ЯКАЯ ФІЛАСОФІЯ ПАТРЭБНА ВЕРЫ?

Паняцце «рэлігійная філасофія» ў нашым культурным асяроддзі ўжываецца ў адносінах да пэўнай плыні расійскай філасофскай думкі канца ХІХ - першай паловы ХХ ст. альбо нават пашыраецца на частку інтэлектуальнай спадчыны Айцоў Царквы (Іаана Дамаскіна, Максіма Вызнаўцы і інш.). Існуе нават, як нам падаецца, пэўная мода на «рэлігійную філасофію» і тэндэнцыя надаць ёй вагу нейкай суперфіласофіі ці тэалогіі для свецкіх (згадайма ажыятаж вакол тэкстаў а. П. Фларэнскага, а. С. Булгакава, У. Салаўёва, М. Бярдзяева, І. Ільіна і інш.). Ва ўсялякім разе, варты ўвагі сам факт шматлікіх перавыданняў твораў згаданых аўтараў пры практычнай адсутнасці глыбокіх крытычных ацэнак і аналізаў. Вядома, ацэнкі трэба рабіць найперш самім філософам, але на айчынную філасофію спадзявацца не вельмі выпадае, паколькі яна яшчэ не ачуняла ад працяглай ідэалагізацыі і агучвання чужых ідэй. Між тым згаданая расійская ідэйная плынь - дзякуючы тыражаванню і пашырэнню на кніжным рынку - спакваля пачынае канкураваць з хрысціянскай тэалогіяй як «асучаснены» варыянт выкладу хрысціянскай веры. А гэта ўжо не настолькі бяскрыўдна, як можа падацца на першы погляд. Гэта азначае, што месца хрысціянскага вучэння займае нешта, што прапануе чалавеку іншы шлях, а не збавенне, якое ажыццяўляецца праз веру.

Паспрабуем прааналізаваць сувязь рэлігіі і філасофіі ўвогуле, каб неяк ацаніць гэтак званую расійскую рэлігійна-філасофскую думку. Даследаванняў на гэтую тэму, паўторымся, практычна няма. Тэалагічныя школы на Беларусі (розных канфесій) пакуль што альбо легкаважна і з недаверам ставяцца да філасофіі ўвогуле (што няцяжка зразумець, улічваючы працяглую ідэалагізацыю гэтай тэарэтычнай дысцыпліны), альбо робяць акцэнт (прынамсі, праваслаўныя школы) на вышэй згаданай моднай канцэпцыі «рэлігійнай філасофіі». І таму падаецца правамоцнай пастаноўка пытання пра абгрунтаванасць такога выбару і саму сутнасць «рэлігійнай філасофіі» як кірунку мыслення. Адказ на дадзенае пытанне быў бы практычна карысны для паспяховай рэалізацыі хрысціянскай місіі ў нашай культуры.

Такім чынам, прадметам нашых разваг будзе сутнасць гэтак званай рэлігійнай філасофіі ў кантэксце сувязі філасофіі і рэлігііі, а мэтай - адказ на пытанне: ці з'яўляецца філасофія служанкай рэлігіі. Для ўпарадкавання адказу разаб'ём яго на тры часткі з адпаведнымі падпытаннямі. І. Ці звязаны філасофія і рэлігія і як? На гэтым этапе высветлім 1.1. Чым ёсць філасофія сама ў сабе; 1.2. Чым ёсць рэлігія сама ў сабе; 1.3. У якіх узаемаадносінах знаходзяцца філасофія і рэлігія. ІІ. Чым з'яўляецца г.зв. рэлігійная філасофія? Пры адказе на гэтае пытанне трэба акрэсліць спецыфіку г.зв. рэлігійнай філасофіі і паспрабаваць аднесці яе да якой-небудзь філасофскай традыцыі. ІІІ. Ці патрэбна філасофія для хрысціянскай веры (адпаведна для тэалогіі) і якой яна павінна быць?

Адказы на пастаўленыя пытанні дадзім толькі сутнасныя і сціслыя, пакідаючы месца для дыскусіі. Урэшце нашы развагі будуць зводзіцца да трох тэзаў: 1. Філасофія не з'яўляецца служанкай рэлігіі (рэлігія адрозніваецца ад тэалогіі). 2. Рэлігійная філасофія (у прыватнасці, яе расійскі варыянт) была адначасова няўдалай спробай і філасофіі, і тэалогіі. 3. Філасофія, прымальная і пажаданая для хрысціянскай веры і тэалогіі, магчыма, і існуе сёння як развітая навуковая школа.

