Езус Хрыстус... Ці ёсць у свеце Імя больш шырока вядомае, Імя, якое трывала ўвайшло ў свядомасць значнай колькасці людзей? І не проста ўвайшло, а стала сімвалам найвышэйшай чалавечнасці, літасці, маральнай чысціні і дасканаласці, выратавання душы ў нягодах нашага напоўненага мітуснёй і марнатраўствам зямнога жыцця і ў вечнасці. Як няма кнігі, якую б цытавалі найчасцей за Біблію, так, напэўна, няма імені, якое вымаўлялася б найбольшай колькасцю вуснаў, чым Імя Езуса, – хаця б у той частцы сусветнай цывілізацыі, дзе шануюць Біблію. А колькі літаратурных старонак, колькі паэтычных радкоў – самых узнёслых і глыбока філасафічных – прысвечаныя Таму, Хто дае святло і надзею, – тое святло, што, паводле слоў евангеліста, «у цемры свеціць, і цемра не апанавала яго» (Ян 1, 5)1. Ужо дзве тысячы гадоў запар еўрапейскія мастакі і паэты так ці інакш ствараюць – кожны на свой лад – свае ўласныя «евангеллі», свой вобраз Езуса. У трагічным ХVІІ стагоддзі да Яго імкнуў сваё духоўнае парыванне і паэтычнае натхненне выбітны нямецкі паэт-містык, каталік Ангелус Сілезіус, сцвярджаючы, што толькі тады ўратуецца чалавек, калі ў ім самім народзіцца Хрыстус: «Wird Christus tausendmal zu Bethlehem geboren, / Und nicht in dir, du bleibst noch Ewiglich verlohren»2 («Калі Хрыстус тысячу разоў нараджаецца ў Бэтлееме, / A не ў табе, ты яшчэ згублены для Вечнасці»). І яшчэ: «O Wunder! Christus ist die Wahrheit und das Wort, / Liecht, Leben, Speiss, und Tranck, Pfad, Pilgram, Thьr und Ort»3 («О цуд! Хрыстус – Праўда і Слова, / Святло, жыццё, ежа і пітво, шлях твой, пілігрым, прытулак і жытло»). І ў тым жа стагоддзі, у эпоху цяжкіх сумненняў, крывавых войнаў, пагроз чалавечаму духу, другі паэт – на гэты раз Пауль Герхардт – прыпадаў да Святога Крыжа і да ранаў Укрыжаванага: «Гляжу – и без боязни Все сознаю сполна: / В твоей ужасной казни / Есть и моя вина. / Стою перед Тобою, / О скорбный лик Христов, / И вынести любое / Возмездие готов. / Прими меня, Спаситель, / В раскаянье моем! / Твой рот меня насытил / Блаженнейшим питьем. ...Когда я мир покину, / Меня не покидай, / Когда навек остыну, / Свое тепло мне дай. / Своей незримой дланью / Тоску мою уйми, / За роковою гранью / К себе меня прими. / Пусть будет мне опорой / В смертельной маете / Тот чистый лик, который / Нам светит на кресте» (пераклад Л. Гінзбурга4). І праз тры стагоддзі слынны рускі паэт у часіну глыбокага духоўнага крызісу, як глыток гаючай вады, ўспрыме Слова, якое гучыць са старонак Евангелля: «...Всю ночь читал я Твой Завет / И как от обморока ожил»5. Праз палову стагоддзя пасля таго, як нарадзіліся гэтыя радкі Барыса Пастарнака, перакладчык ягонай паэзіі і таленавіты беларускі паэт Рыгор Барадулін будзе ўглядацца ў скрыжаванне шляхоў чалавечага духу і Духу Божага: «Трысвечча. / Трохкутнік. Трысцё. / Трысцен. Трыадзінства. / Трыпутнік. / Спрадвечча. Прадонне. Жыццё. / І раскрыжаваны Пакутнік»6. Гэты шэраг цытат можна працягваць бясконца...

Калісьці, за некалькі дзён да скону, Ёган Вольфганг Гётэ, разважаючы разам з верным сваім сакратаром Ёганам Петэрам Экерманам пра Біблію і пра сапраўднае і «несапраўднае» ў ёй, прамовіў: «...я ўсе Чатыры Евангеллі лічу сапраўднымі, таму што ў іх нас уражвае водбліск той высокай духоўнасці, якая зыходзіла ад асобы Хрыста і была такой Боскай, што больш Боскай за яе нічога і нідзе на зямлі не сустракалася. Калі мяне запытаюць, ці здольны я, паводле сваёй прыроды, з глыбокай пашанай перад Ім пакланіцца, я адкажу: несумненна. Я схіляюся перад Ім як перад Боскім Адкрыццём найвышэйшага маральнага прынцыпу»7. Адпаведна з хрысціянскім светапоглядам, Езус Хрыстус увасобіў у Сабе ўсю паўнату Боскай існасці і адначасова ўсю паўнату чалавечай прыроды. Яны суіснуюць у Ім непадзельна і ў той жа час самастойна – як у Богачалавеку. Прынцыпова важна, што Езус – Богачалавек, а не чалавекабог. Як слушна адзначае Сяргей Аверынцаў, «спецыфіка хрысціянства, безумоўна, не ў вучэнні пра звышчалавечага пасрэдніка паміж зямным і нябесным планамі быцця. Такі падыход вядомы ў той ці іншай ступені самым розным рэлігійна-міфалагічным сістэмам (у грэцкім паганстве – героі; у рымлян – «боскія» цэзары). Але Хрыстус – не «паўбог», г. зн. не прамежкавы стан паўбоскасці і паўчалавечнасці, але парадокс злучэння абодвух пачаткаў у іх поўным выглядзе»8. Бог, які сышоў да людзей, каб стаць найбольш поўным увасабленнем чалавечнасці...

