Дадатак да артыкула: Галерэя

Алесь ЖЛУТКА. Святы Аўрэлій Аўгустын. Жыццё і гісторыя навяртання. >>

Хіба не пад уладаю сваёй старой граховай прыроды тыя, хто кажа нам: «Што рабіў Бог, да таго як стварыў неба і зямлю?». (...)

Тыя, хто кажуць гэтае, яшчэ не разумеюць цябе, о мудрасць Божая, светач розумаў, яшчэ не разумеюць, якім чынам узнікае тое, што ўзнікае праз цябе і ў табе. Яны намагаюцца спазнаць вечнае, але дагэтуль у плынях мінулага і будучага лунае сэрца іхняе, дагэтуль блукае яно. Хто ўтрымае і спыніць яго, каб крыху пастаяла і прыняло ў сябе крыху ззяння заўжды нерухомай вечнасці ды параўнала яе з часам, які ніколі не спыняецца? Хай убачыць, што яны непараўнальныя, убачыць, што доўгі час утвараецца не інакш як з многіх мінулых імгненняў, якія не могуць доўжыцца ўсе разам; у вечнасці ж нішто не мінае, а ўсё ёсць цяперашнім, але ніводзін час не можа быць цалкам цяперашнім. Хай убачыць, што ўсё мінулае выцясняецца будучым, і ўсё будучае ідзе за мінулым, усё мінулае і будучае ствараецца тым, хто ёсць заўсёды, і з яго выходзіць. Хто ўтрымае чалавечае сэрца, каб яно стаяла і бачыла, як нерухомая, не мінулая і не будучая вечнасць вызначае мінулыя і будучыя часы? Ці ў стане рука мая альбо вусны мае выказаць словам гэткую веліч?

Вось мой адказ таму, хто пытаецца: што рабіў Бог да таго як стварыў неба і зямлю? Адкажу не гэтак, як адказаў нехта жартам на настойлівы запыт: «Рыхтаваў пекла для тых, хто дапытваецца пра высокае». Бо адно – разумець, а іншае – смяяцца, таму я не адказваю гэтак. Лепш я адказаў бы: «Не ведаю таго, чаго не ведаю», чым сказаў нешта, каб высмеяць чалавека, які пытаў пра высокае, і ўхваліць таго, які адказаў няпраўдаю. Але я, Божа наш, называю Цябе творцам усяго стварэння, і калі пад імем неба і зямлі разумеецца ўсё створанае, я смела кажу: да таго як стварыць неба і зямлю, Бог нічога не рабіў. Бо калі Ён рабіў, значыць ствараў. О калі б я ведаў гэтак усё, што жадаю ведаць з карысцю для сябе, як ведаю, што не з'явілася нічога створанага да таго як з'явілася нешта створанае!

І калі нейчы легкаважны розум блукае сярод вобразаў даўніх часоў і дзівіцца, што ты, Божа ўсемагутны, творца і трымальнік усяго, заснавальнік неба і зямлі, да таго як стварыць іх, на працягу незлічоных вякоў устрымліваўся ад гэткай вялікай справы, то хай прачнецца і зразумее, што дзівіцца дарэмна. Бо як маглі мінуць незлічоныя вякі, калі іх яшчэ не стварыў Ты – творца і заснавальнік усіх вякоў? І ці былі нейкія часы не заснаваныя Табою? І як прамінулі яны, калі іх зусім не было? Такім чынам, калі Ты – заснавальнік усіх часоў і калі быў нейкі час да таго як Ты стварыў неба і зямлю, то як можна казаць, што Ты ўстрымліваўся ад справы? Сам гэты час стварыў Ты, і таму не маглі мінуць часы да таго як Ты стварыў іх. Калі ж раней за неба і зямлю не было ніякага часу, то навошта пытаць, што Ты рабіў тады. Бо не было «тады», калі не было часу. Ты не ў часе быў раней за часы, інакш Ты не быў бы раней за часы. Але Ты быў раней за ўсё мінулае на вышынях заўсёды цяперашняй вечнасці і Ты перавышаеш усё будучае, бо яно будзе і, прыйшоўшы, станецца мінулым, «А Ты заўсёды той самы, і гады Твае не перастануць». Гады Твае не ідуць і не прыходзяць, а нашы ідуць і прыходзяць дзеля таго, каб прыйсці ім усім. Усе гады Твае стаяць адначасна, бо яны стаяць; тыя, што ідуць, не выцясняюцца тымі, што прыходзяць, бо яны не праходзяць; нашы ж будуць усе тады, калі іх усіх ужо не будзе. «Гады Твае, як адзін дзень», і дзень Твой ёсць не штодня, а сёння, бо сённяшні дзень Твой не саступае месца заўтрашняму. Сённяшні дзень Твой – вечнасць, таму, як і Ты, вечны народжаны ад Цябе, якому Ты сказаў: «Сёння Я спарадзіў цябе». Усе часы стварыў Ты і Ты – перад усімі часамі, а без гэтых часоў не было часу.

