсці на прыступ. Я скочыў следам за Праспэро проста на палубу варожага карабля, апынуўшыся сярод іскраў ахопленага агнём дрэва. Паўсюль валялася зброя, трупы з яшчэ расплюшчанымі вачыма – жорсткая смерць спасцігла людзей надта хутка.

Мы ўскочылі на карму турэцкай галеры, што прытулілася да нашай кармы. Няверныя, хутка адступіўшы, умацаваліся ў трох месцах палубы: каля фок-мачты, бізань-мачты і за перыламі мосціка. Яны бараніліся за гэтымі перашкодамі, страляючы з аркебузаў і адбіваючыся халоднай зброяй. Мы нападалі на іх тым жа спосабам, асцярожна крочачы па палубе, якая была нашмаравана тлушчам, каб валіць ворага. Гарматы стралялі карцеччу, за бартамі віраваў рубон на шаблі і дзіды. Гэтая зброя найбольш славутая, справядлівая і шляхетная. Сеча была жорсткая, сплывала потам і крывёю.

Я агледзеўся і ўбачыў параненых, што ляжалі паўсюль, убачыў дзесяткі мёртвых, забітых людзей, хрысціян і няверных, чые жыцці былі назаўсёды загублены. Я ўпершыню разгубіўся, адчуў горыч. Я мог быць адным з іх, але ацалеў. Спытаў сябе, чаму на вайне адны паміраюць, другія застаюцца калекамі, а іншыя жывуць і вяртаюцца без адзінай драпіны на целе. А калі вяртаюцца, сустракаюць іншых людзей, якія ніколі не пакідалі свайго мястэчка або горада, ніколі не спазналі небяспекі і не выходзілі ў мора, а жылі за даляглядам свету, нібыта на маленькім востраве, манатонным і шчаслівым.

Я пытаўся, ці гэта справядліва, ці ў жыцці кожнага і ўсіх разам ёсць нейкі агульны корань роўнасці, сапраўдны выбар, і якія ёсць сапраўдныя прычыны гэтага. Потым усвядоміў, што пакуль я выйшаў цэлы з гэтай сечы. Надзея ацалець, вярнуцца, жыць і састарыцца напоўніла мяне жывёльнай радасцю, нібыта дала паратунак сярод катастрофы. Надзея гэта перапоўніла мяне, штурхнула наперад, вярнула ў бой, каб хутчэй пакласці канец небяспецы.

Караблі застылі, сутыкнуўшыся насамі, і ў такой сумятні бітва доўжылася паводле правілаў сушы, згубіўшы марскі характар. У агнявіцы змагання і пераследу ваяры пераходзілі з адной галеры на другую, як па мастах, няспынна, апынаючыся то на сваіх, то на варожых суднах. На наша шчасце, мы здолелі на працягу гадзіны або трошкі больш ачысціць ад туркаў увесь варожы карабель, узяты намі на абардаж. А пераадолеўшы апошнюю перашкоду на карме ворага, мы апынуліся на борце «Грыфоны», дзе Анарато Каэтані са сваімі жаўнерамі адбіваў атаку албанскай галеры славутага пірата Каракосы.

Хутка і Веньеро, ізаляваны ад усёй флатыліі, быў аточаны ворагам, які пагражаў ягоным флангам. Але ён не мяняў курс. Бо якраз трымаў пад агнём карму флагмана Алі, засыпаў яе ядрамі, спрыяючы дзеянням аркебузьераў вялікага князя. А тым часам прыкладаў усе намаганні, каб стрымаць атакуючых, што ўсё шчыльней сціскалі яго.