Такім чынам, Езус не толькі Бог, але і Чалавек. І калі Ягоная Боская прырода ёсць безумоўным фактам хрысціянскага веравызнання, то Ягонае існаванне як чалавека ёсць безумоўным фактам гістарычнай навукі – нават той, якая не пагаджаецца з верай. У такім разе застаецца дадаць, што ў гісторыі няма аніякай асобы, якая б гэтаксама паўплывала на далейшы ход культуры і цывілізацыі. Хто ж Ён такі, гэты надзвычайны Чалавек? Слынны французскі каталіцкі пісьменнік Франсуа Марыяк пісаў у «Жыцці Езуса» (1936): «Раней, чым мы даведаліся, што Ён – Бог, у пэўную эпоху, дастаткова блізкую да нас па часе, з'явіўся Нехта, нейкі Чалавек, які меў радзіму і належаў да пэўнага племені; Чалавек – адзін з многіх, такі падобны на акаляючых яго адзінаццаць беднякоў, што спатрэбіўся пацалунак Юды, каб адрозніць Яго ад іх. Гэты просты чалавек з Галілеі – выхадзец з вельмі беднай сям'і, якая да таго ж смяецца з Яго і лічыць Яго вар'ятам, валодае такой уладай над матэрыяй, над целамі і душамі людзей, што натхняе іх, пасяляе ў іх месіянскую надзею. ...Перад намі найвялікшая з постацяў Гісторыі, з усіх гістарычных асобаў яна менш за ўсё падлягае лагічнаму асэнсаванню, таму што самая жывая»9.

Сапраўднае чалавечае Імя Езуса – імя габрэйскае, і гучыць яно як Йешуа га-Ноцры (Езус з Назарэта). Само ж шырокавядомае ў лацінскай версіі Езус Хрыстус утварылася ад грэцкай трансфармацыі габрэйскага (іўрыцкага) Йешуа га-Машыях, дзе Машыях (Месія) азначае «Памазаны [Богам]», што ў перакладзе на грэцкую мову гучыць як Хрыстос. Што ж значыць гэтае Месія, і чаму Ён нарадзіўся не дзе-небудзь, а ў маленькай Юдэі на ўсходнім ўзбярэжжы Міжземнага мора, паводле адных звестак – у Нацэраце (Назарэце), паводле другіх – у Бет-Лэхеме (Бэтлееме)? Ці ёсць заканамернасць у тым, што Ён нарадзіўся юдэем, каб стаць заснавальнікам хрысціянства? Вядома, ёсць. Ягонае нараджэнне было падрыхтавана не больш не менш як двума тысячагоддзямі развіцця старажытнагабрэйскай культуры, пачынаючы з таго моманту, калі родапачынальнік габрэяў Аўраам пачуў голас Бога, адгукнуўся на яго, заключыў Запавет з Усемагутным і рушыў у Ханаан – Зямлю Запаветную. Досвед «сябра Божага» Аўраама і ягоных нашчадкаў, іх адкрыцці на шляху Богапазнання адбіліся і сканцэнтраваліся ў юдэйскім Святым Пісанні, якому наканавана было стаць першай часткай Хрысціянскай Бібліі – Старым Запаветам10. Тыя вялікія духоўныя сэнсы і парадыгмы, што былі замацаваныя ў Старым Запавеце, і сталі зыходнай кропкай фармавання хрысціянскай традыцыі. Перш за ўсё, гэта сама ідэя Адзінабожжа – дзёрзкі выклік політэістычным (паганскім) культурам. Па-другое – ідэя Саюзу (Дамовы ў высокім сэнсе слова) паміж Богам і Ягонымі выбраннікамі, народам Божым, у рэшце рэшт – паміж Богам і ўсім чалавецтвам (ужо Аўрааму сказана: «...і дабраславяцца ў табе ўсе народы зямныя» – Быц 12, 3). Пры гэтым сам Пан Бог з'яўляецца ініцыятарам Саюзу, прапануе яго чалавеку на аснове свабоднага выбару (пазней іўрыцкае берыт будзе перакладзена на грэцкую мову не як syntheke – «саюз», «дамова», а як diatheke – «запавет», і акцэнт будзе перанесены на Боскае волевыяўленне). Ідэя Саюзу-Запавету з'яўляецца стрыжнем усёй гісторыі, якая асэнсоўваецца старажытнаяўрэйскай культурай як бясконцы дыялог Бога і чалавека, як сумесныя намаганні Бога і чалавека дзеля ажыццяўлення Яго задумы. Разважаючы над лёсам народа, які даў свету Езуса, Аляксандр Мень пісаў: «Знамянальна, што рэлігіі Запавету трымаўся народ, які не стварыў магутнай цывілізацыі, не вылучаўся ў палітычных адносінах і толькі на кароткі час дасягнуў нацыянальнай незалежнасці. Але вернасць Богу ён змог пранесці праз доўгія стагоддзі сваёй пакутліва цяжкай гісторыі»11.