Не было часу, у які б Ты не ствараў чагосьці, бо Ты стварыў і сам час. І ніводзін з часоў не вечны, як Ты, бо Ты застаешся, а калі б заставаліся яны, то не былі б часамі. Што ж такое час? І хто мог бы выкласці гэта проста і коратка? Хто мог бы ўхапіць гэта розумам, каб выказаць словам? Але што калі не час мы ўзгадваем у размове як нешта звычнае і вядомае? І мы разумеем, калі пра яго гаворым, і разумеем нават тады, калі чуем, як нехта іншы гаворыць пра яго. Дык што ж такое час? Калі ніхто не пытае ў мяне, я ведаю; калі ж захацеў бы патлумачыць таму, хто пытаецца, не ведаю: але ўпэўнена скажу – я ведаю, што калі б нічога не мінала, то не было б мінулага часу, калі б нічога не надыходзіла, не было б будучага часу, а калі б не было нічога, не было б цяперашняга часу. Дык як жа існуюць гэтыя два часы, мінулы і будучы, калі мінулага ўжо няма, а будучага яшчэ няма? Цяперашні ж, калі б заўсёды быў цяперашнім і не пераходзіў у мінулы, быў бы ўжо не часам, а вечнасцю. Такім чынам, калі цяперашні, каб быць часам, пераходзіць у мінулае, то чаму мы кажам, што ён ёсць, калі прычына яго існавання ў тым, што яго не будзе? Таму няправільна было б казаць, што час ёсць, калі б ён не імкнуўся знікнуць.

Але ж мы кажам «доўгі час» і «кароткі час», і кажам гэта толькі пра мінулы ці будучы. Напрыклад, мінулы час мы называем доўгім за сто гадоў таму, а будучы – праз сто гадоў пасля, кароткім часам у будучыні будзе прамежак на дзён дзесяць. Але якім чынам ёсць доўгім ці кароткім тое, чаго няма? Бо мінулага ўжо няма, а будучага яшчэ няма. Не кажам жа мы, што проста ёсць доўгі час, але пра мінулае, што яно было доўгім, а пра будучае, што будзе доўгім. Пане мой, святло маё, ці ж не пасмяецца і гэтая праўда Твая над чалавекам? Быў гэты мінулы час доўгім, калі ўжо мінуў, ці раней, калі быў яшчэ цяперашнім? Бо тады ён мог быць доўгім, калі было тое, што магло быць доўгім: мінулага ж ужо няма, таму не можа быць доўгім тое, чаго зусім няма. Таму не будзем казаць: доўгім быў мінулы час; бо не знойдзем нічога, што было доўгім, бо таго, што прайшло, ужо няма. Скажам інакш: доўгім быў той цяперашні час, бо ён быў доўгім, калі быў цяперашнім. Тады ён яшчэ не мінуў, каб перастаць існаваць, таму і было тое, што магло быць доўгім; але пасля таго як ён мінуў, адразу ж перастала быць доўгім тое, што ўвогуле перастала быць. Паглянь жа, душа чалавечая, ці можа цяперашні час быць доўгім: бо дадзена табе адчуваць прамежкі часу і вымяраць іх. Што ты адкажаш мне? Ці сто цяперашніх гадоў гэта доўгі час? Паглядзі спачатку, ці могуць быць цяперашнімі сто гадоў? Бо калі ідзе першы з іх, то дзевяноста дзевяць астатніх – будучыя, і таму іх яшчэ няма. Калі ж ідзе наступны год, то адзін ужо мінуў, другі – цяперашні, астатнія – будучыя. Прымем за цяперашні любы год з сярэдзіны гэтай сотні: перад ім будуць мінулыя, а пасля яго – будучыя гады. Таму сто гадоў не могуць быць цяперашнімі. Паглядзі далей: ці цяперашні той год, які ідзе? Бо калі ідзе першы яго месяц, іншыя – будучыя, калі другі, то першы ўжо прайшоў, а астатніх яшчэ няма. Вось жа і год, які ідзе, не ўвесь цяперашні, а калі ён цяперашні не ўвесь, то ён і не цяперашні. Бо год складаецца з дванаццаці месяцаў, з якіх кожны бягучы і ёсць цяперашнім, астатнія – альбо мінулыя, альбо будучыя. Хаця і месяц, які ідзе, не цяперашні, а толькі адзін дзень: калі ён першы, то астатнія – будучыя, калі апошні, то іншыя – мінулыя, калі ж ён у сярэдзіне, то стаіць паміж будучымі і мінулымі днямі. Вось так мы знайшлі, што толькі цяперашні час можа быць названы доўгім, ды і то зведзены да прамежку ў адзін дзень. Але разаб'ем яго, бо і адзін дзень не можа ўвесь быць цяперашнім, паколькі складаецца ён з начных і дзённых гадзінаў – усяго іх дваццаць чатыры. Першая гадзіна мае пасля сябе будучыя, а апошняя перад сабою – мінулыя, любая ж з прамежкавых мае перад сабою мінулыя, а пасля сябе – будучыя. І адна гадзіна сама па сабе складаецца з пралятаючых часцінак: тыя, што адляцелі, ужо мінулае, астатнія – будучае. Толькі той час можна назваць цяперашнім, які не можа быць падзелены нават на найдрабнейшыя частачкі, але ён так хутка пералятае з будучага ў мінулае, што пазбаўляецца ўсялякай працягласці. Таму што, калі б ён працягваўся, то дзяліўся б на мінулае і будучае: бо цяперашняе не мае працягласці. Дык дзе ж той час, які мы называем доўгім? Будучы? Але мы не кажам пра яго «доўгі», бо яшчэ няма таго, што было б доўгім, мы кажам: будзе доўгім. Калі ж ён будзе? Калі ён будзе будучым, то не будзе доўгім, бо таго, што было б доўгім, яшчэ няма. Калі ж ён будзе доўгім тады, як пачне ўзнікаць з будучага, якога яшчэ няма, і станецца цяперашнім, каб магчы быць тым, што сталася б доўгім, то цяперашні час закрычыць усімі вышэй сказанымі словамі, што ён не можа быць доўгім.

