Фрагмент тытульнага ліста Брэсцкай Бібліі (Брэст, 1563 г.)

Мінулым разам (гл.: «Наша вера», № 4, 2001 г.) мы пакінулі Адама, першага чалавека, і першую жанчыну, якая яшчэ не атрымала свайго слыннага імя, у стане найвялікшай гармоніі, калі Бог суцешыў самоту Чалавека, даў яму здольнасць, падзяліўшы яго на Мужчыну і Жанчыну, захоўваць цэласнасць і дасканаласць у дыялогу паміж Я і Другім - дыялогу, што набывае сэнс толькі ў прысутнасці Вечнага Ты - Бога (мы скарысталі тэрміналогію выдатных мысляроў ХХ стагоддзя М. Бубера і Э. Левінаса). Першыя людзі ў Эдэмскім садзе... Яны аголеныя і не ведаюць сораму, і гэта значыць на сімвалічнай мове Пісання, што душы гэтых людзей цалкам адкрытыя перад вачыма Божымі, яны не думаюць захінацца ці хавацца ад Бога, яны абсалютна чыстыя і празрыстыя, яны не ведаюць, што такое зло, тым больш - свядомае зло, яны незнаёмыя з паняццем «грэх». Але хутка, вельмі хутка, сітуацыя зменіцца, і людзі захочуць схавацца ад Твару Божага, і зазнаюць сорам, і зробяць сабе прымітыўную «вопратку» - апяразванні з лісця, нібыта так можна схаваць ад Бога «цьмяныя» бакі сваёй душы... Чаму гэта адбываецца? Ці ёсць гэта непазбежнасцю для чалавека? Які сэнс нясе ў сабе слынная прыпавесць пра грэхападзенне, як даўно яна называецца ў еўрапейскай культурнай традыцыі, - прыпавесць, распавяданая ў трэцім раздзеле Кнігі Быцця?

Кніга Быцця, што ў арыгінале, як гэта ўжо згадвалася раней, мае назву Кніга-на-Пачатку, прадстаўляе нам найгалоўнейшыя парадыгмы духоўнага і гістарычнага досведу чалавека, найважнейшыя першапачаткі быцця. І адзін з такіх пачаткаў - пачатак досведу дабра і зла, а разам з ім - пачатак гісторыі чалавецтва як супрацьстаяння дабра і зла, і перад- усім - у душы чалавека. Разам з тым гэта пачатак спасціжэння свету і самога сябе, пачатак, без якога чалавек не стаў бы Асобай у поўным сэнсе гэтага слова, Чалавекам з трагічным і высокім лёсам, адзінай у свеце, акрамя Бога, істотай, што ўсведамляе свабоду свайго выбару, свабоду волі.

Яшчэ ў другім раздзеле Кнігі Быцця гаворыцца, што ў Эдэме, Садзе Асалоды, які Бог насадзіў для свайго найвышэйшага стварэння - Чалавека, Ён вырасціў два таямнічых дрэвы - Эц га-Хайім (Дрэва Жыцця) і Эц га-Даат тов вэ-ра (Дрэва Пазнання дабра і зла). Зразумела, што гэтыя дрэвы - складаныя сімвалы, іх не трэба ўспрымаць толькі канкрэтна, але ж з самых першых крокаў старажытнай габрэйскай (юдэйскай) каментатарскай традыцыі, як і з тых часоў, калі Біблія стала паступова разам з хрысціянствам распаўсюджвацца па свеце, людзі спрабавалі ўявіць іх сабе ў абліччы таго ці іншага дрэва - смакоўніцы, гранатніку, вінаграднай лазы, яблыні, нават нейкай велічэзнай пшаніцы, як фантастычнае дрэва з дзівоснымі пладамі і г. д. (пра гэта - пазней). Але ўсё ж выявы таямнічага Дрэва Пазнання, як і не менш таямнічага Дрэва Жыцця, паўстаюць большай часткай алегарычнымі і сімвалічнымі ў еўрапейскім мастацтве розных эпох. Больш таго, яны аб'ядноўваюцца ў адзінае Дрэва жыцця і смерці, як на мініяцюры Бертальда Фуртмайра ў малітоўніку біскупа Зальцбургскага (Мюнхен, 1481); зліваюцца з Крыжам пакутаў Езуса Хрыста (карціна італьянскага мастака пачатку XIV ст. Пасіна дэ Банагвіда «Хрыстус, укрыжаваны на Дрэве Жыцця»); трансфармуюцца ў «алхімічнае» дрэва, якое адлюстроўвае працэс індывідуацыі (у тэрміналогіі К. Г. Юнга) і ўвасабляе ініцыяцыю, смерць і адраджэнне (мініяцюра з кнігі Тамаша Аквінскага «Аб алхіміі», XVI ст.); паўстаюць як Дрэва чалавечага жыцця, падвойны ствол якога то разыходзіцца, то ізноў пераплятаецца, утвараючы своеасаблівы знак вечнасці, як на гравюры англійскага мастака Дж. Годарда «Дрэва чалавечага жыцця» (1649); выступаюць як два розныя дрэвы, што сімвалізуюць дзве спакусы, перад якімі стаіць чалавек, на акварэлі слыннага англійскага паэта-перадрамантыка і мастака У. Блэйка «Падзенне чалавека» (1807), дзе гэтыя два дрэвы злучае Езус Хрыстус, які выводзіць Адама і Еву ў свет досведу. Гэты шэраг прыкладаў можна было б працягваць бясконца - такую прастору дае для натхнення і фантазіі чалавека біблейскі тэкст. Але ж адметнае адно: і ў шматлікіх выявах, і ў самой Кнізе Быцця два загадкавыя дрэвы не падзяляюцца выразна, маюць здольнасць злівацца адно з адным. Так, у Бібліі чытаем: «І вырасціў Пан Бог ... Дрэва Жыцця пасярод раю і Дрэва Пазнання дабра і зла» (Быц 2, 9); «І запаведаў Пан Бог чалавеку, кажучы: ад усялякага дрэва ў Садзе ты будзеш есці; але ад Дрэва Пазнання дабра і зла, не еш ад яго; таму што ў дзень, у які ты паспытаеш ад яго, смерцю памрэш» (Быц 2, 16-17); «Толькі пладоў дрэва, якое пасярод Саду, сказаў Бог, не ешце іх...» (Быц 3, 3). З аднаго боку, дрэвы «блытае» Ева, якой належаць апошнія словы, з другога - ёсць пэўная невыразнасць проціпастаўлення Дрэва Жыцця і Дрэва Пазнання ў самім тэксце Бібліі, і не ў апошнюю чаргу таму, што і першае, і другое ўяўляюць сабою варыяцыі адзінага архетыпу - arbor mundi (літаральна - «дрэва свету»). Дазволім сабе невялічкі культуралагічны экскурс у старажытныя культуры і міфалогіі, каб лепш зразумець тое прынцыпова новае, што прынесла з сабою Біблія і дадзенае ў ёй Адкрыццё Божае.

«Дрэва свету», або «сусветнае дрэва», «касмічнае дрэва», - адзін з найгалоўнейшых архетыпаў міфапаэтычнай свядомасці, вобраз, што ўвасабляе універсальную канцэпцыю сусвету. Ён вядомы амаль ва ўсіх культурах як у чыстым выглядзе, так і ў шматлікіх варыянтах: «дрэва жыцця», «дрэва ўрадлівасці», «дрэва цэнтру», «дрэва ўзыходжання», «нябеснае дрэва», «шаманскае дрэва», «містычнае дрэва», «дрэва пазнання», «дрэва смерці», «дрэва зла», «дрэва ніжняга свету (падземнага царства)», «дрэва сыходжання» і інш. З дапамогай гэтага вобразу, уключаючы такія ізафункцыянальныя яму вобразы, як «вось свету» (axis mundi), «светавы слуп», «светавая гара», «светавы чалавек» («першачалавек»), храм, калона, абеліск, трыумфальная арка, трон, лесвіца, крыж і інш., міфапаэтычная свядомасць ад эпохі бронзы да сучаснасці выяўляе агульныя бінарныя сэнсавыя супрацьпастаўленні, апісвае асноўныя параметры свету, вызначае агульную структуру розных міфалагічных сістэм. Касмаганічныя міфы розных народаў апісваюць станаўленне свету як працэс ператварэння аморфнага бяззнакавага хаосу ў знакава арганізаваны космас - праз увядзенне асноўных бінарных апазіцый (неба - зямля, верх - ніз, святло - змрок і г. д.). Пры гэтым касмічным апірышчам свету і становіцца сусветнае дрэва ці ягоныя варыянты. Сусветнае дрэва з'яўляецца свайго кшталту воссю, што звязвае тры асноўныя ярусы свету: падзем'е, зямля, неба. Такую функцыю выконвае, напрыклад, у скандынаўскай міфалогіі ясень Ігдрасіль, а ў славянскіх казках - боб ці гарох, які вырастае да самага неба. Часта гэтае дрэва мае інвертаваную (перагорнутую) структуру, і тады яно «расце» каранямі ўверх. Напрыклад, у індыйскай «Атхарваведзе» («З неба корань цягнецца ўніз, з зямлі ён цягнецца ўверх»), ці ў індыйскай жа «Катха-упанішадзе» («Наверсе корань, унізе - галлё, гэта - адвечная смакоўніца»), або ў рускай замове («На моры на Акіяне, на выспе на Кургане стаіць белая бяроза, уніз галлём, уверх карэннем»), або шаманскае дрэва ніжняга свету ў эвенкійскай міфалогіі - дрэва кронаю ўніз, што натуральна ставілася ля шаманскага чума, які сімвалізаваў сярэдні свет, побач з дрэвам кронаю ўверх як сімвалам верхняга свету. Сусветнае дрэва найчасцей змяшчаецца ў асаблівай сакральнай кропцы прасторы - у цэнтры светабудовы і, паводле слоў слыннага культуролага В. М. Топарава, «з'яўляецца дамінантай, якая вызначае фармальную і змястоўную арганізацыю сусветнай прасторы»1 . Даследчык піша: «Асаблівая роля сусветнага дрэва для міфапаэтычнай эпохі вызначаецца, у прыватнасці, тым, што яно выступае як прамежкавае звяно паміж сусветам (макракосмам) і чалавекам (мікракосмам) і з'яўляецца месцам іх перасячэння. Вобраз сусветнага дрэва гарантаваў цэласны погляд на свет, вызначэнне чалавекам свайго месца ў сусвеце»2.