Праз увесь Стары Запавет праходзіць ідэя бясконцага аднаўлення Запавету паміж Богам і вернымі Яму людзьмі, а ў Кнізе прарока Йірмеягу (Ерэміі) упершыню прагучаў выраз берыт га-хадаша – «новы саюз» (Ер 31, 31), законы якога будуць напісаныя ў сэрцах людзей (31, 33). Хрысціянская традыцыя і ўзнікае з надзеі, што гэта здзейснілася, што «новы саюз» паміж Богам і людзьмі створаны праз тую вялікую ахвяру, якую прынёс Ён, паслаўшы Сына Свайго на пакутлівую смерць: «Новы Запавет у маёй крыві, якая за вас праліваецца» (Лк 22, 20). Цікава, што «Новым Запаветам» называла сябе юдэйская кумранская абшчына, якая ўзнікла ў 2 ст. да Н. Х. і жыла напружаным чаканнем прыходу Месіі. Між іншым, чаканнем Яго жылі і працягваюць жыць усе юдэі. Паводле юдэйскага разумення, дадзенага перш за ўсё ў прароцкіх Кнігах (асабліва Ісаі і Ерэміі), Месія – нашчадак ізраільскага цара Давіда, асаблівы Пасланец Божы, які прыйдзе ў самым канцы часоў, у канцы нашай няправеднай гісторыі, каб кардынальна змяніць свет і чалавека, каб выратаваць чалавецта і адкрыць яму шлях да міру і гармоніі. Вера ў Месію як Сына Давідава стала адным з зыходных пунктаў хрысціянскага светаўспрыняцця: «...і дасць Яму Пан Бог трон Давіда, бацькі Яго, і будзе цараваць над домам Якуба (Якава) вечна, і Царству Яго не будзе канца» (Лк 1, 32–33). У гэтых словах евангеліста Лукі чуецца прамое адгалоссе старажытнага прароцтва Натана (Нафана), дадзенага Давіду: «І будзе непахісны дом твой і царства тваё вечна перад тварам Маім, і трон твой устаіць вечна» (2 Сам 7, 16). Але, у адрозненне ад Месіі як Сына Чалавечага – зямнога чалавека, на якім будзе асаблівае блаславенне Божае і які здзейсніць волю Бога, Месія ў хрысціянскай традыцыі разумеецца як Сын Божы (хаця, як вядома, сам Езус выбірае з мноства перыфрастычных іменаванняў Месіі ў Старым Запавеце менавіта гэтае – Сын Чалавечы, што гучыць у Кнізе Даніэля і значыць, між іншым, што менавіта ў месіянскую эру і пачнецца толькі сапраўдная гісторыя з чалавечым тварам).

Нагадаем, што, згодна з хрысціянскай дактрынай, Сын Божы – гэта не нейкі «іншы» Бог, незалежны ад Бога Старога Запавету. Гэта той жа Адзіны Бог, які даў знаць Сябе людзям у абліччы Богачалавека, гэта ўвасобленае Слова Божае – Логас, другі Твар Святой Тройцы. Спатрэбіліся стагоддзі і стагоддзі складанай духоўнай працы юдэйскай культуры, каб узнікла разуменне, што Твар Абсалюта – абсалютна дасканалага, нябачнага, безцялеснага Бога, які не мае аніякай выявы, – мог з'явіцца людзям. Як піша С.Аверынцаў, «парадокс асобаснага разумення Абсалюту, да якога прыйшла юдэйская думка, увенчваецца ў вобразе Хрыста новым парадоксам «учалавечвання» гэтага Абсалюту»12. Пры гэтым хрысціянскі Богачалавек прыходзіць у свет людскі, каб зазнаць і падзяліць з людзьмі найцяжэйшыя ўмовы чалавечага існавання, перажыць страшэнныя пакуты, страх самоты, неразумення, смерці. Усё гэта робіць Яго такім зразумелым і блізкім мільёнам і мільёнам людзей. Сваёй неверагоднай лагоднасцю, рахманасцю, чысцінёй, мужнай самаахвярнасцю Ён адкрывае для многіх і многіх шлях да Ісціны і Вечнага Жыцця, да сапраўднай чалавечнасці.