1.1. Чым ёсць філасофія сама ў сабе?

Існавалі і існуюць розныя канцэпцыі філасофіі як навуковай дысцыпліны. На сёння можна пералічыць не менш як сем сусветнавядомых філасофскіх кірункаў, аднак сярод іх магчыма вылучыць як бы магістральную, здольную інтэграваць розныя філасофскія плыні і кірункі. Маецца на ўвазе класічна-рэалістычная канцэпцыя філасофіі, гістарычна першая і метадалагічна універсальная. Розныя плыні ўзнікалі і развіваліся, адштурхоўваючыся ад яе. Гэта не азначае, што яна сфармавалася неяк адразу і канчаткова. Карані яе знаходзяцца ў культуры Старажытнай Грэцыі. Залічаем да яе антычную філасофію ў яе генеральных лініях (філосафы прыроды, Платон і Арыстоцель ды іх школы); грэцкую думку эліністычнага перыяду (Плотын і неаплатанізм); думку, народжаную ў кантэксце хрысціянскага Адкрыцця ў патрыстычны перыяд ( Аўгустын Блажэнны, айцы-кападакійцы, Псеўда-Дыянісій Арэапагіт, св. Іаан Дамаскін і інш.); арабскую філасофію ІХ - ХІІ стст.; затым - схаластыку, найважнейшае месца ў якой займае думка св. Фамы Аквіната. Пазней пачаўся працэс драблення філасофіі на розныя школы і школкі, аднак сама класічная традыцыя і класічнае разуменне прадмета, метаду і мэты філасофіі працягвалі заставацца як бы воссю гісторыі філасофскай думкі. Сёння класічная традыцыя развіваецца ў розных плынях неатамізму.

Паводле класічна-рэалістычнай канцэпцыі прадметам філасофіі з'яўляецца рэальны свет асобаў і рэчаў (свет натуры і свет культуры), які паводле аналогіі трактуецца як свет існага (рус. сущего) - таго, што рэальна і канкрэтна існуе. Аналагічна рэальнае існае - гэта ўласны прадмет філасофскага даследавання. Аднак у адрозненне ад іншых навук філасофія даследуе, тлумачыць свет існага ў найбольш сутнасным, вырашальным яго аспекце - аспекце існавання, г.зн. дае адказ на пытанне аб прычынах існавання рэчаў і асобаў. Праца філосафа скончана, калі інтэлектуальная інтуіцыя знаходзіць такія прычыны, якія робяць пэўны факт у аспекце яго існавання зразумелым; абавязковай умовай пры гэтым з'яўляецца ўнікненне супярэчнасці (абсурду) у тлумачэнні рэчаіснасці. У святле вышэй сказанага прадметам філасофіі з'яўляецца ўвесь рэальны свет асобаў і рэчаў, сярод якіх увага можа быць абмежавана да пэўнага абсягу рэчаіснасці (таму магчымы філасофія чалавека - антрапалогія, філасофія прыроды, філасофія маралі, філасофія пазнання, філасофія культуры і г. д., а таксама агульная філасофія існага як існага - метафізіка.

Паводле метаду філасофская рэфлексія будуецца на натуральнай разумовай здольнасці і імкненні чалавека спазнаць і растлумачыць свет, даць адказы на пытанні Чаму? З якіх прычын? Навошта? Дзеля чаго? Кожны чалавек з'яўляецца філосафам на моцы валодання розумам і на моцы прыроджанай прагі шукаць ісціну. Класічны метад філасофіі, такім чынам, - рацыянальнае вытлумачэнне свету праз тлумачэнне апошніх экзістэнцыяльных прычын існуючых з'яў. Больш дакладна інструмент філосафа-класіка можна акрэсліць як інтэлектуальную інтуіцыю.

Што ж тычыцца мэты, якую ставіць перад сабой філасофія, то гэта мэта - тэарэтычнае тлумачэнне свету, інакш кажучы - рацыянальнае ўпарадкаванне дадзенай рэчаіснасці з мэтай яе зразумення. Тэарэтычна зразумець свет раўняецца знаходжанню ісціны, г. зн. заспакаенню свайго інтэлекту, заданнем якога і з'яўляецца пошук ісціны.

У святле вышэй сказанага лягчэй можна зразумець праблему мовы філасофіі. Філасофія ў класічным разуменні не можа быць філасофіяй слоў і тэрмінаў, але мусіць выказвацца звычайнай чалавечай мовай, што азначае перш за ўсё прадметнасць філасофскай мовы і яе натуральны, зразумелы ўсім слоўнік.