Безумоўна, усё сказанае вышэй тычыцца і тых таямнічых дрэваў, што па волі Божай выраслі ў Эдэмскім садзе - дзеля чалавека і ў перасцярогу яму. І Дрэва Жыцця, і Дрэва Пазнання дабра і зла - два варыянты arbor mundi, але вельмі спецыфічныя, менавіта ў Бібліі напоўненыя асаблівым зместам. Гэта вобразы, кардынальна пераасэнсаваныя ў рэчышчы Адзінабожжа, у рэчышчы найвышэйшага маральна-філасофскага падыходу. Цікава, што і ў тых культурах, якія заявілі пра сябе раней, чым культура біблейская, існавалі вырыянты дрэва пазнання - побач з дрэвам жыцця. Так, яны былі вядомыя ў старажытнаегіпецкай культуры. У «Кнізе мёртвых», галоўным рэлігійным помніку старажытных егіпцян (час стварэння і распаўсюджвання - эпоха Новага царства, прыкладна XVI - VIII ст. да Н. Х.) ёсць запрашэнне да нябожчыка, каб ён у выглядзе птушкі сеў на прыгожую сікамору (егіпецкую смакоўніцу - дрэва, што згадваецца і ў Бібліі) з пладамі жыцця, якія ператвараюць чалавека ў бога (вядома, у бога ў яго паганскім разуменні). Згодна з егіпецкімі ўяўленнямі, смерць вяртае чалавека ў боскую краіну, адкуль ён быў выгнаны ў зямным жыцці; нябожчык спасцігае вялікую тайну, сваё паходжанне ад Ра, свае зліццё з нашчадкам Ра Асірысам). У акадскай (вавілонскай) культуры таксама былі вядомыя два дрэвы - дрэва ісціны і дрэва жыцця. Мы бачым нешта роднаснае ў розных культурах, бо існуе тыпалогія чалавечай свядомасці, пэўнае адзінства чалавечага мыслення - адзінства, дадзенае нам Богам. Але ж пры ўсім тым чалавеку дадзены яшчэ адзін найвялікшы дар - свабода выбару, свабода выбару шляхоў жыцця і напаўнення розным сэнсам старажытных архетыпаў. Нездарма ж навукоўцы лічаць, што той варыянт дрэва пазнання, дзе само пазнанне скіравана на адрозненне дабра і зла, «не з'яўляецца пераважна ні распаўсюджаным, ні архаічным», што ён «набывае змест маральна-ацэначнага кшталту толькі ў позняй стадыі свайго развіцця»3. Патлумачым, што маецца на ўвазе ў рэдакцыйным артыкуле славутай энцыклапедыі пад «позняй» стадыяй развіцця гэтага архетыпу. Тут гаворка ідзе менавіта пра тое ўсведамленне, што было зафіксавана на старонках Кнігі Быцця ў габрэйскай культуры - старажытнай, але ўсё ж такі маладой у параўнанні з вялікімі старажытнымі цывілізацыямі Блізкага Усходу (егіпецкай, шумерскай, акадскай і г. д.).

Дык вось, тое прынцыпова новае, што ўбачыла біблейская свядомасць у старажытных архетыпах, - магчымасць іх скіравання на этычныя веды, на маральную дасканаласць, на спасціжэнне Адзінага Бога і свету, Ім створанага. Безумоўна, Дрэва Жыцця - сімвал усяго жыцця, створанага Усявышнім так гарманічна, так дасканала, сімвал самой несмяротнасці чалавечага духу. Як можна зразумець з тэксту Кнігі Быцця, Бог, дазваляючы чалавеку есці ад усіх дрэваў, акрамя Дрэва Пазнання дабра і зла, дазваляе ў тым ліку есці і ад Дрэва Жыцця. У гэтым і заключаецца сэнс самага Першага Запавету, заключанага Богам з чалавекам (а ўсяго такіх запаветаў у Бібліі сем - згодна з колькасцю Дзён Стварэння, улічваючы Суботу). Першы з іх і быў заключаны з Адамам. Гэты Запавет адпавядае Першаму Дню Стварэння, калі Бог адлучыў святло ад цемры. Калі мы памятаем пра гэта, то разумеем, што «святло», апроч прамога сэнсу, мае значэнне святла духоўнага, адпавядае таму стану чалавечай душы, калі яна слухаецца волі Бога, а «цемра» - гэта парушэнне Яго волі і ўрэшце - духоўная смерць. Людзі не павінны рабіць толькі адно: есці плады з Дрэва Пазнання, але ад усіх астатніх дазволеныя плады радасці й асалоды (нагадаем: сам Ган Эдэн - Сад Асалоды, сімвал найвышэйшага шчасця, гарманічнага стану свету). Далей, зноў і зноў прапануючы людзям Свой Саюз-Запавет (Аўрааму, Майсею, усяму народу Ізраіля, Давіду, усяму чалавецтву), Бог будзе абяцаць Зямлю Запаветную, Свой клопат аб сваіх людзях, будзе патрабаваць выканання вялікай колькасці запаведзяў, каб быць годнымі Ягоных благаславення і любові. А тут - нічога, акрамя адной забароны, і ніякіх асобных абяцанняў. Гэта значыць толькі адно: Бог усё даў першым людзям для абсалютнага шчасця, і ўжо нікому не будзе дадзена столькі адразу - проста з прычыны велізарнай любові Бога да чалавека. Як слушнна заўважае Д. У. Шчадравіцкі, «Адам ... ужо меў несмяротнасць і райскую асалоду. Запавет з ім таму змяшчае ў сабе толькі тыя ўмовы, пры выкананні якіх чалавек зможа захаваць, утрымаць атрыманыя благаславенні. Ад Адама патрабуецца толькі адно: паслухмянасць волі Божай»4.

Самыя першыя каментатары Святога Пісання, габрэйскія мудрацы, ужо даўно разважалі пра тое, што ж еў Адам у Ган Эдэн і ў чым была ягоная праца, бо яму ж Бог наказаў апрацоўваць і захоўваць гэты Сад. І яны прыйшлі да высновы, што ежа ў Садзе мела не толькі фізічную, а перадусім духоўную прыроду: «Ашэм (дакладней - га-Шэм; літаральна - «Імя» з пэўным артыклем; адна з найбольш распаўсюджаных замен Тэтраграматона - невымоўнага Імя Бога. - Г. С.) дазволіў Адаму есці ад усіх пладоў Саду (2, 16), бо да таго, як ён саграшыў, ежа не ўзмацняла матэрыяльную прыроду Адама, а ўзвышала яго духоўна. Таму Ашэм хацеў, каб чалавек атрымліваў нічым не абмежаваную асалоду ад усіх пладоў»5. Што ж тычыцца працы Адама, то яна ніяк не магла быць ні падразаннем і падвязваннем вінаградных лозаў, ні аніякай працай на зямлі, бо дрэвы ў Садзе раслі самі сабою. Можа, трэба было паліваць Сад? Але сказана, што з Эдэму выходзіла рака, якая давала ваду ўсім раслінам (2, 10). Дык што ж гэта была за праца? Бог запаведаў Адаму берагчы само Слова Божае, Яго Закон, Яго Тору. У самых старажытных тлумачэннях сказана, што Дрэва Жыцця сімвалізуе Тору - Закон, дадзены Богам людзям. Гэта пра яе гаворыцца ў Кнізе Прыпавесцяў Саламонавых: «Яна - Дрэва Жыцця для тых, хто падтрымлівае яе» (Прып 3, 18). Дарэчы, гэтая экзэгеза прывяла да таго, што ў юдэйскай традыцыі той драўляны валік, на які накручваецца пергамент са святым тэкстам Торы, завецца метафарычна Эц га-Хайім - Дрэва Жыцця. Гэта яшчэ раз падкрэслівае, якое значэнне мае Слова Божае для найстаражытнейшай монатэістычнай традыцыі: без гэтага Слова жыццё - не жыццё, яно страчвае сэнс. Гэтаксама і для традыцыі хрысціянскай сапраўднае жыццё магчымае толькі з Богам, і перадусім з Богам-Словам - Езусам, Які прыйшоў на зямлю ў абліччы чалавека, каб данесці да тысячаў і мільёнаў Божыя Запаведзі.