І, аднак, Пане, мы адчуваем прамежкі часу, параўноўваем іх між сабою і кажам, што адны даўжэйшыя, а іншыя карацейшыя. Мы нават вымяраем, наколькі гэты час карацейшы за той, і адказваем, што гэты прамежак удвая альбо ўтрая розніцца ад таго, ці аднолькавы, альбо гэткі ж самы. Але мы вымяраем час, які праходзіць, бо мы вымяраем адчуваючы яго. А хто можа вымяраць мінулае, якога ўжо няма, альбо будучае, якога яшчэ няма? І ці наважыцца хто сказаць, што можна вымяраць тое, чаго няма? Такім чынам, пакуль прамінае час, яго можна вымяраць, але калі ён прайшоў, гэтага зрабіць нельга, бо яго ўжо няма.

Я шукаю, Ойча, а не сцвярджаю: Божа мой, дапамажы мне і накіруй мяне. Ці ёсць нехта, хто сказаў бы мне, што няма трох часоў – мінулага, цяперашняга і будучага, як вучылі мы ў дзяцінстве, а ёсць толькі цяперашні, тых жа двух няма? Ці ёсць і яны, але цяперашні час, узнікаючы з будучага, выходзіць з нейкага схову, а мінулы, які ўзнікае з цяперашняга, адыходзіць у нейкі схоў? Бо дзе бачылі будучае тыя, хто прадказваў яго, калі яго яшчэ не было? Нельга ж бачыць тое, чаго няма. І тыя, хто апавядаў пра мінулае, не апавядалі б пра яго праўду, калі б не сузіралі яго духовым зрокам: бо ўвогуле нельга было б нешта бачыць, калі нічога не было. Вось жа, ёсць і будучае, і мінулае.

Дазволь мне, Пане, надзея мая, шукаць і далей; хай не парушыцца намер мой. Вось жа, калі ёсць будучае і мінулае, я хачу ведаць, дзе яны. І калі я яшчэ не ў стане ведаць гэтага, я ведаю ўсё ж, што дзе б яны ні былі; яны там – не будучае ці мінулае, а цяперашняе. Бо калі і там існуе будучае, то там яго яшчэ няма, і калі там існуе мінулае, яго там ужо няма. Такім чынам, дзе б яны ні былі, і якімі б яны ні былі, яны ёсць нічым іншым як цяперашнім. Хоць калі праўдзіва апавядаюць пра мінулае, з памяці бяруцца не самі падзеі, бо яны прайшлі, а словы, народжаныя з іхніх вобразаў, якія яны пакідаюць нібы сляды, праходзячы праз пачуцці. Так, маё дзяцінства, якога ўжо няма, ёсць у мінулым часе, якога таксама ўжо няма; але яго вобраз, які я прыгадваю і пра які распавядаю, я сузіраю ў цяперашнім, бо ён дагэтуль – у маёй памяці. Ці не падобная ж прычына прадказанняў будучых падзеяў: іх яшчэ няма, але ўжо існуюць іхнія вобразы, якія можна ўспрыняць цяпер? Прызнаюся, Божа мой, я не ведаю гэтага. Але я ведаю тое, што мы ў большасці выпадкаў папярэдне абдумваем нашыя будучыя дзеянні і гэтае папярэдняе абдумванне адбываецца ў цяперашнім часе, дзеяння ж нашага, якое мы абдумваем, яшчэ няма, бо яно будучае; калі ж мы прыступім да яго і пачнем рабіць тое, што абдумвалі папярэдне, тады і будзе існаваць гэтае дзеянне, бо яно будзе ўжо не будучым, а цяперашнім. Як бы не адбывалася гэтае таямнічае прадчуванне будучых падзеяў, нельга было б убачыць тое, чаго няма. Але тое, што ўжо ёсць, не будучае, а цяперашняе. Таму, калі кажуць, што бачаць будучае, бачаць не само будучае, бо яго яшчэ няма, а, магчыма, ягоныя прычыны ці знакі, якія ўжо ёсць. Такім чынам, яны бачаць не будучае, а цяперашняе, якое ўжо ёсць, і з якога яны прадказваюць успрынятае душою будучае. Ізноў жа гэтыя ўспрыманні ўжо ёсць, і тыя, хто прадказвае будучае, сузірае іх у сабе існуючымі цяпер. Вялікае мноства падобных падзеяў падказваюць мне адзін прыклад. Я бачу зару і прадвяшчаю, што ўзыдзе сонца. Тое, што я сузіраю, – цяперашняе, а тое, што прадвяшчаю, – будучае; у будучым не сонца, бо яно ўжо ёсць, а яго ўсход, якога яшчэ няма. Але нават сам гэты ўсход я не змог бы прадказаць, калі б не ўяўляў яго ў душы, як рабіў толькі што, кажучы пра яго. Аднак ні зара, якую я бачу на небе, не ёсць усходам сонца, хоць і папярэднічае яму, ні ўяўленне ў душы маёй: бо іх я бачу цяпер, каб сказаць загадзя, што гэты ўсход будзе. Такім чынам, будучага яшчэ няма, і калі яго яшчэ няма, то яго ўвогуле няма, а калі яго няма, то яго ўвогуле нельга ўбачыць; але яно можа быць прадказаным з цяперашняга, якое ўжо ёсць і якое можна бачыць.