Што ж здарылася там, у маленькай Юдэі, на мяжы Старой і Новай эры? Здарылася Яго Нараджэнне, якое і стала пачаткам гэтай Новай эры – эры ад Нараджэння Хрыстова. А нарадзіўся Ён, як сведчыць навука, у прамежку паміж 7 і 4 гадамі – парадаксальна! – да Н. Х. – ці то ў Назарэце, ці то ў Бэтлееме (большасць аўтарытэтных біблеістаў лічыць, што ў Назарэце; у Бэтлееме ж, родным горадзе Давіда, – паводле логікі больш высокай за эмпірычную гісторыю Святой гісторыі, Метагісторыі). Гэта быў той цяжкі час, калі Юдэя ўжо больш за паўстагоддзя знаходзілася пад уладай Рыма і з'яўлялася ўсяго толькі адной з правінцый (пратэктаратам) агромністай Рымскай імперыі. Тут кіравалі намеснікі імператара – пракуратары (у тэксце Новага Запавету – ігемоны). Магчыма, як сведчаць апошнія археалагічныя знаходкі ў Ізраілі, у Кейсарыі, якая была пабудавана рымлянамі як адміністрацыйная сталіца Юдэі, пракуратараў трэба называць прэфектамі: старажытны камень з выразаным на ім лацінскім надпісам сведчыць: «Prefectus Pontius Pilatus». Так, гэта той самы Пілат, намеснік Юдэі, падчас кіравання якога Езус выйшаў на пропаведзь перад народам. Трэба памятаць, што пракуратарства (ці прэфектура?) у гэтай далекай і з пункту гледжання рымлянаў варварскай правінцыі рабілася часта пачэснай ссылкай, у якую адпраўлялі асобаў, якіх не вельмі зручна было трымаць блізка ад трона цэзара. Так і Пілат вядомы гісторыкам сваёй жорсткасцю і сквапнасцю. Але прыйсці ў свет Езусу было наканавана ў той час, калі падыходзіла да свайго канца цараванне Гордуса – Ірада. Для яго аднаго Рым аднавіў – хаця і на кароткі тэрмін – манархію ў Юдэі. Ірад быў ідумеянінам па паходжанні (дакладней, сынам багатага ідумеяніна і жанчыны-бедуінкі). Ідумея (або Эдом) была краінай за Іарданам, населенай паганцамі. Але падчас Хасманейскага царства (143–63 гг. да Н. Х.), што ўсталявалася пасля доўгай і цяжкай барацьбы юдэяў пад кіраўніцтвам братоў Макабі (Макавеяў) з роду Хасманеяў супраць элінізатараў (грэкаў), Ідумея была далучана да Юдэі, а яе насельніцтва звернута ў юдаізм. Такім чынам, Ірад паходзіў з сям'і празелітаў (ці неафітаў), якія вельмі павярхоўна прынялі монатэізм (дарэчы, менавіта горкі і красамоўны прыклад Ірада стаў той нагодай, якая прымусіла юдэйскіх мудрацоў вынесці вердыкт аб забароне місіянерскай дзейнасці і агітацыі за пераход у юдаізм). Ірад вельмі дрэнна ведаў юдэйскую традыцыю і ўсё жыццё захоўваў нейкі цьмяны страх перад ёю. Ён не меў аніякіх правоў на трон Юдэі, але гэтыя правы яму «зрабілі» ягоныя рымскія сябры (Ірад вучыўся ў Рыме і сябраваў з Калігулам, а таксама карыстаўся падтрымкай Аўгуста). Яго ажанілі з Марыямнай з хасманейскага роду, каб у вачах габрэйскага народа ён меў хоць якое-небудзь права на царскую ўладу. Але цар, эгаістычны, жорсткі, вельмі далёкі ад духоўных, рэлігійных праблем, якія хвалявалі народ, так і не змог дамагчыся хаця б маленькай праявы схільнасці да яго народу. Як пісаў Аляксандр Мень, «жыццё гэтага манарха , які быў празваны лісліўцамі Вялікім, магло б даць сюжэт для некалькіх трагедый накшталт «Макбета». Захапіўшы ўладу пры падтрымцы рымлянаў і супраць волі народа, ён дарэмна спрабаваў заваяваць папулярнасць. За трыццаць тры гады яго царавання, знешне бліскучага, варожасць да Ірада толькі павялічвалася»13.