Але, калі мы ведаем, якім гарманічным быў чалавек у Эдэме, тым больш непазбежна ўзнікае пытанне ці нават серыя пытанняў: навошта там спатрэбілася Забароненае Дрэва - Дрэва Пазнання? што яно сімвалізуе? што азначае «пазнанне дабра і зла»? чым была абумоўленая забарона есці плады з гэтага Дрэва? ці можна разумець гэта як забарону ведаў пра дабро і зло або ведаў цалкам? І наогул - можа, не трэба было зусім забараняць, тады б людзі не ведалі спакусы? Ці ўсё ж такі іх трэба было перасцерагчы? Тады ад чаго? Што небяспечнага ў ведах, у пазнанні? І чаму нельга было зрабіць так, каб людзі не паспыталі той таямнічы плод? Паспрабуем адказаць на гэтыя пытанні хаця б часткова, усведамляючы, што тут аніякія адказы не могуць быць канчатковымі.

Безумоўна, Дрэва Пазнання дабра і зла сімвалізуе ўсю чалавечую цывілізацыю, якая будуецца на ведах, усю сукупнасць чалавечых ведаў, а перадусім, як сведчыць сама яго назва, - этычныя веды, здольнасць вылучаць найважнейшыя маральныя катэгорыі, якія складаюць бінарную апазіцыю, - дабро і зло. Нагадаем, што дзеяслоў йада («ведаць», «спасцігаць»), ад якого і створаны назоўнік даат («веданне», «спасціжэнне»), выкарыстаны ў вызначэнні таямнічага Дрэва, мае на іўрыце дадатковае лексічнае значэнне, якое не перакладаецаа, бадай што, ні на адну мову: гэта значэнне самага цеснага набліжэння, прыналежнасці, дачынення да чаго-небудзь, нават любові (напрыклад, у выразе Даат Элогім - «пазнанне Бога», або ў тым выпадку, калі пра мужчыну Біблія гаворыць: «спазнаў жанчыну»). Такім чынам, «пазнанне дабра і зла», па сутнасці, азначае такі стан, калі чалавек набывае прыналежнасць і да аднаго, і да другога, дапускае дабро і зло ў сваю душу. Заўсёды, калі Біблія гаворыць пра веды, яна перадусім мае на ўвазе веды этычныя. Сёння для нас, як даўно ўжо і для ўсяго чалавецтва, ясна, што, не ведаючы, што такое дабро і што такое зло, чалавек не можа быць сапраўды чалавекам, не можа свядома выбіраць паміж дабром і злом. Значыць, чалавек павінен быў даведацца пра гэта? Навошта тады было забараняць веды? І наогул вядома, што адзін з найстаражытнейшых архетыпаў культуры - забарона, якая заўсёды вымагае яе парушэння. Дык можа Бог свядома выклікаў гэтае парушэнне?

Адразу скажам, што забарону есці плады з Дрэва Пазнання дабра і зла нельга тлумачыць як вынік нейкай «зайздрасці» Бога да чалавека ці нават Яго «страху», што чалавек стане роўным Яму, як будзе тлумачыць змей у вядомым сюжэце. Адказ на гэта вельмі просты: калі Бог «баяўся» суперніцтва з боку чалавека, то можна было зусім яго не ствараць, бо ўсё ў руцэ Божай. Калі Ён нечага і баяўся, гледзячы, як адбываецца падзенне чалавека, то чагосьці іншага. Дарэчы, старажытны юдэйскі каментар нагадвае, што анёлы папярэджвалі Бога, калі Ён задумаў стварэнне чалавека, і казалі, што набярэцца Ён гора з гэтым новым сваім стварэннем, бо гэтае стварэнне зазнае зло і будзе свядома яго рабіць. Але Бог паслухаў ўсё гэта і ўсё роўна стварыў чалавека.

Забарону можна патлумачыць толькі адным: Бог папярэджвае сваё ўлюбёнае стварэнне, выпрабоўвае яго і адначасова дае яму адчуць свабоду волі, свабоду маральнага выбару. Ён перасцерагае ад той небяспекі, якую нясуць у сабе веды. А што гэта так, што небяспечныя нават проста навуковыя веды, веданне ў яго спекулятыўным, грэцкім сэнсе, - пра гэта сведчыць уся гісторыя цывілізацыі. Чалавек бясконца ставіў і ставіць свае веды на службу разбурэнню, самазнішчэнню. Напэўна, гэта адбываецца таму, што нельга вылучыць навуку ў «чыстым» выглядзе, што ў чалавечым грамадстве яна непазбежна будзе звязаная з этычнымі катэгорыямі, і вельмі страшна - калі са злом. Веды небяспечныя і ў іншым сэнсе: яны прымушаюць пакутаваць, бо ўскладняюць бачанне чалавекам свету і самога сябе, прыводзяць да страты яснай цэласнасці быцця, да балючага ўнутранага разрыву. Пазнанне - яно паводле вызначэння трагічнае, хаця б таму, што экзістэнцыяльна абмежаванае. Вось чаму мудры Эклесіяст скажа: «Бо ад вялікай мудрасці шмат смутку, // І хто памнажае веды, тугу памнажае» (Экл 1, 18; пераклад наш. - Г. С.).

Так, ёсць веды, з якімі цяжка, амаль немагчыма жыць, і перадусім гэта веды пра тое ліха, што адны людзі робяць другім, пра чалавечыя пакуты. Нездарма вялікі паэт ХХ стагоддзя, якое зазнала шмат ліха, Р. М. Рыльке скажа, што веды пра наш свет і жыццё - заўсёды «ўтрапёныя веды», «шалёныя веды», «жорсткія веды» («ein grimmige Einsicht»). Веды, якія лепш не ведаць. Але гэта ўжо немагчыма - напэўна, з таго часу, як першыя людзі зрабілі свой выбар у Эдэме. Гэта не азначае, што Бог не даў бы ім веды пра дабро і зло. Здаецца, Ён якраз хацеў падрыхтаваць іх да гэтых ведаў, як, напрыклад, душа дзіцяці павінна пасталець, каб успрыняць пэўныя бакі жыцця, жорсткую яго праўду. Як сапраўдны Бацька, Бог хацеў ахаваць Сваіх дзяцей, каб падрыхтаваць іх душы да разумення таго, што можа далей сустрэцца ў іх жыцці, да ўсведамлення ўласнага ўнутранага свету. Ён хацеў, каб менавіта разам з Ім, у пэўны час, людзі зрабілі гэты няпросты крок да спасціжэння свету і саміх сябе. Магчыма, тады ўся наша гісторыя пайшла б зусім іншымі шляхамі. Але людзі паспяшаліся. Яны вырашылі, што могуць самі зразумець, што такое дабро і зло. Разважаючы над тым, што такое «пазнанне дабра і зла» ў чалавечым яго разуменні, Д. У. Шчадравіцкі піша: «Напэўна, гэта такі стан, у якім чалавек жадае сам вырашаць, што для яго з'яўляецца дабром, а што злом, не падпарадкоўваючыся волі Божай. Ёсць шмат такіх этычных праблем, якія чалавечы розум спрабуе да сённяшняга дня вырашыць уласнымі сіламі і зусім інакш, чым гэта запаведаў Бог. Напрыклад, Бог загадвае: «Не забі» (Зых 20, 13). Гэта запаведзь тычыцца забойства ўсялякай чалавечай істоты. Аднак розум, які не давярае волі Божай, можа разважаць над пытаннем: чаму б, напрыклад, не забіць дзіця, якое нараджаецца слепаглуханямым і паралізаваным, без надзеі акрыяць, і становіцца цяжарам для грамадства? Як вы ведаеце, у старажытнай Спарце дзяцей кідалі ў раку, пры гэтым кволыя танулі, а дужыя выплывалі. Аднак Бог кажа: «Не забі», і Яму лепш ведаць, чаму той ці іншай душы, што ў плоці з'явілася на зямлі, наканавана прайсці свой шлях менавіта ў тых ланцугах, у якія яна закутая...»6