Якім чынам Ты, кіруючы ўсім, створаным Табою, тлумачыш душам тое, што будзе? Бо тлумачыў жа ты гэта сваім прарокам. Якім жа чынам Ты, для якога няма будучага, тлумачыш будучыню? Ці дакладней, як тлумачыш Ты будучае праз цяперашняе? Бо нельга тлумачыць тое, чаго няма. Занадта далёкі, каб мог ухапіць я зрокам маім, той спосаб, якім Ты тлумачыш гэта, ён перавышае магчымасці мае: сам я не змагу спасцігнуць яго, але змагу з Тваёй дапамогаю, калі Ты дасі мне гэта, наймілейшы светач схаваных вачэй маіх.

Цяпер жа зразумела і ясна адно: няма ні будучага, ні мінулага, і няправільна казаць, што ёсць тры часы: мінулы, цяперашні і будучы, але, магчыма, правільна было б казаць: ёсць тры часы – цяперашні ад мінулага, цяперашні ад цяперашняга і цяперашні ад будучага. Бо менавіта гэтыя тры часы ёсць у нашай душы, і нідзе больш я іх не бачу: цяперашні ад мінулага – гэта яго памяць, цяперашні ад цяперашняга – яго сузіранне, цяперашні ад будучага – яго чаканне. Калі мне дазволяць казаць гэтак, то я вылучу тры часы і прызнаю, што іх – тры. Няхай кажуць нават, згодна з няправільным звычаем, што ёсць тры часы – мінулы, цяперашні і будучы, хай кажуць. Не пра тое мой клопат, не пярэчу і не абвяргаю, але толькі няхай разумеюць, што кажуць, бо няма ні таго, што ў будучым, ні таго, што ў мінулым. Толькі пра некаторыя рэчы мы гаворым дакладна, пра большасць – недакладна, але іншыя людзі разумеюць тое, што мы хочам сказаць.

Я ўжо сказаў крыху раней, што мы вымяраем час, які праходзіць, і можам сказаць: «гэты прамежак часу ўдвая большы за той», альбо «гэткі ж працяглы, як і той», ці можам паведаміць і нешта іншае пра часткі часу, вымяраючы іх. Я казаў, што мы вымяраем час, які прамінае, і калі б нехта сказаў мне: «Адкуль ты ведаеш?», я адказаў бы: «Ведаю, бо мы вымяраем яго, вымяраць жа тое, чаго няма, мы не можам, а мінулага, як і будучага, няма». Але якім чынам мы вымяраем цяперашні час, калі ён не мае працягласці? Значыць, ён вымяраецца, пакуль праходзіць, а не калі прайшоў, бо тады ўжо не будзе таго, што вымяраецца. Але адкуль, як і куды ідзе час, пакуль мы яго вымяраем? Адкуль, калі не з будучага? Як, калі не праз цяперашняе? Куды, калі не ў мінулае? Гэта значыць, з таго, чаго ўжо няма, праз тое, што не мае працягласці, у тое, чаго яшчэ няма. Але што мы вымяраем тады, калі не час у нейкай яго працягласці? Бо пра што мы кажам «гэткай велічыні», «удвая» ці «ўтрая большы», «аднолькавы» і штосьці іншае падобным жа чынам, маючы на ўвазе час, калі не пра прамежкі часу? У якім жа адрэзку вымяраецца час, які праходзіць? Можа ў будучым, адкуль ён выходзіць? Але тое, чаго яшчэ няма, нельга вымяраць. Ці ў цяперашнім, куды ён праходзіць? Але нельга вымяраць прамежак, якога няма. А можа ў мінулым, куды ён адыходзіць? Але тое, чаго ўжо няма, таксама нельга вымяраць.

Палае душа мая жаданнем спасцігнуць гэтую самую заблытаную загадку. Не закрывай, Пане Божа мой, добры Ойча, праз Хрыста малю Цябе, не закрывай гэтае, і вядомае, і схаванае, ад жадання майго пранікнуць у яго; дай, каб раз'яснілася яно для мяне ў святле міласэрнасці Тваёй, Пане. Каго запытаю пра гэта? І каму з большым плёнам прызнаюся ў недасведчанасці сваёй, калі не Табе? Бо Табе не дакучае мая палымяная заўзятасць у Тваім Святым Пісанні. Дай мне тое, што я люблю; а я люблю, і даў гэта мне Ты. Дай, Ойча, бо Ты сапраўды ўмееш даваць добрыя дары дзецям сваім, дай мне спазнаць, бо я рашыўся на гэта; і цяжкасць цяпер перада мною, пакуль Ты не адкрыеш мне. Праз Хрыста малю Цябе, у імя яго, святога са святых, няхай ніхто мне не перашкодзіць. Я веру, таму і кажу. Гэта надзея мая; дзеля яе я жыву, каб сузіраць хараство Пана. «Ты ўстанавіў дні мае старымі», і яны праходзяць, а як, я не ведаю. І мы кажам: «час і час», «часы і часы», «як доўга ён гаварыў гэта», «як доўга ён рабіў гэта», «які доўгі час я не бачыў яго», «гэты склад удвая даўжэйшы па часе за той кароткі». Мы кажам гэта і чуем гэта, нас разумеюць і мы разумеем. Гэта цалкам відавочна і звычна, і аднак гэта так глыбока схавана, што адшукаць яго будзе навіною.