Паводле свайго прадмета, метаду, мэты і мовы філасофскае пазнанне з'яўляецца аўтаномным і метадалагічна незалежным ад сферы Аб'яўлення (веры ці тэалогіі), што не выключае сугучнасці філасофіі і тэалогіі.

Акрэсленая вышэй канцэпцыя філасофіі паходзіць з класічнай метафізічнай традыцыі і рэалізуецца сёння перш за ўсё ў плыні г.зв. экзістэнцыяльнага неатамізму.

1.2. Чым ёсць рэлігія сама ў сабе?

Рэлігія сама ў сабе - гэта рэчаіснасць асабістага звароту чалавека да Бога як крыніцы (прычыны) яго быцця; як трансцэндэнтнай Асобы, ад якой існаванне чалавека знаходзіцца ў пастаяннай залежнасці; і як да канчатковай мэты, да якой скіравана чалавечае жыццё. Гэта сфера міжасабовых зносін паміж чалавекам і Богам. Такім чынам, прадметам рэлігіі ёсць экзістэнцыяльная сувязь чалавека з Богам, устанаўленне кантакту з Ім, што рэалізуецца ў разнастайных асабовых актах (веры, надзеі, любові, пакланення, малітвы, ахвяры і г. д.), сярод якіх цэнтральнае месца займае асабовы акт валітыўнага скіравання суб'екта ў кірунку Бога-Абсалюту. Сутнасна гэта найбольш дасканалы акт чалавека-асобы - акт любові, рэалізаваны свядома і дабравольна (у свабодзе).

Мэта ў рэлігіі ставіцца не тэарэтычная, а практычная, прычым у апошнім, трансцэндэнтна-эсхаталагічным вымярэнні. Мэтай рэлігіі ёсць заўжды фінальнае спаўненне асобы, дасягненне экзістэнцыяльнай паўнаты, што на мове тэалогіі завецца «збавеннем».

1.3. У якіх узаемаадносінах знаходзяцца філасофія і рэлігія?

Зыходзячы з акрэслення сутнасці філасофіі і рэлігіі, вызначым магчымасці іх узаемаадносін. Са спецыфікі іх прадмета, метаду і мэты бачна, што прамога перасячэння гэтых сфераў чалавечай культуры няма і быць не можа. Філасофія з'яўляецца тэарэтычнай пазнавальнай дысцыплінай, якая мае свой прадмет, метад і мэту; належыць да сферы навукі. Рэлігія з'яўляецца той сферай культуры, дзе асоба ўступае ў адносіны з Богам з мэтай збавення. Тэарэтычнае сузіранне свету ніколі не роўнае практычнай - валітыўнай актуалізацыі асобы ў рэлігіі. Філасофія скіравана на існае, свет; рэлігія - на Бога як крыніцу існага; філасофія здзяйсняецца сузіральным розумам, рэлігія - любячым «сэрцам», якое сімвалізуе чалавечую асобу ў яе інтэгральнасці, як бы цэнтр суб'екта; мэта філасофіі - спазнаць (разгледзець і зразумець); мэта рэлі- гіі - збавіцца (збавіць сябе), рэалізавацца экзістэнцыяльна.

Узаемаадносіны філасофіі і рэлігіі - непрамыя, апасродкаваныя фактам паходжання і філасофіі і рэлігіі ад аднаго суб'екта - чалавечай асобы. Можна паспрабаваць вылучыць тры аспекты ўзаемаадносін філасофіі і рэлігіі.

1. Філасофская рэфлексія можа дайсці да сцвярджэння абавязковасці існавання Бога-Абсалюту, што само па сабе складае інтэлектуальную падбудову акта веры ў Бога. Разам з тым акт веры адбываецца ў зусім іншым экзістэнцыяльным вымярэнні, чым тэарэтычная рэфлексія, і прынамсі закладвае дзеянне самога Бога (фактар благадаці).

2. Інтэлектуальная здольнасць сузірання (кантэмпляцыі) можа быць выкарыстана функцыянальна ў актах малітоўнай медытацыі.

3. Плёнам філасофскага пазнання свету можа быць сам рэлігійны акт, падмацаваны благадаццю. Аднак жа сама па сабе філасофія, як нам падаецца, аўтаматычна не спараджае рэлігійнага аднясення асобы, і гэтыя сферы культуры выконваюць аўтаномныя адносна сябе функцыі, прычым «рэлігійнасць» філасофіі паходзіць не ад яе самой, а ад асобы-суб'екта, што ўступае ў экзістэнцыяльныя стасункі з Богам і адначасова можа выконваць акты філасофскай рэфлексіі, самі ў сабе нейтральныя адносна задачы збавення.