Так, грэхападзенне сталася тым момантам у жыцці чалавека, калі ён упершыню адчуў, што можа рабіць учынкі, кіруючыся толькі сваімі розумам і воляй, забываючы ці ігнаруючы волю Бога. Па сутнасці, у тым і заключаецца грэх першых людзей, што яны выказалі недавер Богу і даверыліся першаму сустрэчнаму з яго салодкай і хітрай гаворкай (якая горкая парадыгма для нас, як часта мы ігнаруем тых, хто больш за ўсё любіць нас, клапоціцца пра нас - бацькоў і самога Бога, і гатовыя ісці ўслед за ненадзейнымі дарадцамі, што часта вядуць нас зусім не туды, куды трэба). Узнікае ізноў пытанне: чаму ж Бог не спыніў чалавека напярэдадні гэтага сапраўды фатальнага, лёсавызначальнага кроку? Адказ на гэта можна даць такі: па-першае, для Бога найгалоўнейшае - вернасць Яму чалавека не па прымусу, не з-пад палкі, а свядомая (нагадаем, што Ягоная воля можа быць задаволеная толькі праз звернутую да Яго добраахвотную волю чалавека); Богу паводле вызначэння «нецікава» мець справу з механічнай лялькай, робатам ці кампутарам, каб тузаць іх за матузкі ці націскаць на кнопкі; Бог зацікаўлены ў істоце, надзеленай свабодай выбару; а гэта значыць, па-другое, што чалавек у сумна-славутым эпізодзе грэхападзення павінен быў цалкам адчуць у сабе гэтую здольнасць да свабоднага выбару, нават калі апошні стане памылкай. Чалавек не можа не памыляцца. Як афарыстычна скажа пазней Гётэ ў сваім «Фаўсце» (дарэчы, у «Пралогу на небе», навеяным біблейскім кантэкстам), і скажа менавіта вуснамі Бога, «чалавек памыляецца, пакуль ён імкнецца» («Es irrt der Mensch, solang er strebt») - імкнецца спасцігнуць ісціну і самога сябе. Чалавек павінен свядома выбіраць дабро. Але гэта магчыма толькі тады, калі ён свядома будзе ўхіляцца ад зла. Сітуацыя са спакусай - сітуацыя выпрабавання чалавека, іспыту на трываласць веры і адданасць Богу. Вось чаму Пан Бог глядзіць на тое, што адбываецца ў Эдэме (глядзіць, напэўна, з найвялікшым смуткам), і ніяк да пэўнага часу не ўмешваецца ў падзеі. Паспрабуем уявіць, як усё адбывалася адпаведна вонкавай абалонцы старажытнага падання, а таксама зразумець хоць часткова змешчаныя ў гэтай абалонцы сэнсы.

Таямнічае Дрэва Пазнання дабра і зла красавала недзе ў цэнтры Эдэму, недалёка ад Дрэва Жыцця. Пра забарону есці плады з першага Адам сказаў, вядома, сваёй жонцы. І можа таму, што яна толькі ў пераказе Адама чула словы Божыя, ці таму, што ад гэтага Дрэва нельга было есці, яна ўсё часцей углядалася ў дзівосныя плады. Дарэчы, што магло быць на месцы гэтага Дрэва, калі ўяўляць яго канкрэтна? Як і ў выпадку з Дрэвам Жыцця, Біблія нічога не гаворыць пра гэта, хаця само старажытнае ўбранне скрутка Торы (Пяцікніжжа Майсея) нагадвае, што бачыла старажытная свядомасць на месцы Дрэва Жыцця: магчыма, гэта было гранатавае дрэва, бо маленькая галінка гранатніку з кветкай і плодам адначасова ўпрыгожвае карону, што вянчае скрутак (так званая Кетер Тора - «карона Торы»). Так, гранатнік, які вечна зелянее і несупынна дэманструе несмяротнасць жыцця, вечны працэс яго аднаўлення тым, што побач красуюць плады і новыя кветкі, вельмі дастасуецца да ролі Дрэва Жыцця. А Дрэва Пазнання? Як кажа старажытны юдэйскі каментар, Бог не адкрыў ягоную прыроду для нас, бо не хацеў, каб дрэвы гэтай пароды абвінавачвалі ў тым, што яны прынеслі ў свет смерць (як убачым далей, грэхападзенне звязанае са смерцю). Тым не менш, габрэйскія мудрацы выказвалі свае думкі наконт пароды Дрэва, і вельмі розныя. Так, адны лічылі, што гэта быў вінаград. Сапраўды, вінаград - дрэва, якое жыве вельмі доўга, шмат стагоддзяў, і патрабуе вялікай працы і пашаны ад чалавека. Вінаград ёсць найстаражытнейшаю цывілізацыйнаю раслінаю не толькі ў Бібліі, але амаль ва ўсіх старажытных культурах. Сімволіка, звязаная з вінаградам, з'яўляецца вельмі важнай як для Старога, так і для Новага Запавету. Вінаград сімвалізуе ісціну і ахвяру ў самым высокім сэнсе слова, але, на слушную думку тых жа габрэйскіх мудрацоў, ён нясе ў сабе небяспеку і выпрабаванне: аніякія плады не цягнуць за сабою такіх пакутаў і наступстваў, бо з вінаграду робяць віно, якое разбуральна ўздзейнічае на слабых людзей. На думку другіх, гэта было дзівоснае пшанічнае дрэва: у старажытнай традыцыі менавіта пшаніца сімвалізуе веды, бо дзіця набывае здольнасць называць бацьку і маці ў тым узросце, калі пачынае есці ежу з пшаніцы. Трэція лічылі, што гэта было фігавае дрэва (яно ж - смакоўніца, яно ж - інжыр). Гэта вельмі слушная думка, бо, як вядома, пасля грэхападзення людзі, убачыўшы, што яны голыя, зрабілі сабе апяразванні з фігавага лісця (паводле адной версіі, вельмі рэалістычнай, менавіта гэтае дрэва і было побач з людзьмі, што ўсвядомілі сорам, гэта значыць, яно і было Дрэвам Пазнання; паводле другой версіі, усе астатнія дрэвы не далі грэшнікам свайго лісця, і давялося яго даваць таму, праз якое саграшылі людзі). Яшчэ адно тлумачэнне даводзіць да нас, што Дрэва Пазнання было этрогам, бо вялікія залацістыя плады этрога - дзівоснага, цудоўнага цытрусавага дрэва - вельмі прыемныя і на выгляд, і на смак. Больш таго, прыемнай на смак з'яўляецца драўніна гэтага дрэва, яе можна ўжываць у ежу. У Кнізе ж Быцця сказана: «І ўбачыла жанчына, што дрэва добрае для ежы» (Быц 3, 6).

Так ці інакш, чым там ні было таямнічае Дрэва, каля яго часта спынялася жанчына. І аднойчы побач з Дрэвам у гэты момант апынуўся нейкі змей. Дарэчы, ужо ў самых старажытных культурах сусветнае дрэва ў розных яго мадыфікацыях часта «мела» пры сабе змея ці змяю. Так, у шумерскім паданні «Гільгамеш і дрэва хулуппу» распавядаецца пра тое, як багіня Інана ўзяла сабе з берагу Еўфрата маленькае дрэўца, што расло над вадою (нешта накшталт нашай вярбы ці івы), перанесла ў свой сад (ізноў сад!) і вырашыла, калі дрэўца падрасце, зрабіць з яго для сябе святыя рэчы. Але, калі дрэва вырасла, высветлілася наступнае: у кроне яго пасяліўся вялізны арол Анзуд, у ствале - злосны дух у прывабным жаночым абліччы - Ліліт, у каранях жа - змяя, непадуладная замовам. Гільгамеш здзяйсняе некалькі подзвігаў, каб дапамагчы Інане, і, у прыватнасці, выганяе змяю. Як бачым, гэтыя змеі з першых крокаў цывілізацыі суправаджаюць чалавека, «блытаюцца» ў яго пад нагамі, перашкаджаюць, нешта нашэптваюць... Справядліва ўзнікае пытанне: чаму спакуснікам стаў менавіта змей, а не якая іншая жывёліна? Так, мы ведаем ужо з Бібліі выраз, што стаў крылатым, - «змей-спакуснік». Але чаму - змей? Асэнсаваць гэтае пытанне дапамагаюць веды пра старажытныя (і не вельмі) паганскія культуры і пра тое, што культура старажытнагабрэйская несла ў сабе нешта тыпалагічна роднаснае, нешта запазычвала з іх, а ў нечым - і вельмі прынцыповым - спрачалася з паганскімі культурамі, дыстанцавалася ад іх. Бо, пагадзімся, каб успрыняць Адкрыццё Божае, культура павінна ўпарта шукаць новае, павінен намагацца дух чалавечы, павінны працаваць душа і свядомасць.

Дык вось, ва ўсіх паганскіх культурах да змяі (змея) стаўленне было амбівалентнае. З аднаго боку, змей (дракон, цмок) увасабляў сусветнае зло - можа проста таму, што сустрэча са змяёй заўжды была не вельмі бяспечнай і прыемнай для чалавека. Адным з найстаражытнейшых архетыпаў з'яўляецца барацьба божышча ці героя са змеем: егіпецкі Ра ўступае ў бойку з Апопам; шумера-акадскі Гільгамеш - з Хуваваю, або, па-вавілонску, Хумбабаю; бог Мардук - з Тыямат, што на выявах паўстае як сямігаловая гід- ра - вадзяная змяя; грэцкі Зеўс змагаецца з Тыфонам, Апалон - з Піфонам, Геракл - з лернейскай гідрай; у шматлікіх казках і эпічных паэмах героі змагаюцца з драконамі, розныя Іванушкі - са Змеямі Гарынычамі... Гэты «змеяборчы» пералік можна працягваць бясконца. Водгукі метафорыкі, звязанай з увасабленнем у змею сусветнага зла, мы чуем і ў Бібліі, напрыклад, у Кнізе Ёва, дзе пра Бога сказана: «Духам Яго ўпрыгожаны нябёсы, рука Яго паразіла Змея...» (Ёў 26, 13; заўважым, што ў рускім Сінадальным перакладзе гэта перададзена недакладна: «От духа Его - великолепие неба; рука Его образовала быстрого скорпиона»). Такім чынам, даволі ўстойлівая культурная традыцыя нібыта «назначыла» на ролю таго, хто адкрые зло для чалавека, змея.