Чуў я ад аднаго вучонага чалавека, што менавіта рух сонца, месяца і зорак і ёсць часам, але я не згодны. Бо чаму тады не можа быць часам рух усіх целаў? Ці калі б нябесныя свяцілы спыніліся і рухалася кола ганчара, не было б часу, якім мы вымяралі б яго абяртанні і маглі казаць, што яно круціцца раўнамерна, альбо адным разам рухаецца павольней, а іншым – хутчэй, адны абяртанні больш доўгія, а іншыя менш? Альбо калі мы казалі гэта, мы казалі гэта не ў часе і ў нашых словах не былі адны склады доўгімі, а іншыя кароткімі? Ці не гучалі першыя на працягу даўжэйшага часу, а другія – карацейшага? Божа, дай людзям у малым убачыць законы, агульныя для рэчаў малых і вялікіх. Ёсць зоркі і светачы нябесныя «для знакаў, і часоў, дзён і гадоў». Сапраўды ёсць, але я не буду казаць, што абяртанне гэтага драўлянага кола ёсць дзень, аднак і ён няхай не кажа, што гэта не час. Я хачу ведаць сутнасць і прыроду часу, якім мы вымяраем рух целаў і кажам, што, напрыклад, гэты рух удвая даўжэйшы па часе за той. Таму я пытаюся, чаму днём называецца не толькі час знаходжання сонца над зямлёю, зыходзячы з чаго і адрозніваюць дзень і ноч, але ўвесь яго кругабег ад усходу да ўсходу, зыходзячы з чаго, мы гаворым: «прайшло столькі і столькі дзён» – бо кажучы «столькі дзён», мы разам з імі маем на ўвазе і ночы, і ночы гэтыя не падлічваюцца асобна. Такім чынам, дзень спаўняецца пры руху сонца і ягоным кругабегу ад усходу да ўсходу. Я пытаю: сам гэты рух ёсць днём, ці той часавы прамежак, у якім ён адбываецца, ці яны абодва? Бо калі днём быў бы першы, то ён быў бы днём нават тады, калі сонца праходзіла б свой шлях за прамежак часу роўны адной гадзіне. Калі другі, то дня не было б увогуле, пры ўмове, што ад аднаго да другога ўсходу сонца быў бы кароткі прамежак часу даўжынёю з гадзіну, а сонца для поўнага дня павінна было б абярнуцца дваццаць чатыры разы. Калі абодва, то нельга было б назваць днём ні першы, пры ўмове, што сонца рабіла б сваё поўнае абяртанне за адну гадзіну, ні другі, дапусціўшы, што сонца спынілася і прайшло столькі часу, за колькі яно звычайна здзяйсняе свой кругабег ад ранку да ранку. Таму я не буду пытаць цяпер, што называецца днём, а запытаюся, што такое час, вымяраючы якім кругабег сонца, мы кажам, што яно здзейсніла яго за прамежак часу напалову меншы, чым звычайна, калі яно здзяйсняла яго за прамежак часу ў дванаццаць гадзінаў*. І параўноўваючы абодва часы, мы кажам, што гэты час удвая большы за той, нібы сонца абягае свой круг ад усходу да ўсходу то за адзін час, то за ўдвая большы. Дык хай ніхто не кажа мне, што рух нябесных целаў ёсць часам, бо нават калі нехта спыніў сонца малітваю, каб завяршыць пераможную бітву, то сонца стаяла, а час ішоў: бітва ж была праведзена і скончаная ў той прамежак часу, які быў дастатковы для гэтага. Такім чынам, я бачу, што час – гэта нейкая працягласць. Але ці бачу? Ці мне здаецца, што бачу. Ты пакажаш мне гэта, Святло і Праўда.

Ты загадваеш мне пагадзіцца, калі нехта кажа, што час – гэта рух цела? Не, не загадваеш. Бо я чую, што цела не можа рухацца інакш як у часе: Ты кажаш мне гэта. Але я не чую, што сам рух цела ёсць часам: Ты не кажаш гэтага. Бо калі рухаецца цела, то я вымяраю часам, як доўга яно рухаецца, з таго моманту як пачало рухацца і да таго як спыніцца. І калі я не ўбачыў, з якога моманту цела пачало рухацца, і яно працягвае рух так, што я не бачу, калі яно спыняецца, то я не магу вымяраць руху цела, хіба што з таго моманту як яго пабачыў і да таго, як перастаў бачыць. Калі я не бачу яго доўга, то я паведамляю толькі, што прайшло шмат часу, не кажучы колькі дакладна, бо сказаць колькі мы можам толькі пры параўнанні, накшталт: «такі ж прамежак часу, як і той», альбо «гэты прамежак часу ўдвая большы за той» ды іншае такім жа чынам. Калі ж мы зможам адзначыць месца, ад якога і да якога праходзіць, рухаючыся, свой шлях цела, альбо яго часткі, калі яно рухаецца, як на такарным варштаце, то мы зможам сказаць, колькі часу доўжыўся рух цела альбо яго часткі ад аднаго да другога месца. А паколькі рух цела – гэта адно, а тое, чым мы вымяраем яго працягласць, – іншае, то для кожнага відавочна, што мы павінны назваць часам. Бо калі іншым разам цела па-рознаму рухаецца, а іншым разам стаіць, то мы вымяраем часам не толькі яго рух, але і стаянне, ды кажам: «стаяла столькі, колькі і рухалася» альбо «стаяла ўдвая ці ўтрая больш, чым рухалася» ды іншае, што ўстановім ці дапусцім пры нашым вымярэнні, пра што звычайна кажуць «больш-менш». Такім чынам, час – гэта не рух цела.