Так, Ірад уяўляў сабою, напэўна, тып тырана, які так ці інакш паўтараецца ў гісторыі: чалавек, які знешне праяўляе сваю моц, шмат будуе і, здаецца, умацоўвае дзяржаву, унутрана застаецца слабым, недаверлівым, падазроным. Ірад ва ўсіх бачыў супернікаў, прэтэндэнтаў на ягоны прастол. Ён метадычна знішчаў нават сваіх блізкіх і загадаў пакараць смерцю Марыямну, якую кахаў і пасля гібелі якой ледзьве не звар'яцеў, але пасля таго загадаў забіць і яе маці Аляксандру, і мужа сваёй сястры і шмат каго яшчэ (час Ірада бліскуча апісаны слынным габрэйска-рымскім гісторыкам, сведкам гэтага часу Іосіфам Флавіем у ягонай «Юдэйскай вайне»). Паказальна: Ірад загадаў забіць аднаго за другім сорак пяць з сямідзесяці двух членаў Сангедрына (Сінедрыёна) – суда святароў. Іх нельга было падкупіць, імі нельга было маніпуляваць, і Ірад вырашыў проста знішчыць большую іх частку. Вакол цара недарэмна складаецца крывавы арэол, і нездарма з ім звязваецца паданне аб знішчэнні немаўлятаў у Бэтлееме, калі Ірад даведаўся, што, згодна з прадказаннямі старажытных прарокаў, там нарадзіўся Месія – сапраўдны Цар Юдэйскі. Менавіта таму, паводле евангельска тэксту, Дзева Марыя, цесля Юзаф і маленькі Езус змушаныя ратавацца нейкі час у Егіпце.

У біяграфіі Езуса шмат загадкавых «белых плямаў», правалаў. Так, мы даведваемся, што Яму было дванаццаць гадоў, калі Яго ўпершыню прывезлі ў Ерусалім, дзе ён чуў, як славутыя рабі (настаўнікі, што вучылі народ Закону) тлумачылі Тору, і сам выявіў сваю мудрасць і майстэрства ў разуменні Святога Пісання. Потым Ён на доўгі час «знікае» (як мяркуюць навукоўцы, гэты час Ён правёў у адным з есейскіх манастыроў, узорам якога была заснаваная ў ХХ ст. Кумранская абшчына). Вядома толькі, што Ён пачынае сваю пропаведзь у народзе каля 28 г. ад Н. Х. Ва ўзросце трыццаці гадоў (у асэнсаванні старазапаветных тэкстаў гэта ўзрост духоўнай сталасці) Езус прыняў хрышчэнне ад чалавека, вядомага пад імем Яна Хрысціцеля, таму што ён, у адпаведнасці з есейскім абрадам, ачышчаў людзей ад грахоў у вадзе Іардана (гэта адпавядала і агульным юдэйскім звычаям ачышчэння вадою як сімвалам святасці). Паводле евангельскага тэксту, Ян Хрысціцель адным з першых пазнаў у Езусе Месію, Сына Божага, і абвясціў Яго асаблівае прызначэнне. Потым ён быў пакараны смерцю адным з пераемнікаў Ірада, тэтрархам Ірадам Анціпаю за тое, што бясстрашна абвінавачваў цара ў амаральных учынках.

Пасля хрышчэння і пачынаецца дзейнасць Езуса як Збавіцеля. Гэта вельмі цяжкі, неспакойны час, калі Юдэя жыве ў прадчуванні ўзрыву, калі зелоты, прыхільнікі барацьбы з Рымам, мараць пра паўстанне, якое вызваліць радзіму. Менавіта гэты момант выбірае Езус, каб звярнуцца да народа. Ён вучыць яго сапраўднай маральнасці, чалавечнасці, гаворыць аб важнасці перш за ўсё этычных запаведзяў любові да Бога і людзей. Ён вучыць міласэрнасці і памяркоўнасці. Яго шчырыя і мудрыя словы, што ідуць ад сэрца і набываюць форму простых і адначасова вельмі глыбокіх прыпавесцяў, западаюць людзям у душу, запамінаюцца імгненна. Ён зноў і зноў нагадвае, што прыйшоў здзейсніць усё, што гаварылася у Законе і Прароках (Тора і Прарокі – дзве першыя, ужо кананізаваныя да гэтага часу, часткі габрэйскай Бібліі), Ён патрабуе маральнай дасканаласці («...будзьце дасканалымі, як дасканалым ёсць Айцец ваш Нябесны» – Мц 5, 48), Ён вучыць, як наблізіцца да Валадарства Божага, якое найперш ў сабе павінен знайсці чалавек.