Але ёсць яшчэ адзін істотны аспект тлумачэння, чаму ў ролі спакусніка выступае змей. Справа ў тым, што ва ўсіх старажытных паганскіх культурах змей быў атрыбутам самых значных для іх культаў урадлівасці, гэтаксама і цесна звязанай з ёй сексуальнасці (напэўна, тут важную ролю адыграў той момант, што змей - урэй - знешне падобны на фалас, які абагаўляўся паганцамі ў так званых фалічных культах і рытуалах). Так, у егіпцян змяя была святой жывёлінай Ісіды, гэтаксама і багіні ўрадлівасці Рэненуцет; крылатая калясніца грэцкай багіні ўрадлівасці Дземетры ўяўлялася як павозка, якую імчаць змеі і г. д. Таму паганская свядомасць ставілася да змяі з вялікай пашанай, з піетэтам. Вось тут і палягае прынцыповая спрэчка паміж біблейскай і астатнімі культурамі: тое, што ў апошніх было са знакам плюс (дакладней, было амбівалентным), у Бібліі набывае негатыўнае значэнне. Сцэна грэхападзення, калі людзі пакланіліся змею, і напісана на зразумелай для чалавека старажытнасці мове - як адпадзенне ад Адзінага Бога і ўпадзенне ў паганства.

А той змей, што з'явіўся ў Эдэмскім садзе, быў, безумоўна, асаблівым - хаця б таму, што меў ногі, хадзіў прама і ўмеў размаўляць. Біблія называе яго нахаш - ад дзеяслова, слоўнікавая форма якога гучыць таксама як нахаш і мае значэнне «шыпець», «шаптаць», «варажыць». Нахаш - той пачатак, што нашэптвае чалавеку, схіляе яго да непатрэбнага, да варажбы, і сам змей у Бібліі ўмее абваражыць, прываражыць, як сапраўдны гіпнацізёр ці нейкі «экстрасэнс»... Сказана пра яго загадкава: «Нахаш быў хітрэйшы за ўсіх звяроў палявых, якіх стварыў Пан Бог» (Быц 3, 1). Што азначае «хітрэйшы» (у арыгінале - арум, што можна зразумець і як «мудры»)? Гэта значыць, што шмат якімі сваімі якасцямі, і перадусім сваім розумам, гэты змей падняўся над астатнімі звярамі, але не дасягнуў вышыні чалавечага розуму. Тады гэта намёк на суб'ектыўную матывіроўку яго ўчынку - на зайздрасць да чалавека. Як мы памятаем, змей будзе пакараны тым, што страціць свае ногі і будзе адвечна поўзаць (безумоўна, перад намі яшчэ і этыялагічнае паданне, якое тлумачыць, чаму змяя поўзае на жываце). Ён страціць і сваю здольнасць гаварыць, будзе толькі шыпець. Задамо пытанне: навошта караць таго, хто не валодае свабоднай воляй? Безумоўна, змей ёю валодаў. Старажытны габрэйскі каментар кажа, што змей быў створаны як уладар звяроў і дзеля таго, каб служыць Адаму. Але ён адхіліўся ад волі Божай, стаў збіваць чалавека са шляху праўды і ўзвёў паклёп на самога Бога. За гэта ён быў жорстка пакараны - і не толькі стратай здольнасці хадзіць прама і здольнасці гаварыць, але і тым, што ён носіць у сваёй галаве смяротны яд, есць прах (не толькі пыл і бруд, але і ўсё сатлелае, мёртвае), у пакутах раз у сем гадоў мяняе скуру, выклікае да сябе агіду і варожасць. З другога ж боку, безумоўна, нахаш у прыпавесці пра грэхападзенне выступае як сродак Божага выпрабавання.

Над загадкаю змея-спаскусніка, над ягонай прыродай будуць думаць шматлікія пакаленні экзэгетаў, навукоўцаў, проста людзей, што ўчытваюцца ў кожнае слова Бібліі. Хто ён усё ж такі? Мы ведаем, што Пісанне гаворыць з намі не толькі канкрэтнаю моваю, але перадусім сімвалічнаю. І ўжо вельмі старажытныя тлумачэнні гавораць нам пра тое, што нахаш - не проста жывёліна. Гэта - персаніфікацыя, увасабленне таго злога пачатку, які здольны нараджацца ў душы чалавека, - йецэр га-ра (літаральна - «злы інстынкт», «злы намер»). Падкрэслім - нараджацца як вынік свабоднага выбару чалавека, гэтага найвялікшага і ў той жа час небяспечнага, рызыкоўнага дару Божага, без якога чалавек - не чалавек. Гэта нейкі «цьмяны» бок чалавечай душы, можа - падсвядомае, непадлеглыя розуму інстынкты, але нават думка недапушчальная, што гэтая «цьмянасць» (даклад- ней - яе панаванне ў чалавечай асобе) жорстка «запраграмавана» Богам: чалавек сам спараджае зло, сам нясе за яго адказнасць. Можа, менавіта таму ў Кнізе Быцця, наогул - у старажытных тэкстах Торы, няма аніякага ўспаміну пра сатану, з якім будзе пазней атаясамлены змей-спакуснік. Сатана - антыпод і антаганіст Бога. Заўважым, што гэтай рэзкай палярызацыі, праявы дуалізму быцця звонку, няма ў Торы: зло мае іманентную прыроду, яно - спараджэнне волі чалавека, яно гэтай воляй можа быць і ўтаймаванае.

Але ж менавіта ў той жа юдэйскай традыцыі яшчэ ў глыбокай старажытнасці быў зроблены крок да атаясамлення змея-нахаша з тым анёлам-скептыкам, які ў Кнізе Ёва асмельваецца судзіць Божае стварэнне і прапаноўвае Усявышняму выпрабаваць чалавека. Гэты таксама таямнічы персанаж кнігі завецца сатан, што ў перакладзе з іўрыта значыць «той, хто супярэчыць», «апанент», «абвінаваўца», «пракурор» (дарэчы, так называлі абвінаваўцу ў судзе). У Кнізе Ёва гэта яшчэ не сатана (параўн. мусульманскае шайтан) у больш познім кананічным хрысціянскім сэнсе; гэта анёл, у якога сваё, асаблівае меркаванне наконт чалавека. Але ўжо ў Сэптуагінце, перакладзе на грэцкую мову, выкананым у Александрыі ў ІІІ ст. да Н. Х. габрэйскімі мудрацамі-тлумачальнікамі, слова сатан было перакладзена як (діаболос, адсюль - д'ябал) - «той, хто ўзводзіць паклёп», «паклёпнік». А ў Дабравесці ад Яна Езус Хрыстус назаве яго «бацькам хлусні» (Ян 8, 44), гэтаксама «чалавеказабойцам ад пачатку» (тамсама), бо праз яго першыя людзі страцілі несмяротнасць. Словам (катэгорос) - «абвінаваўца», «пракурор» будзе вызначаны гэты злы дух у Адкрыцці Яна (12, 1). Але шмат стагоддзяў да гэтага ў 28-м раздзеле Кнігі прарока Ёхэзкеля (Езэкііля) распаведзена пра падзенне вельмі вялікага анёла, які быў «памазаным херувімам» Бога, знаходзіўся ў Эдэме, і адзенне яго было ўпрыгожана мноствам каштоўных камянёў. Вуснамі прарока Бог кажа пра гэтага херувіма: «...Бездакорным ты быў на шляхах сваіх з дня стварэння твайго датуль, пакуль не выявілася беззаконне тваё. ...Заганарылася сэрца тваё ад прыгажосці тваёй; раскошай сваёй загубіў ты мудрасць сваю. Я на зямлю абрынуў цябе... Усе, хто ведаў цябе сярод народаў, жахнуліся з-за цябе, жахам стаў ты, і не будзе цябе на вякі» (Ез 28, 15, 17-18, 19). Гэтага анёла-херувіма з ганарыстым сэрцам, які адрынуў Божую любоў і волю, старажытная габрэйская экзэгеза назвала Самаэлем (ад сам - «яд», «атрута», эль - у дадзеным выпадку «сіла», «моц») і атаясаміла з сатанам. У больш позніх тэкстах Самаэль - уладар над усімі сатанамі. Гэтаксама, улічваючы этымалогію імя Самаэля, ён атаясаміўся са змеем-спакуснікам, згодна з Мідрашом - ператварыўся ў яго. У хрысціянскай экзэгезе (мы бачым, як узаемазвязаныя гэтыя працэсы) змей таксама зліўся з сатаною, д'яблам, які канчаткова стаў полюсам зла, галоўным антаганістам Бога.