Прызнаюся Табе, Пане, што я дасюль не ведаю, што такое час, але зноў жа прызнаюся Табе, Пане: я ведаю, што я кажу гэта ў часе і ўжо доўга я гавару пра час, і гэтае «доўга» нішто іншае, як прамежак часу. Якім чынам я ведаю гэта, калі не ведаю, што такое час? Ці можа я не ведаю, як сказаць пра тое, што ведаю? Бяда мне, бо я не ведаю нават, чаго я не ведаю. Вось, перад Табою я, Божа мой, і не маню: тое, што кажу я, – і ў сэрцы маім. «Ты запаліш светач мой, Пане, Божа мой, ты асветліш цемру маю».

Хіба не прызнаецца Табе душа мая прызнаннем праўдзівым, што я вымяраю час? Так, Пане, Божа мой, я вымяраю, а што вымяраю, не ведаю. Вымяраю рух цела часам. Хіба тады я не вымяраю і сам час? І сапраўды, калі я вымяраю як доўга рухаецца цела і як доўга яно перамяшчаецца адсюль туды, ці не вымяраю я час, на працягу якога яно рухаецца? Тады чым вымяраю я час? Можа карацейшым часам мы вымяраем даўжэйшы, як локцем папярэчыну? Бо мы бачым, як працягласць доўгага складу вымяраюць працягласцю кароткага, і кажуць, што ён удвая даўжэйшы. Гэтак жа мы вымяраем даўжыню верша колькасцю вершаваных радкоў, даўжыню вершаваных радкоў колькасцю стопаў, даўжыню стопаў колькасцю складоў, а працягласць доўгіх складоў працягласцю кароткіх, і не па старонках – бо гэткім чынам мы вымяралі б месца, а не час – а прамаўляючы. Калі словы ўжо прагучалі, тады мы кажам: «верш доўгі, бо ён складзены з гэтулькіх радкоў; вершаваныя радкі доўгія, бо яны змяшчаюць у сабе гэтулькі стопаў; стопы доўгія, бо яны цягнуцца гэтулькі складоў; доўгі склад, бо ён удвая даўжэйшы за кароткі. Але тут няма пэўнай меры часу, бо можа стацца, што больш кароткі верш, прамоўлены павольней, прагучыць за даўжэйшы прамежак часу, чым больш доўгі, але прамоўлены хутчэй. І гэтак з вершам, са стапою, са складам. Таму мне здаецца, што час – нішто іншае, як працягласць, але чаго, не ведаю, – ці не самой душы? Што ж тады я вымяраю, Божа мой, і пра што кажу ці не вызначаючы пэўна: «гэты час даўжэйшы за той» ці вызначаючы дакладна: «ён удвая даўжэйшы за той». Што я вымяраю час, я ведаю; але я не вымяраю будучае, бо яго яшчэ няма, не вымяраю цяперашняга, бо яно не мае працягласці, не вымяраю мінулага, бо яго ўжо няма. Дык што ж я вымяраю? Час які праходзіць, але яшчэ не прайшоў? Менавіта так я і казаў раней.