Каля 30 ці 33 г. Ён уваходзіць з вернымі вучнямі ў Ерусалім напярэдадні найвялікшага юдэйскага свята – Вялікадня (на іўрыце – Песах, ад гэтага ж кораню – Пасха). Астранамічныя паказчыкі сведчаць хутчэй у бок 33 г., таму што менавіта ў гэты год пачатак велікоднага тыдня прыпадаў на пятніцу (паводле месячнага календара, 15 дзень вясновага месяца Нісана заўсёды супадае з поўняй). Ерусалім, як заўсёды перад такім вялікім святам, быў напоўнены мноствам паломнікаў. Горад быў узрушаны чуткамі пра Месію, які ўрачыста ўехаў у горад на белай асліцы, як пра тое і казалі старажытныя прарокі. Кожны звязваў з Месіям свае надзеі, а зелоты – у першую чаргу вызваленне краіны ад рымскага прыгнёту (некаторыя намёкі евангельскіх тэкстаў гавораць аб сувязі з коламі супраціўлення Рыму сумна славутага Юды; адна з гіпотэзаў гаворыць, што, можа, таму і выдаў ён Настаўніка рымскім уладам, каб прымусіць Яго праявіць сваю волю і ўладу, павесці за сабою народ). Паказальны факт: пракуратар Понцій Пілат пакідае сваю палюбоўніцу ў Кейсарыі і напярэдадні свята прыязджае ў Ерусалім, каб кантраляваць там сітуацыю. Ён устрывожаны нездарма: словы гэтага Месіі могуць запаліць полымя народнага бунту. Пракуратар дрэнна разумеў гэтага Чалавека: Ён вучыў перайначванню свету праз унутранае, духоўнае, і толькі на гэтае спадзяваўся. Верагодна, што з гэтым была звязана і тая рэформа, якую Ён хацеў здзейсніць у Ерусалімскім Храме: спыніць усялякія грашовыя аперацыі каля сценаў Храма (там абменьвалі грошы для паломнікаў з розных краінаў рассеяння, прадавалі галубоў для сімвалічнага ахвярапрынашэння). Езус хацеў давесці да апагею тое, што шмат стагоддзяў назад ужо пачалі рабіць прарокі: стварыць абсалютна духоўны тып рэлігіі, дзе ўсялякія ахвяраванні будуць замененыя любоўю да Бога, міласэрнасцю, справядлівасцю. Яшчэ ў VІІІ ст. да Н. Х. прарок Гошэа (Осія) пісаў: «Міласэрнасці хачу Я, не ахвяры, І Богапазнання больш за ўсёспаленне...» (Ос 6, 6). Гэтыя словы прарока паўторыць Езус з Назарэта.

Пасля здарэння ў Храме – выгнання адтуль гандляроў і мянялаў – Езус быў арыштаваны. Верагодна тое, што занепакоеныя сітуацыяй старэйшыны горада і першасвятар Ерусалімскага Храма пайшлі на змову з рымскімі ўладамі, каб ізаляваць гэтага Чалавека, які залішне хваляваў народ. Ці быў той суд, што апісваюць евангелісты, ужо на значнай дыстанцыі ад таямнічых, не ва ўсім зразумелых падзей (да таго ж, у гэтым апісанні ёсць свае супярэчнасці)? Хутчэй за ўсё, суд і яго вынікі былі фальсіфікаваныя, гэта значыць народу ўсё было абвешчана як рашэнне суда. Калі дэталёва разбірацца ў сведчаннях евангельскага тэксту, становіцца зразумелым, што, калі гэты суд адбыўся, то ён парушыў абсалютна ўсе параграфы старажытнага крымінальнага і грамадзянскага кодэксу. Ужо ў ХХ ст. быў праведзены цікавы эксперымент: у Ерусаліме сабраліся юдэйскія равіны, найвялікшыя знаўцы старажытнага права. Яны па ўсіх правілах разгледзелі справу Йешуа га-Ноцры і вынеслі апраўданне за адсутнасцю складу злачынства...

Так, каб Яго сапраўды судзіў сапраўдны суд юдэйскіх святароў – Сангедрын, Ён быў бы апраўданы. Але ў краіне, дзе панаваў тэрор, нельга было гарантаваць ніякай законнасці. Да таго ж, як ужо было сказана, вярхушка святарства, напэўна, баялася, каб рэпрэсіі зноў не абрынуліся на народ: Рым трымаў навокал Ерусаліма вялікую колькасць легіёнаў, якія толькі чакалі загаду. Сам жа Езус, здаецца, свядома дзейнічаў адпаведна ўласнаму цвёрдаму плану: «Бо вучыў сваіх вучняў і гаварыў ім, што Сын Чалавечы аддадзены будзе ў рукі чалавечыя, і заб'юць Яго, і пасля забойства на трэці дзень уваскрэсне» (Мк 9, 31). Ён быў пакараны смерцю тыпова рымскім спосабам: праз укрыжаванне на перакладзіне ў выглядзе літары «Т». У Юдэі нікога і ніколі так не каралі. Здавалася, усё скончылася з Ягонай смерцю. Але хутка верныя вучні панеслі радасную вестку пра Уваскрэсенне Укрыжаванага. У памяці сваёй яны неслі словы Езуса: «Дык вось, ідзіце, навучыце ўсе народы, хрысціце іх у імя Айца і Сына і Святога Духа, навучаючы іх выконваць усё, што Я запаведаў вам. І вось, Я з вамі ва ўсе дні да скону веку. Амінь» (Мц 28, 19–20).