Як бы там ні было (складаныя шляхі і перакрыжаванні культур!), змей падсцярог каля Дрэва Пазнання жанчыну. Як сапраўдны псіхолаг, ён пачынае з «апрацоўкі» жаночай свядомасці, ведаючы напэўна, што менавіта жаночая псіхіка больш рухавая, больш уражлівая, жаночая душа - больш эмацыянальная. І вельмі прыкметныя тыя словы, з якіх ён пачынае сваю ліслівую гаворку, небяспечную тым, што яна ёсць напалову праўдаю, а напалову - хлуснёй: «Аф кі амар Элогім...» - «Ці так сказаў Бог...» («Хаця б і сказаў Бог...» - Быц 3, 1). Змей пачынае з таго, што ўносіць сумненне ў душу чалавека - сумненне ў справядлівасці і праўдзівасці слова Божага, у мэтазгоднасці Ягоных запаведзяў. Для злога духа гэта вельмі важна, бо толькі ў слове Божым - несмяротнасць для чалавека. Сеючы сумненне, змей робіць крок, каб адняць вечнае жыццё ў чалавека. І на самай справе гэтая сцэна - парадыгма таго, што будзе далей адбывацца ў чалавечай гісторыі: зноў і зноў унутры нас будзе ўзнікаць гэтае пытанне (падкрэслім: у наш разбэшчаны час - асабліва), спароджанае йецэр га-ра («злым пачаткам»): а ці праўду сказаў Бог? ці справядлівы Ён? ці існуе Ён?

Заўважым далей, што змей наўмысна перакручвае словы Бога, робячы іх абсурднымі, - можа, дзеля таго, каб хутчэй уцягнуць жанчыну ў размову: «І сказаў змей жанчыне: ці праўда сказаў Бог: не ешце ні ад якога дрэва ў садзе?» (Быц 3, 1). І жанчына адразу абвяргае змея, але і сама кажа праўду толькі напалову: «І сказала жанчына змею: плады з дрэваў мы можам есці, толькі пладоў з дрэва, якое сярод саду, сказаў Бог, не ешце іх і не дакранайцеся да яго, каб вам не памерці» (Быц 3, 2-3). Гэта складанае месца выклікала шмат інтэрпрэтацый, яно і сёння прымушае разважаць, і перадусім над такім пытаннем: як разумеем мы словы другога? А калі гэты Другі - Бог? Як небяспечна скажаць Ягоныя словы! Па-першае, жанчына не ўдакладняе, што Бог дазволіў есці плады ад Дрэва Жыцця, якое пасярод Саду. Па-другое, Ён не забараняў дакранацца ж Дрэва Пазнання, а толькі есці плады ад яго. Чаму так робіць жанчына? Спрабуючы гэта зразумець і шкадуючы жанчыну, габрэйскія мудрацы некалі падкрэслілі, што яна ж чула словы забароны не з вуснаў самога Бога, а ад Адама, на якога спадзяваўся Творца. Напэўна, тады Адам не вельмі добра выканаў сваё даручэнне? І ён жа паводле вызначэння нясе адказнасць за жанчыну: яна - частка яго, яна больш слабая... Частка юдэйскіх каментатараў пагадзілася з тым, што Адам крыху заганарыўся сваёй «першасцю» і вырашыў - ад суб'ектыўна добрага намеру - «перавыканаць» заданне Бога: не ва ўсім давяраючы жанчыне, ён забараніў не толькі есці плады з Дрэва Пазнання, але і дакранацца да яго. Як часта мы, думаючы, што робім лепш, прыводзім да горшых вынікаў - і перадусім таму, што дазваляем сабе хоць кроплю эгаізму і ганарлівасці, а галоўнае - лічым, што мы лепш разумеем словы Божыя, чым сам Бог. Паданне кажа, што змей падштурхнуў жанчыну да Дрэва, яна датыкнулася да яго, а змей усклікнуў: «Бачыш, ты не памерла!» І гэта ізноў хлусня, бо Бог і не казаў пра імгненную смерць, а толькі пра тое, што людзі спазнаюць смерць (так, мы даведаемся потым, што Адам памёр, пражыўшы 930 гадоў).

А далей змей ужо свядома ўзводзіць паклёп на Бога, і ягоныя словы падаюць на падрыхтаваную глебу: «І сказаў змей жанчыне: не, не памрэце. Але ведае Бог, што ў той дзень, у які вы паспытаеце ад яго (дрэва - Г. С.), адкрыюцца вочы вашыя, і вы будзеце як багі (можна перакласці як «вялікія», «моцныя» - Г. С.), што ведаюць дабро і зло» (Быц 3, 2-5). Такім чынам, змей кажа пра зайздрасць Бога, перакручвае ў сваіх словах Яго бязмежную любоў да людзей у падазронасць і нянавісць, у страх, што людзі пераўзыйдуць Яго. Змей спакушае людзей ганарыстасцю, раздзімае іх эгаізм і імкненне да самасцвярджэння. Да таго ж, калі мы памятаем дадзены намі вышэй культуралагічны каментар, змей падбівае да паганства: ён нагадвае, што ёсць шмат «сіл», ці «багоў» (элогім можа быць зразумета і як «сілы», і як «багі»), якія не горшыя і не ніжэйшыя за Адзінага Бога, і людзі могуць стаць такімі. Яшчэ адзін нюанс: Элогім можна зразумець і як Бог, і тады, магчыма, у вуснах змея перад намі першая дактрына атэізму: чалавек ні кропелькі не горшы за Бога, ён наогул можа абысціся без Яго. Што з гэтага вынікае - вядома, і вельмі добра пра гэта піша Д. У. Шчадравіцкі: «Змей прыйшоў і зноў задаў сваё пытанне: «Ці праўда сказаў Бог?..» Ён пасеяў сумненне ў веры; ён стаў выкараняць рэлігію; ён стаў ствараць свае філасофскія школы, выбіраць сваіх адэптаў, якія прапаведвалі яго вучэнні - матэрыялізм, прагматызм, цёмныя культы, аж да адкрытага сатанізму. І сказаў ён людзям: «Адкрыюцца вочы вашы». Паспытайце, маўляў, плод з дрэва пазнання добра і зла; займіцеся спасціжэннем рэчыўнага свету, спасціжэннем «прыроды» на шкоду духоўнаму свайму развіццю; займіцеся стварэннем бездухоўнай тэхнічнай цывілізацыі - і «вы будзеце, як багі». І вось чалавецтва затраціла вялізныя сілы на тое, каб спазнаць таямніцы рэчыўнага свету, паглыбіцца ў атам - і стварыла атамную і вадародную бомбы, хімічную і бактэрыялагічную зброю... І «адкрыліся вочы іх», але не сталі людзі, як багі: яны толькі «ўбачылі галізну сваю» - убачылі, што зямля знаходзіцца на мяжы знішчэння, што і прырода, і само чалавецтва можа загінуць ад такога «пазнання», што яму пагражае новае «выгнанне з раю» - выгнанне з гэтай напоўненай хараством, зялёнай, населенай птушкамі і кветкамі Зямлі... Спосаб дзеяння злога духа праз цэлыя эпохі застаецца тым жа»7.

А што ж жанчына? Яна ўжо іншымі вачыма стала ўглядацца ў Дрэва Пазнання: «І ўбачыла жанчына, што дрэва добрае для ежы, і што яно - асалода для вачэй, і жаданае яно для пазнання...» (Быц 3, 6). Заўважым, што тут адзначаны адразу тры галоўныя ўзроўні спакусы: «добрае для ежы» - спакуса для цела, плоці, плоцевыя інстынкты; «асалода для вачэй» - спакуса для душы, спакуса праз прыгажосць, праз эстэтычнае пачуццё, якое можа адарвацца ад этычнага; «жаданае яно для пазнання» - спакуса інтэлектуальная, духоўная, небяспека інтэлектуальнага і духоўнага снабізму. Гэта вечна адбываецца і з намі. А першая жанчына не толькі сарвала забаронены плод і ела яго, але і дала мужу свайму. Чаму ж паддаўся спакусе Адам, які сам, непасрэдна, чуў словы Божыя? Наконт гэтага ёсць розныя думкі, і асабліва ў мастацкіх творах, напісаных паводле слыннага сюжэту (пра гэта, мажліва, пойдзе гаворка ў асобным артыкуле). Але ўжо ў Агадзе і Мідрашах, у старажытным габрэйскім постбіблійным каментары, узніклі прынамсі тры тлумачэнні: па-першае, Адам не ведаў, што гэта быў за плод, бо жанчына, якая заразілася хлуснёю ад змея, выціснула сок з плоду і дала мужу (да гэтай версіі вельмі добра дастасуецца тая думка, што плод быў вінаградам); па-другое, жанчына, напалохаўшыся свайго ўчынку, так крычала, што Адам не вытрываў і зрабіў так, як яна хацела; па-трэцяе, жанчына ўздзейнічала і на пачуцці, і на розум Адама: яна пераканала яго, што новой жонкі ў яго не будзе, што лепш яму падзяліць з ёю лёс, і тады Адам пагадзіўся ўзяць на сябе частку віны. У Агадзе прыпавесць пра грэхападзенне мае і сімвалічны сэнс: Адам сімвалізуе дух і розум чалавечы; Ева - душу, эмацыянальны свет чалавека; змей - «злое памкненне», якое ідзе ад плоці, ад жывёльнай прыроды. Гэты «змей» уздзейнічае спачатку на пачуцці (Еву), а яны зацямняюць розум (Адама). Усё разам вядзе да смерці - духоўнай і фізічнай.