Будзь настойлівым, духу мой, засяродзься мацней: «Бог памочнік мой; ён стварыў нас, а не мы сябе». Скіруй увагу туды, дзе займаецца світанак праўды. Вось, уяві, што пачынае гучаць цялесны голас, ён гучыць і вось перастае, і настае маўчанне, гук адышоў і яго ўжо няма. Ён быў будучым да таго як гучаў, і яго нельга было вымяраць, бо яго яшчэ не было, нельга і цяпер, бо яго ўжо няма. Можна было б тады, калі ён гучаў, бо тады было тое, што магло быць вымерана. Але і тады ён не стаяў на месцы; ён прыходзіў і адыходзіў. Менавіта таму і можна было яго вымераць? Бо, праходзячы, ён цягнуўся нейкі прамежак часу, якім і можна было яго вымераць; цяперашняе ж не мае працягласці. Такім чынам, калі тады яго можна было вымераць, то вось, уяві сабе, што пачынае гучаць другі голас і гучыць дагэтуль аднолькава і без перапынку: вымерайма яго, пакуль гучыць, бо калі перастане гучаць, то ўжо пройдзе і не будзе таго, што можна вымераць. Вымерайма ж яго дакладна і скажыма, якая яго працягласць. Але ён гучыць дагэтуль, а вымераны ён можа быць не інакш як ад свайго пачатку, адкуль ён пачаў гучаць, і да канца, дзе перастаў. Мы ж вымяраем сам прамежак ад нейкага пачатку да нейкага канца. Таму гук, які цалкам не скончыўся, нельга вымераць, каб сказаць, наколькі ён доўгі ці кароткі, ці сказаць, што ён роўны другому, альбо ўдвая даўжэйшы за яго, ці нешта іншае. Але калі ён скончыцца, яго ўжо не будзе. Якім жа чынам яго можна вымераць? І аднак мы вымяраем час – не той, якога яшчэ няма, і не той, якога ўжо няма, і не той, які не мае працягласці, і не той, які не мае мяжы. Такім чынам, мы вымяраем не мінулы, не цяперашні, не праходзячы час, і аднак мы вымяраем час. Deus creator omnium (Пан – творца ўсяго) – гэты верш з васьмі складоў, і кароткія склады чаргуюцца ў ім з доўгімі: чатыры кароткія – першы, трэці, пяты і сёмы; яны адзінарныя ў адносінах да чатырох доўгіх – другога, чацвёртага, шостага і восьмага. Кожны доўгі склад у адносінах да кароткага ўдвая даўжэйшы па часе; я паведамляю гэта, вымаўляючы іх, і гэта так, наколькі гэта адчуваецца пачуццёвым успрыманнем. Абапіраючыся на пачуццёвае ўспрыманне, я вымяраю доўгі склад кароткім і адчуваю, што ён мае ўдвая большую працягласць. Але калі адзін гучыць пасля другога, і калі папярэдні кароткі, а наступны доўгі, то як я ўтрымаю кароткі, і як прыкладу яго для вымярэння доўгага, каб даведацца, што доўгі ўдвая даўжэйшы за яго? Бо доўгі не пачне гучаць, пакуль не перастане гучаць кароткі. І сам доўгі склад хіба я вымяраю падчас яго цяперашняга гучання? Не, я вымяраю яго толькі тады, калі ён скончыўся. Але яго заканчэнне, гэта і яго знікненне. Што ж такое тады я вымяраю? Дзе той кароткі, якім я вымяраю? Дзе той доўгі, які я вымяраю? Абодва прагучалі, адляцелі, адышлі, іх ужо няма: а я вымяраю і ўпэўнена адказваю, – наколькі можна давяраць спрактыкаванаму пачуццю, – што гэты склад удвая даўжэйшы за той, гэта значыць, больш працяглы ў часе. І я магу рабіць гэта толькі таму, што яны прыйшлі і скончыліся. Такім чынам, я вымяраю не самі склады, якіх ужо няма, а вымяраю нешта ў маёй памяці, што застаецца замацаваным у ёй. У табе, духу мой, я вымяраю часы мае. Не перашкаджай мне; гэта значыць, не перашкаджай сабе тлумам уражанняў сваіх. У табе, кажу я, вымяраю час. Уражанне, якое ствараюць у табе прамінальныя рэчы, застаецца і пасля таго, як яны праходзяць; яго, тое, што існуе цяпер, я і вымяраю, а не тое, што прайшло, яго пакінуўшы. Яго я і вымяраю, калі вымяраю час. І тады, альбо яно – час, альбо я вымяраю не час. Дык калі мы вымяраем маўчанне і кажам: «гэтае маўчанне цягнулася столькі ж часу, колькі доўжыўся гэты гук», хіба мы не трымаем у розуме меру гуку, які нібыта прагучаў, каб мець магчымасць паведаміць нешта аб працягласці маўчання ў часе. Бо не падаючы ніводнага гуку з вуснаў сваіх, мы ў думках выконваем паэтычныя творы і асобныя вершы, прамовы, вымярэнні рухаў і паведамляем пра прамежкі часу і іх суадносіны між сабою гэтак, нібы мы гаварылі б уголас. Калі нехта захацеў выдаць працяглы гук і, загадзя абдумаўшы, устанавіў яго будучую даўжыню, то, безумоўна, ён моўчкі вызначыў гэты прамежак часу, запомніў яго і пачаў выдаваць гук, які і гучыць, пакуль не дасягне прызначанай яму мяжы. Дакладней, ён гучаў і будзе гучаць, бо тая яго частка, якая ўжо прайшла, сапраўды гучала, тое ж, што застаецца, яшчэ будзе гучаць. Гэтак жа адбываецца таксама, калі цяперашні намер пераносіць будучае ў мінулае; са змяншэннем будучага расце мінулае, аж пакуль будучае не будзе вычарпана і ўсё стане мінулым.