У цэнтры бітвы, такім чынам, старэйшы з ваяроў стаўся адначасова і нападаючым, і абаронцам. Сам сярод процьмы ворагаў. Адзінай магчымасцю паратунку было змаганне. Час ад часу мы бачылі яго сярод гарматнага дыму і зіглівых шабляў, ён быў зусім недалёка ад нас, велічны і ўстрывожаны, з ускудлачанымі сівымі валасамі, апрануты ў старажытную кірасу і з арбалетам у руках. Ён зноў і зноў аддаваў арбалет ад'ютанту, каб той зараджаў яго, мабыць, не меў моцы самастойна рабіць гэта намаганне. Ён быў зусім стары, але поўны рашучасці. Бегаў з арбалетам з аднаго канца палубы ў другі, шукаючы лепшага месца для стрэлу, а за ім верны слуга, які трымаў рагаціну. Як заўсёды, ён не меў понажаў на нагах, старых і лядашчых, а быў абуты ў мяккія войлачныя буркі. І вось наляцела хмара стрэлаў. Адна з іх трапіла якраз туды, працяўшы бурак і нагу. Веньеро завыў не так ад болю, як ад злосці. Вырваў стралу з нагі, з пагардай далёка адкінуў яе, а потым, натхняючы смялейшых з маладых байцоў сваёй каманды, павёў іх на абардаж на галеры, што атачылі яго з усіх бакоў. Дзве з іх былі захоплены венецыянцамі ў шалёным імпэце бліжняга бою. Мы ўбачылі, як сцяг святога Марка двойчы ўзняўся на рэях ворага сярод крыкаў захаплення і радасці, што пачуліся ў іншых месцах бітвы. Але колькасць перамагла мужнасць. Амаль усе людзі Веньеры загінулі. Як загнаная ахвяра, зусім абяскроўленая, са зграяй сабак, што павіслі ў яе на плячах, ягоная галера з паламанымі матчамі стала здабычаю туркаў.

Туркі з усёй лютасцю накінуліся на венецыянскія галеры. Атака была такая імклівая і жудасная, што, здавалася, няма ім паратунку сярод гэтай навалы. Маліп'еро і Ларэдано загінулі як героі пад стрэламі і кулямі. Але пакуль увага ворага была занята імі, Себасц'яно Веньеро, вызвалены з бяды, з апошніх сіл з паловай жаўнераў, што выжылі, даў апошні бой Алі. Яны высадзіліся на карме турэцкага флагмана і заціснулі яго паміж двух анёлаў, ушчаўшы страшную разню. Галера Алі была захоплена, а сам мусульманскі адмірал, паранены мушкетнай куляй, паваліўся на кучу трупаў. Ён яшчэ трымаўся за жыццё, жаласна стагнаў. Адзін з капралаў Дона Джаванні без шацунку і літасці прыкончыў яго ударам шаблі ў сэрца. Душа турэцкага адмірала адляцела, а над ягоным караблём, поўным узрадаваных хрысціян, па лінях спаўзаў штандар Алаха, каб вызваліць месца сцягу з Крыжам. Крык перамогі ад карабля да карабля прагрымеў над морам, як водгук грому...

Справа ад нас мы пачулі гарматы турэцкага капітана Учалі, які граміў малую хрысціянскую эскадру, што засталася адна пасярод пратокі. Мы ўбачылі, як на яе напала мноства ворагаў. Праспэро Калонэ на «Сан Тэадоры» і Анарато Каэтані на «Грыфоне» загадалі абрубіць тросы, на якіх мы цягнулі здабытыя караблі, і кінуліся на туркаў.

Гэта быў апошні эпізод бітвы. Калі мы падплылі да месца бою, Учалі ўжо скончыў разню. На «Ф'ярэнцы» і на мальційскай галеры ўсе людзі пайшлі пад меч. Палубы былі заліты хрысціянскай крывёю. Іншыя жаўнеры і матросы ўтрымліваліся групамі пад крывымі шаблямі і арбалетамі. Палонных збіраліся ўжо весці на смерць у атаманскіх кайданах. Мы з боем вызвалілі нашых таварышаў і адпомсцілі за забітых, малоцячы турэцкія караблі гарматнымі ядрамі.

Набліжаўся час нешпараў, а мы пераможна плылі на нашых галерах па моры, дзе ўжо не было ворага. Усе сабраліся разам, каб прычытаць Вялікі Ружанец. Дон Джаванні запрасіў на борт флагманскага карабля Маркантоніо і старога Веньеру, які ледзь валок параненую нагу. Брат караля прыняў у абдымкі венецыянскага адмірала, назваў яго бацькам, галоўным арганізатарам перамогі. У гэтым хаўрусе трох камандуючых Лігі – маладзенькага вялікага князя, поўнага сілаў рымскага князя і старога кандацьера – увасобіліся тры ўзросты жыцця, што святкавалі трыумф.

Неба спахмурнела, надыходзіла ноч. Белыя, імклівыя воблакі ляцелі, гнаныя ветрам над морам, разгорнутыя, як сцягі. Зоркі мігцелі над берагам. Я паклікаў Мікеля дапамагчы мне знайсці Кахаб, нашу Кахаб побач з павозкай Мядзведзіцы. Сярод халодных і самотных зорак, абыякавых да бітваў, далёкіх ад кравапраліцця, нерухомых і вечных у смяротным спакоі.