Так ці інакш, але першыя людзі, што паспыталі забаронены плод, адчулі сябе неяк інакш: «І адкрыліся вочы ў іх абоіх, і даведаліся яны, што голыя, і сшылі лісце смакоўніцы, і зрабілі сабе апяразванні» (Быц 3, 7). Што значыць гэтая галізна, якую раптам убачылі людзі? Яе не трэба разумець прымітыўна-канкрэтна, як тое, што людзі толькі цяпер заўважылі, што яны - істоты рознага полу, што яны ў гэты момант адкрылі для сябе сексуальнасць, уступілі ў інтымную сувязь. Мы ведаем, што запаведзь «пладзіцца і памнажацца» была дадзеная ім на самым пачатку стварэння чалавека. У чалавечым целе, створаным Богам, няма нічога агіднага, сорамнага. Агідным можа быць толькі стаўленне чалавека да свайго ці іншага цела. Магчыма, справа тут у тым, што першыя людзі, даверыўшыся змею, апынуліся пад уладаю сексуальнай стыхіі (на сувязь паміж грэхападзеннем і адкрыццём, што сексуальны інстынкт можа запаланіць чалавечую істоту, паказвае тое, што людзі вырашылі прыкрыць лісцем менавіта органы, звязаныя перадусім з сексуальнасцю). Можа, гэта яшчэ адно пацверджанне, што на старажытнай сімвалічнай мове Святого Пісання грэхападзенне азначала ў тым ліку і звяртанне да культу сексуальнасці, які сімвалізуе змей.

Але гэтага тлумачэння недастаткова. Безумоўна, Біблія мае на ўвазе перадусім духоўную галізну, няздольнасць захоўваць веру і вернасць Адзінаму Богу. Як сказаў даўным-даўно адзін з габрэйскіх рабі, «адна запаведзь у іх была, і тую не ўтрымалі». Людзі ўбачылі сваю слабасць перад абліччам страшэннага зла, сваю здольнасць паддавацца яму, здольнасць спараджаць яго ў сваёй душы. Старажытнае паданне кажа, што ў Эдэме людзі былі агорнутыя святым ззяннем, падобным таму, якое зыходзіць ад анёлаў. Цяпер яны страцілі гэтае ззянне, гэтую святасць і адчулі сябе «голымі», адкрытымі граху. Юдэйскі каментар кажа таксама, што, акрамя ззяння, першыя людзі былі апранутыя ў асаблівую прыродную «вопратку» - празрыстую, вельмі пяшчотную, цвёрдую і адначасова гнуткую, якая абараняла іх ад усялякіх хваробаў, холаду і спякоты (хаця іх і не было ў Эдэме). А цяпер яны страцілі гэтыя хараство і абароненасць, і Пан Бог Сам зрабіў ім адзенне са скуры - гэта і ёсць нашы плоць і скура, не роўныя плоці і скуры першых людзей, прасветленых наскрозь духоўнасцю.

З вялікай скрухаю і горыччу назіраў Бог за тым, што адбылося. Але Ён, бязмежна любячы сваё стварэнне, вырашыў не знішчаць яго, не адхіснуцца ад яго, нават, магчыма, не вывесці з Эдэму адразу. Чаму можа з'явіцца такая думка? Як вядома, Бог уступіў у дыялог з людзьмі, а гэта Ён робіць заўсёды, калі спадзяецца на чалавека. Гэты дыялог - яшчэ адзін іспыт, выпрабаванне на асэнсаванне свайго ўчынку, на здольнасць узяць на сябе адказнасць. Магчыма, каб людзі здолелі гэта зрабіць, усё было б інакш, іншай была б чалавечая гісторыя. Але, пачуўшы ў Садзе голас Бога, Адам, як памятаюць усе, схаваўся. Ці не ёсць гэта адвечная спроба людзей у кожным пакаленні бегчы, хавацца ад Твару Божага, бо так цяжка вытрываць ззянне гэтага Твару, адчуваць сябе перад судом найвялікшай ісціны. Але немагчыма схавацца ад Бога, няма такога месца на зямлі. Нездарма псалмапеўца Давід скажа: «Куды пайду ад Духа Твайго, і ад Твару Твайго пабягу?» (Пс 139/138, 7). Адам і жонка яго хаваюцца, а голас Божы заве: «Дзе ты?» Вядома, гэта не трэба разумець як імкненне Бога даведацца, за якім дрэвам ці пад якім кустом схаваўся Адам. Гэта пытанне не для Бога - для Адама, і азначае яно наступнае: ці разумееш ты, чалавек, што адбылося з тваёю душою? Гэтае пытанне вечна гучыць для кожнага з нас, нашчадкаў Адама. Адам жа, як вядома, адказвае, што схаваўся ён таму, што напалохаўся, убачыўшы сябе голым, таму і схаваўся. Адам не можа (ці не хоча) зразумець сутнасць пытання. І тады Бог прама пытаецца: «...хто сказаў табе, што ты голы? Ці не еў ты ад Дрэва, з якога я забараніў табе есці?» (Быц 3, 11). І замест таго, каб мужна і сумленна прызнаць сваю віну, Адам ківае на жанчыну: «...жанчына, якую Ты даў мне, яна дала мне ад Дрэва, і я еў» (3, 12). А тут нельга не адчуць у падтэксце і эківок у бок Бога: Ты ж сам мне яе даў, сам і вінаваты. Гэтаксама адказвае і жанчына, ва ўсім абвінавачваючы змея. Так першыя людзі прадэманстравалі, можа, самую галоўную сваю слабасць, якая бясконца паўтараецца і ў нас: няздольнасць несці адказнасць. Нам намнога лягчэй, калі вінаваты хто-небудзь, увесь свет, сам Бог, але толькі не мы. І толькі нешматлікія мужныя да канца нясуць адказнасць, часта ўзвальваючы на сябе і чужую віну, адчуваючы сорам за яе як свой сорам.

Дарэчы, пра сорам. Здаецца, сорам узнікае там, дзе ёсць віна. Таму сорам - гэта дрэнна. Першыя людзі не ведалі сораму, і ў свой час у хрысціянскай цывілізацыі ўзнікла секта так званых адамітаў, якія лічылі, што можна жыць без сораму, трэба вярнуцца да стану людзей да грэхападзення, а таму неабходна хадзіць без адзення, голымі... Гэта наіўнае разуменне і галізны першых людзей, і сораму. Так, сорам з'явіўся як вынік граху, але ён жа, сорам, стаў выратаваннем для чалавека, бо быў галоўным аргументам у яго абарону ў вачах Бога. Калі чалавек можа адчуваць сорам, ён яшчэ не згублены перад вачыма Божымі. Вось чаму рускі паэт Вячаслаў Іванаў прамовіць: «Совести хранитель - стыд». Гэта сказана афарыстычна і вельмі дакладна. Што наша жыцце без сораму, неадрыўнага ад сумлення? І як сказаў нехта з габрэйскіх мудрацоў, можа, там, дзе болей адчування сораму, болей і сумлення, бо толькі закончаны грэшнік не ведае сораму.

Убачыўшы няздольнасць несці адказнасць, няздольнасць да поўнага пакаяння, сумленнага прызнання віны, Бог карае і змея, і людзей. Змею сказана: «...за тое, што ты зрабіў гэта, пракляты ты з усіх жывёл і звяроў палявых; на жываце сваім ты будзеш хадзіць і прах будзеш есці ўсе дні жыцця твайго. І пакладу варожасць паміж табою і жанчынаю, паміж нашчадкамі тваімі і нашчадкамі яе; яны будуць паражаць цябе ў галаву, а ты будзеш джаліць іх у пяту» (Быц 3, 15). У гэтых грозных словах ёсць вялікае суцяшэнне для чалавека: зло ўздзейнічае на нас праз «пяту» - гэта значыць, праз самую нізкую частку нашай сутнасці, але мы, умацаваўшы свой дух, зможам змагацца са злом, паражаць «змея» ў галаву. І яшчэ больш важкае прароцтва ёсць у гэтых словах Божых: зло ў рэшце рэшт будзе адолена, і адна з дачок першай жанчыны, што паддалася на правакацыю змея, народзіць Збавіцеля, Памазаніка Божага - Месію, Езуса Хрыста. Ён, Месія, канчаткова пераможа змея-сатану, выратуе род людскі ад зла, увядзе яго ў Месіянскую эру - эру дабрыні, справядлівасці, гармоніі, зноў дасць людзям жыццё вечнае. Але доўга, страшэнна доўга будзе працягвацца чалавечая гісторыя, напоўненая пакутамі. Пакуты перадусім зазнае жанчына: «...памнажаючы, памножу пакуты твае ў цяжарнасці тваёй; у пакутах будзеш нараджаць дзяцей, і да мужа будзе прыхільнасць твая, і ён будзе ўладарыць над табою» (Быц 3, 16). Так, тыя пакуты, што церпіць жанчына, нараджаючы дзіця, невядомыя ніякім іншым жывым істотам. Некаторыя біёлагі і фізіёлагі мяркуюць, што гэта сапраўды адплата за тое, што чалавек дазволіў сабе вылучыцца з свету прыроды, проціпаставіць сябе ёй. Прыходзячы ў гэты свет, чалавек прыносіць вялікія пакуты сваёй маці і пакутуе сам, церпячы вялікі боль у самы момант нараджэння. Нарэшце, Адаму сказана: «...праклятая зямля за цябе; у пакутах будзеш карміцца ад яе ўсе дні жыцця твайго. І калючкі, і ваўчкі вырасціць яна табе; і будзеш карміцца палявою травою. У поце твару твайго будзеш есці хлеб, пакуль не вернешся ў зямлю, бо з яе ты ўзяты; бо прах ты, і вернешся ў прах» (Быц 3, 17-19).