Падсумоўваючы першы блок пытанняў, згадаем, што канчатковая метадалагічная дэмаркацыя сферы філасофіі і тэалогіі, розуму і веры (Аб'яўлення) была зроблена на хрысціянскім Захадзе св. Альбертам Вялікім і яго не менш вялікім вучнем св. Тамашам Аквінскім (XIII ст.). Гэты прынцып пакладзены ў аснову дзвюх «сумаў» Аквінаты: Summa contra Gentiles і Summa Theologiae. Згаданае адрозненне - не аддзяленне - парадку веры (Аб'яўлення) і розуму дасюль прымаецца ў неатамістычных школах і каталіцкай тэалогіі ўвогуле, чым уносіцца яснасць у выкладанне і выкарыстанне філасофіі і тэалогіі: абедзве захоўваюць сваю аўтаномію і адначасова сугучныя паводле зместу асноўных тэзаў.

Што яна прынцыпова пастулюе ў аспекце прадмета, метаду і мэты філасофіі?

У аспекце прадмета аўтары з плыні «рэлігійнай філасофіі» пастулююць не што іншае як пазнанне рэлігійнай ісціны, г. зн. шырока зразумелае Богапазнанне. Цікавіць іх Найвышэйшы Пачатак, Абсалют.

У аспекце метаду - лагічна гэта выцякае з канцэпцыі прадмета пазнання - прымаецца зноў-такі шырока зразуметая містыка (Бярдзяеў), шырока зразуметая вера (славянафілы: Кірэеўскі, Хамякоў), аскетычнае намаганне (Ільін). У выніку сцвярджаецца пэўны пазарацыянальны, суб'ектыўна-асабовы спосаб філасофскага пазнання, экзістэнцыяльнага «пранікнення» ў найвышэйшую ісціну, існаванне якой закладваецца апрыёры. Вось жа гэты кантакт ці стан цэласнага светапазнання з доляй шырока зразуметай містыкі з'яўляецца мэтай рэлігійнай філасофіі.

Дадамо таксама, што гэтая плынь актыўна стасуе зместы Божага Аб'яўлення, эзатэрычныя тэксты Кабалы, нямецкага і старажытнага гнастыцызму і да т.п. У выніку мова дадзенай філасофіі набывае метафарычна-герметычны характар і траціць сэнсоўнасць, зразумеласць для прафесіяналаў.

Вышэй акрэсленыя моманты дазваляюць зрабіць выснову аб тым, у якой плыні філасофскай думкі можна змясціць г. зв. «рэлігійную філасофію». Як нам падаецца, яе месца - у арфіцка-піфагарэйска-платона-плотынскай традыцыі з яе адмысловай канцэпцыяй філасофіі. Філасофія ў ёй, увогуле кажучы, разумеецца як тып сатэрыялогіі (спосаб збавення), як нешта канкурэнтнае адносна рэлігіі ці нават як від рэлігіі.

Відавочна ў такім выпадку памяшанне мэтаў філасофіі і рэлігіі, звядзенне да сябе сфераў, якія нельга атаясаміць паводле іх сутнасці.

Падсумоўваючы сказанае, мусім зрабіць выснову аб праблематычнасці выкарыстання спадчыны г.зв. рэлігійнай філасофіі ў хрысціянскай тэалогіі - з прычынаў, адзначаных вышэй. Метадалагічна гэта была няўдалая спроба філасофствавання, збудаваная на эклектычным фундаменце з матываў класічнай думкі, хрысціянскай веры і багаслоўя, а таксама эзатэрыкі (гнастыцызму).

У аспекце тэалагічным рэлігійную філасофію можна зразумець як спробу хрысціянскай апалагетыкі (Бярдзяеў, Ільін) філасофскімі сродкамі, а гэта ўжо пэўная прэтэнзія на тэалогію. Узнікае, аднак, праблема згоднасці з верай Царквы і багаслоўскай традыцыяй, і тут набываюць сілу іншыя крытэрыі ацэнкі, якія рэлігійная філасофія не заўсёды вытрымлівае.

Безумоўна, рэлігійная філасофія належыць да культурнай спадчыны (сфера думкі) і як такая можа вывучацца ў межах гісторыі культуры. Задача ж збудавання нейкага базавага разумення свету на падставе тэкстаў рэлігійнай філасофіі ўяўляецца метадалагічна невыканальнай.