Галоўным вынікам гэтай таямнічай гісторыі стала стварэнне Чатырох Евангелляў, якія былі выбраныя з вялікай колькасці падобных твораў, што распавядалі пра Езуса і Яго вучэнне, – выбраныя як найбольш адэкватныя хрысціянскаму веравызнанню. Безумоўна, Чатыры Евангеллі – сэрца Новага Запавету, і кожны з вялікіх евангелістаў па-свойму бачыць адну і тую ж гісторыю. «Гэтай гісторыі, – піша С.Аверынцаў, дзве тысячы гадоў... Для адных яна – самая рэальная рэальнасць, з якою і пры святле якой жывеш дзень за днём. Для другіх – крыху далей: тое, у што патрабуецца верыць вернікам. Для трэціх – яшчэ далей: адзін з кампанентаў культурнай традыцыі, «матыў», «вобраз», метафара для апісання рэчаў пабочных. Вельмі ёмістая метафара. Для чацвёртых, нарэшце, – шкодная бязглуздзіца, якую трэба ўсімі дазволенымі і недазволенымі прыёмамі сцерці з чалавечай памяці. Але ні першыя, ні другія, ні трэція, ні нават чацвёртыя не могуць забыць, супакоіцца, жыць, як быццам нічога не было... Старую гісторыю будуць перадумваць зноў і зноў. Чатыры старажытныя апавядальнікі выклалі яе вельмі сцісла, з лакунамі, што трывожаць нашае ўяўленне, з загадкавымі ўмаўчаннямі, а галоўнае – не дазваляючы сабе ніякіх матывацый, нават ніякіх ацэначных эпітэтаў... Тое, што яны распавялі, патрабуе тлумачэння, але свайго ўласнага тлумачэнння ў сабе не змяшчае»14. Гэта сказана вельмі дакладна і глыбока, і само па сабе з'яўляецца добрым тлумачэннем, чаму зноў і зноў на новых паваротах гісторыі, на розных этапах культуры майстры розных мастацтваў пераствараюць гэтыя тэксты і спрабуюць даць сваю версію, чаму людзі – і зусім не дзеля мастацтва, а дзеля падтрымкі духу ў сабе – услухоўваюцца і ўчытваюцца ў таямнічыя радкі: «Напачатку было Слова, і Слова было ў Бога, і Слова было Богам. Яно было напачатку ў Бога. Усё праз Яго пачало быць, і без Яго нічога не пачало быць, што пачало быць. У Ім было жыццё...» (Ян 1, 1–4). Гэтыя словы з незвычайнымі паўторамі, што ствараюць ілюзію рэха, дзіўных адгалоссяў, напружанага ўслухоўваня евангелістам ва ўласную фразу, вяртаюць нас, нібыта пасля чарговага вітка велізарнай спіралі духоўнага руху, да самых першых радкоў Бібліі, да Кнігі Быцця: «Напачатку стварыў Бог неба і зямлю...» (Быц 1, 1). Так, на думку евангеліста, замыкаецца (ці адчыняецца, як таямнічыя дзверы) светавы сэнс: ён увасоблены ў постаці Хрыста...

Кожны з чатырох евангелістаў па-рознаму бачыць сваю задачу, і кожнае Дабравесце мае сваю непаўторнасць, у кожным па-свойму злучаюцца нарратыўныя элементы (аповед пра жыццё Хрыста) і элементы гамілетыкі (выкладанне вучэння Хрыста, месіянская пропаведзь аб Ім). Так, найстаражытнейшае з Чатырох Евангелляў – Дабравесце ад Марка – з'яўляецца дабравесцем у прамым сэнсе гэтага слова: для евангеліста важна не распавядаць пра Хрыста, а данесці вестку пра Яго, паказаць, што Ягоны прыход, пропаведзь, смерць і ўваскрэсенне – пацверджанне таго, аб чым было напісана яшчэ ў Старым Запавеце. Нездарма евангеліст паўтарае, лаканічна паведамляючы пра асобныя падзеі жыцця Хрыста: «і ўсё гэта адбылося дзеля таго, каб спраўдзілася Пісанне» (Мк 16, 22–23; 2, 16–17; 21, 4–5). У гэтым суровым па сваім стылі Евангеллі гамілетыка прысутнічае ў найбольш чыстым выглядзе.

Дабравесце ад Мацвея змяшчае ў сабе перш за ўсё месіянскае вучэнне аб Хрысце і Ягонае ўласнае вучэнне: менавіта тут – славутая Нагорная пропаведзь, якая справядліва лічыцца квінтэсэнцыяй хрысціянскай этыкі. Езус тлумачыць запаведзі Майсея, Дэкалог, да апагею завастраючы маральны сэнс запаведзяў, імкнучыся вызваліць чалавека не толькі ад брудных спраў, але нават ад тых думак і памкненняў, якія прыніжаюць чалавека, супярэчаць ягонаму сапраўднаму прызначэнню. У Дабравесці ад Мацвея больш прысутнічае аповед, чым у Дабравесці ад Марка. Але гэта не гісторыя жыцця Езуса: гэта ўсё ж такі пропаведзь аб Ім, пабудаваная як Святоўная гісторыя новага тыпу.