Але якім чынам змяншаецца ці вычэрпваецца будучае, якога яшчэ няма, альбо якім чынам расце мінулае, якога ўжо няма? Толькі таму, што ў душы, якая гэта чыніць, існуюць тры аспекты. Бо яна і чакае, і ўспрымае, і помніць: тое, чаго яна чакае, праходзіць праз тое, што яна ўспрымае, і пераходзіць у тое, што яна помніць. Хто будзе пярэчыць, што будучага яшчэ няма? Але ў душы ўжо ёсць чаканне будучага. І хто будзе пярэчыць, што мінулага ўжо няма? Але ў душы дагэтуль ёсць памяць пра мінулае. І хто будзе пярэчыць, што цяперашні час не мае працягласці, бо праходзіць імгненна? Але працяглае наша ўспрыманне, праз якое імкнецца знікнуць тое, што настае. Такім чынам, доўгі не будучы час, якога няма; доўгае будучае – гэта доўгае чаканне будучага. І доўгі не мінулы час, якога няма; доўгае мінулае – гэта доўгая памяць пра мінулае. Я збіраюся прамовіць вядомы мне псальм: да таго, як я пачну яго, маё чаканне скіраванае на яго ўвесь, калі ж пачну, то на тое, што з гэтага чакання я адпраўляю ў мінулае, скіроўваецца і мая памяць. Такім чынам, жыццё гэтага майго дзеяння распрасціраецца на памяць пра тое, што я прамовіў, і на чаканне таго, што я збіраюся прамовіць, але ўспрыманне маё – у цяперашнім, праз яго перапраўляецца будучае, каб стаць мінулым. І чым далей наперад ідзе дзеянне, тым больш падаўжаецца памяць і скарачаецца чаканне, аж пакуль усё чаканне не будзе вычарпанае. І тады ўсё дзеянне будзе скончанае і пяройдзе ў мінулае. Тое ж, што і ў цэлым псальме, адбываецца таксама і ў яго асобных частках, і ў яго асобных складах, і ў даўжэйшым дзеянні, часткаю якога магчыма ёсць і гэты псальм, і ва ўсім чалавечым жыцці, часткамі якога ёсць усе чалавечыя дзеянні, ды і ва ўсім веку сыноў чалавечых, часткамі якога ёсць усе чалавечыя жыцці.

Але паколькі «міласэрнасць твая лепей за жыццё», то вось жыццё маё – гэта рассеянне, і «правіца твая падтрымала мяне ў Пане маім», Сыне чалавечым, пасярэдніку паміж Табою адзіным і намі многімі, якія існуюць у многім і праз многае, «каб дасягнуў я праз яго, як і ён дасягнуў мяне». Пакінуўшы старое жыццё, я збяруся і пайду ўслед за адзіным, забыўшыся пра мінулае, не рассейваючыся розумам на тое, што будзе і пройдзе, але асягаючы тое, што перада мною, не рассеяна, а засяроджана «я пайду да перамогі звышняга паклікання», дзе пачую «голас хвалы і буду сузіраць хараство Тваё», якое не прыходзіць і не праходзіць. Цяпер жа «гады мае сыходзяць у стогнах», і толькі Ты маё суцяшэнне, Пане, Ты Айцец мой спрадвечны, я ж распаўся на часы, парадку якіх я не ведаю, і сумятлівымі разрозненнямі раздзіраюцца думкі мае, само нутро душы маёй, пакуль не сальюся ў адно ў Табе, ачышчаны і расплаўлены агнём любові Тваёй.

І я ўстану і стануся цэлым у Табе, у вобразе маім, праўдзе маёй. І не буду болей цярпець пытанняў людзей, якія пакараныя гэткай хваробаю, што прагнуць болей, чым могуць узяць, ды кажуць: «Што рабіў Бог да таго, як стварыў неба і зямлю?». Ці: «Чаму Яму прыйшло на розум нешта рабіць, калі да таго Ён ніколі нічога не рабіў?». Дай ім, Пане, добра падумаць, што яны кажуць, і зразумець, што нельга казаць «ніколі» там, дзе няма часу. Бо калі яны кажуць «ніколі не рабіў», то яны кажуць нішто іншае як «не рабіў ні ў якім часе». Няхай убачаць яны, што не можа быць ніякага часу без створанага, і перастануць гаварыць пустое. Хай асягнуць тое, што перад імі, і зразумеюць, што раней за ўсе часы Ты, вечны Творца ўсіх часоў, і што няма ніякіх часоў, роўных па вечнасці з Табою, і ніякіх стварэнняў, калі нават ёсць і надчасавыя.

Пане, Божа мой, у якім схове тоіцца найглыбейшая таямніца Твая, і як далёка ад яе адкінулі мяне наступствы грахоў маіх. Вылечы вочы мае – і буду радавацца святлу Твайму. Сапраўды, калі ёсць дух, магутны вялікай ведаю і прадбачаннем, якому гэтак жа вядомае мінулае і будучае, як мне вядомы адзін псальм, то вельмі дзівосна і моцна ўражвае нас дух гэты, бо ад яго не схавана ні тое, што прайшло, ні тое, што яшчэ застаецца ў вяках, як ад мяне, калі я спяваю гэты псальм, не схавана, што і колькі з яго прайшло ад пачатку, што і колькі застаецца да канца. Але хай адыдзе ад мяне думка, што Ты – заснавальнік сусвету, заснавальнік душаў і целаў, хай адыдзе ад мяне думка, што Ты ведаеш усё будучае і мінулае гэткім жа чынам. Больш, больш дзівосна і больш таямніча ведаеш яго Ты. Бо ў таго, хто спявае вядомае, і ў таго, хто слухае вядомы псальм, ад чакання будучага і пры ўспаміне пра мінулае змяняюцца адчуванні і рассейваюцца пачуцці. Не гэтак у Цябе, нязменна вечнага, сапраўды вечнага Творцы розумаў. Бо Ты гэтак жа ведаў на пачатку неба і зямлю без зменаў веды Тваёй, як і стварыў на пачатку неба і зямлю без падзелу дзеяння Твайго. Хто разумее гэта, хай славіць Цябе, і хто не разумее, хай славіць Цябе. О як высока Ты, і пакорныя сэрцам – дом Твой. Бо «Ты падымаеш прыгнечаных», і не падаюць тыя, каго Ты ўзвысіў.

Алесь ЖЛУТКА. Святы Аўрэлій Аўгустын. Жыццё і гісторыя навяртання. >>