На першае пытанне - «Ці патрэбна?» - мусім даць станоўчы адказ. Філасофія патрэбна для хрысціянскай веры з прычыны таго, што і верыць і пазнае свет тая самая асоба - чалавек, і сама вера не пярэчыць розуму як такому, а ёсць нічым іншым як актам самога розуму, толькі здзейсненым пад націскам волі пры падтрымцы благадаці Божай (св. Тамаш, STh. ІІ-ІІ, q. 4, a. 2c; пар. Katechizm Kościoła Katolickiego, Pozna ń 1994, s. 142-184). Розум - ratio - не канфрантуе з верай - fides, - паколькі створаны Богам і нават названы св. Тамашам найдасканалейшым творам Бога.

Гэтаксама філасофія патрэбна тэалогіі як тэарэтычнай дысцыпліне, што спрабуе рацыянальна асэнсаваць рэчаіснасць праз прызму Аб'яўлення. Без ratio немагчыма збудаваць тэалагічную тэорыю. Акрамя таго, немагчыма збудаваць тэалогію, якая была б адпаведнай чалавеку, без базавага разумення рэчаіснасці, якое дае філасофія. Веліч і «чалавечнасць» тэалогіі правяраецца якраз яе сугучнасцю рацыянальнай карціне свету і рэалістычнаму вобразу чалавека. Рэалізм - вось які крытэрый абавязвае як філосафа, так і тэолага; ён - рэалізм - справа нялёгкая, значна цяжэйшая за міфалагізм (альбо ідэалагізацыю), якімі нярэдка грашаць тэолагі без належнай філасофскай падрыхтоўкі.

Урэшце, збавенне патрэбнае рэальнаму чалавеку і рэальнаму свету, адэкватная канцэпцыя якіх мусіць стаяць ля падстаў тэалагічнай рэфлексіі, асвечанай верай.

Падсумоўваючы сказанае, адзначым, што веры і тэалогіі патрэбна філасофія, па-першае, сумленная, г.зн. шчыра зацікаўленая ў пошуках ісціны, па-другое, рэалістычная, г.зн. такая, што не губляе кантакту з жывой рэчаіснасцю, па-трэцяе, аўтаномная, г. зн. незалежная метадалагічна ад іншых відаў навуковага пазнання свету і тэалогіі.

Калі паставіць пытанне пра патрэбу філасофіі ў кантэксце інкультурацыі веры, то станоўчы адказ на яго яшчэ болей відавочны, паколькі першы нязбыўны клопат людзей ва ўсе часы - знайсці ісціну, зразумець свет і сябе. Філасофія ў гэтай справе - незаменная.

Ці існуе сёння філасофія, якая б адпавядала акрэсленым вышэй крытэрыям?

Падаецца, што так, існуе. Прычым адначасова творча працягвае класічную філасофскую традыцыю і ўлічвае змест хрысціянскага Аб'яўлення і філасофскую спадчыну патрыстыкі. Развіваецца згаданы тып філасофіі ў асяроддзі Люблінскай філасофскай школы - Lublin School of Philosophy, што паўстала ў Люблінскім каталіцкім універсітэце пасля Другой сусветнай вайны. Заснавальнік і творца школы - айцец-прафесар Мечыслаў Кромпец (Krąpiec) ОР, прадстаўнікі - С. Свежавскі (Swieżawski) - гісторыя філасофіі, М. Курдзялэк (Kurdziałek) - гісторыя філасофіі, С. Каміньскі (Kamiński) - метадалогія навукі, З. Здыбіцка (Zdybicka) - філасофія Бога і рэлігіі і інш. У гэтым жа цэнтры працяглы час калісьці працаваў і кардынал Караль Вайтыла - этык, сучасны Папа Ян Павел ІІ.

Думаецца, што пры ўмовах, калі перад хрысціянствам як рэлігіяй стаіць адказная задача місіі ў сучасным свеце, хворым на ірацыяналізм і «новыя культы», менавіта такі тып філасофіі найболей прымальны ў якасці рацыянальнага светапогляднага фундаменту для дыялогу са светам. Зрэшты, нядаўняя энцыкліка Яна Паўла ІІ Fides et ratio. Аб адносінах паміж верай і розумам, якую ў перакладзе К. Лялько друкавала «Наша вера», прысвечана менавіта аналізу ролі філасофіі і розуму ў тэалогіі і веры. У якасці эталона рэалізму і аб'ектыўнасці тут названа думка св. Тамаша Аквінскага - «непрамінальна новая» для каталіцкага Касцёла (раздзелы 43-44), а прывілеяваным тыпам філасофіі - класічная метафізічная традыцыя (раздзел 83). Люблінскі філасофскі асяродак захоўвае і развівае менавіта яе.