Найбольш падрабязна пра жыццё Езуса распавядае Дабравесце ад Лукі. Паказальна, што калі кінематаграфісты спрабуюць увасобіць на экране евангельскую гісторыю, яны бяруць за аснову менавіта Дабравесце ад Лукі. Напісанае па-грэцку – у адрозненне ад першых двух, што першапачаткова, як мяркуюць навукоўцы, запісваліся на іўрыце і арамейскай мове – Дабравесце ад Лукі ўвабрала ў сябе некаторыя тэндэнцыі грэцкай прозы з яе увагай да дробязяў, да побытавай дэталі. Стыль евангеліста Лукі вылучаецца асабліваю мяккасцю, інтымнасцю тону. Пры тым, што асноўныя эпізоды паўтараюцца ў першых трох евангелістаў. Менавіта ў Лукі мы знаходзім славутую сцэну з Божым Дзіцем, якое ляжыць у яслях для жывёлы ў пячоры: «І нарадзіла Яна Сына свайго першароднага, і спавіла Яго, і палажыла ў яслі, таму што не было для іх месца ў заездзе» (Лк 2, 7). У адрозненне ад евангеліста Мацвея, паводле якога магі-чараўнікі, яны ж славутыя ўсходнія цары (каралі), прыходзяць схіліць калені перад маленькім Езусам, евангеліст Лука малюе сцэну пакланення пастухоў – простых людзей, якія, зачараваныя Бэтлеемскаю зоркаю, ідуць на яе святло і чуюць анёльскі спеў: «Слава ў вышніх Богу, і на зямлі мір, і ў людзях дабраваленне» (Лк 2, 8–14). Менавіта у Лукі знаходзім славутую прыпавесць пра блуднага сына і, чытаючы яе, разумеем, што гэты сын – кожны з нас, бо кожны так ці інакш адхіляецца ад шляхоў Божых, а добры Бацька – міласэрны Бог, які заўсёды даруе нам і прымае нас. Трэці евангеліст падкрэслівае асаблівую мяккасць і міласэрнасць Езуса: «Сын Чалавечы прыйшоў не губіць душы, а ратаваць» (9, 56). І гэты ж евангеліст шмат увагі надае жаночым вобразам – Маці Божай, Эльжбеце, Марыі і Марце, Марыі з Магдалы (Магдаліне). Усё гэта робіць Евангелле ад Лукі асабліва лірычным. У цэлым жа ўсе тры першыя евангелісты малююць трагічную карціну самоты Вялікага Чалавека, які прыйшоў, каб быць зразуметым, і не знайшоў зразумення. Кульмінацыя гэтай трагічнай самоты, бязмежнай адзіноты – маленне ў Гефсіманскім Садзе, калі Езус просіць Айца Свайго Нябеснага пранесці міма чашу пакутаў («маленне пра чашу»), смяротны страх да «крывавага поту» і страшны ўскрык паміраючага з крыжа – радок псальма, які зафіксавалі Мацвей і Лука: «Элі, Элі, лама савахвані!» – «Божа мой, Божа мой, чаму Ты Мяне пакінуў!».

Чацвёртае з Евангелляў – адметнае ад усіх. Яно напоўнена складанай сімволікай і выяўляе эзатэрычны змест вучэння Хрыста. Само жыццё Езуса інтэрпрэтуецца евангелістам як раскрыццё сусветнага Сэнсу (так можна перакласці шматграннае грэцкае Логас, якое шмат разоў гучыць у першых радках тэксту і значыць адразу і Слова, і Волю, і Сілу, і Энергію, і Дзеянне, і Сэнс). Гэта самае містычнае з Евангелляў: невыпадкова тут гучаць тонкія рэмінісцэнцыі з Песні Песняў, зразуметай як найбольш адэкватнае апісанне любові паміж Богам і чалавекам, Хрыстом і Касцёлам. Гэта ж любоў, вясельная радасць, адчуванне прысутнасці Вечнага Жаніха, якога дачакалася нарэшце Маладая – абшчына вернікаў, пранізвае тэкст. Як лічыць С.Аверынцаў, «чацвёртае Евангелле асімілявала грэцкую філасофскую думку і дыялектыку грэцкага міфа, радыкальна перапрацаваўшы і тое, і другое ў духу хрысціянскай містыкі»15.

Асоба Хрыста застаецца для людзей па-ранейшаму – а можа, яшчэ больш, чым раней – прыцягальным і высокім эталонам. Яна, як казаў А.Мень, «невычарпальная, яна пераўзыходзіць усе звычайныя меркі; вось чаму кожная эпоха і кожны чалавек могуць знаходзіць у Ім новае і блізкае ім» 16.