Пасля гэтага людзі страчваюць Эдэм, бо Пан Бог непакоіцца, што чалавек, які праявіў сябе як няўстойлівы, недасканалы, можа зноў есці плады з Дрэва Жыцця і зрабіць сваю недасканаласць і грэшную сутнасць вечнай. А гэта супярэчыць задуме Божай. Людзі ў Эдэме, якія жылі ў такой духоўнай блізкасці ад Бога, адчувалі Яго дыханне, чулі Яго слова, маглі есці ад Дрэва Жыцця. Зрабіўшы свой выбар, яны страцілі гэтае права: «І выгнаў Адама, і паставіў на ўсходзе каля Саду Эдэмскага керуваў (херувімаў) і выстрыё мяча, што варочаўся, каб ахоўваць шлях да Дрэва Жыцця» (Быц 3, 24). Слова «вастрыё» на іўрыце гучыць гэтаксама, як слова «полымя», і канец гэтага верша можна прачытаць наступным чынам: «...і палымяны меч, што варочаўся, каб ахоўваць шлях да Дрэва Жыцця». Згодна з тлумачэннем евангеліста Марка, гэты «палымяны меч» - сімвал пякельнага полымя, што карае грэх. Паводле іншых тлумачэнняў, гэта сонца, якое, на наш знешні погляд, варочаецца вакол зямлі, высвятляючы нашы грахі. Пакуль мы бачым і чуем толькі знешняе, меч-сонца засланяе ад нас шлях да Дрэва Жыцця, да духоўнай неўміручасці.

Калі мы чытаем такі маленькі і такі насычаны глыбокім і шматбаковым зместам трэці радзел Кнігі Быцця, у нас заканамерна ўзнікаюць цяжкія пытанні: чаму ж усе мы падзяляем віну Адама, чаму мы аддадзеныя ў рэшце рэшт смерці? Калі так, то ці не марныя для кожнага з нас імкненне не рабіць зло, прага жыцця вечнага? Навошта, калі мы асуджаныя разам з Адамам? Калі праклятая Богам уся зямля? Нагадаем, што Біблія шмат дзе яскрава кажа пра тое, што Бог ніколі не карае чалавека за чужую віну, дзяцей за грахі бацькоў. Напрыклад, у Кнізе Другазаконня сказана: «Бацькі не павінны карацца смерцю за дзяцей, і дзеці не павінны карацца смерцю за бацькоў; кожны павінен быць пакараны за сваё злачынства» (Друг 24, 16). У Кнізе прарока Ёзэкііля чытаем: «...сын не панясе віны бацькі і бацька не панясе віны сына, праўда праведнага з ім і будзе, а грэх грэшніка з ім і будзе!» (Ез 18, 23; у арыгінале - 18, 20). Шэраг такіх цытат можна прадоўжыць. Чаму ж тады пакараныя ўсе нашчадкі Адама? Часткова адказ на гэтае пытанне дапамагае нам зразумець адзін з першых «пісьменных» прарокаў (прарокаў, што напісалі свае кнігі) - Гошэа (Осія). Ад імя Бога ён гаворыць пра людзей, на якіх спадзяваўся Бог: «Яны ж, як Адам, парушылі Запавет і там здрадзілі мне» (Ос 6, 7). Бог бачыць наперад усю нашу гісторыю, усе нашы ўчынкі (даючы пры гэтым кожны раз нам свабоду выбару). Таму адказваем мы кожны раз за сваю здраду Богу, за сваё нявер'е, за свае грахі. А грэх першых людзей стаў свайго кшталту горкай парадыгмай для нас, архетыпам, які, на жаль, паўтараецца ў гісторыі. Але кожны раз Бог дазваляе нам прайсці свой шлях выпрабаванняў і спакусаў, свой шлях пераадолення граху. Антынамічная ісціна Адкрыцця Божага была сфармулявана некалі рабі Аківаю: «Усё наканавана (вызначана наперад), але свабода дадзеная; свет судзіцца паводле літасці, але ўсё залежыць ад большасці ўчынкаў» (Пірке Авот - Павучэнні бацькоў, 3, 15). Гэта яшчэ раз падкрэслівае, што выбар - заўсёды за намі, што мы можам і павінны змагацца са злом, што ад кожнага нашага кроку залежыць будучыня свету.

Ну, а той сумны і трагічны для Бога і для чалавека момант, калі адбылося падзенне Адама - таго Адама, які ўвасабляў усё чалавецтва, у якім ужо былі злучаныя душы ўсіх людзей, гэты момант містычная кабалістычная традыцыя параўноўвае з выпадзеннем з рук Усявышняга люстэрка, у якім адбіваўся Твар Божы. Гэтым адлюстраваннем Твару Божага і быў Адам. А люстэрка, кажа слынная Сэфер Зогар («Кніга Ззяння»), разбілася на шмат маленькіх асколкаў - асобных душ чалавечых. І толькі Месія зможа сабраць, злучыць іх зноў у адно вялікае люстра, у якім будзе бачны Твар Божы. Але і кожны чалавек, што ажыццяўляе тшуву («вяртанне») - вяртанне да Бога, набліжае гэты лёсавызначальны момант. Як лічыць Д. У. Шчадравіцкі, з кабалістычным вучэннем быў знаёмы ўжо апостал Павел8. Ён мог успрыняць яго ад свайго настаўніка - юдэйскага мудраца Гамліэля (Гамалиила; гл. Дз 22, 3). Гэта паўплывала на разважанні апостала Паўла пра «двух Адамаў» - «з праху» і «нябеснага», прычым пад апошнім маецца на ўвазе Езус Хрыстус: «Першы чалавек з зямлі, з праху; другі чалавек - Пан з неба. ...І як мы насілі вобраз таго, хто з праху, так будзем насіць і вобраз нябеснага» (1 Кар 15, 47, 49). У Пасланні да Рымлянаў Павел піша: «Таму, як адным чалавекам грэх увайшоў у свет, і праз грэх - смерць, так і смерць перайшла ва ўсіх чалавекаў, таму што ў ім усе саграшылі» (Рым 5, 12). Гэта, сапраўды, блізка кабалістычнай думцы, што душы ўсіх людзей ужо былі заключаныя ў Адаме і разам з ім перажылі падзенне. І зноў у Першым Пасланні да Карынцянаў: «Бо як смерць праз чалавека, так праз чалавека і ўваскрашэнне мёртвых. Як у Адаме ўсе паміраюць, так у Хрысце ўсе ажывуць...» (1 Кар 15, 21-22). Нездарма ж, паводле хрысціянскага падання, на тым месцы, дзе была пахавана галава Адама, і знаходзілася Галгофа - ад іўрыцкага слова гулголет - «чэрап». Менавіта на гэтым месцы прыме свае пакуты дзеля людзей Езус Хрыстус, каб збавіць іх ад граху, і Ягоная кроў, што сцячэ з крыжа, абмые чэрап Адама.

Такім чынам, грэхападзенне - складанае, амбівалентнае паняцце ў разуменні Бібліі. Яно прынесла ў свет негатыўны пачатак, і разам з тым яно нясе ў сабе нешта пазітыўнае: яно адкрыла чалавеку самога сябе, тыя глыбіні і бездані, што хаваюцца ў ім, яго моц і яго немач. Праз падзенне з'явілася разуменне неабходнасці свядомага духоўнага самаўдасканальвання чалавека і канчатковага яго прыходу ад страчанага да заслужанага Раю. У сціслым, сімвалічным выглядзе прыпавесць дэманструе і непазбежнасць пераходу ад няведання да ведаў, да пазнання, і горкія плады гэтага пазнання, якое прынесла чалавеку страту былой духоўнай цэласнасці. Прыпавесцю пра грэхападзенне завяршаецца ў Бібліі перадгісторыя чалавецтва і пачынаецца яго сапраўдная гісторыя, асэнсаваная як драматычна-напружаная барацьба дабра і зла.

А пакуль што першыя людзі рыхтаваліся сустрэць першую ноч, што пройдзе за межамі Саду. У Кнізе Быцця сказана, што голас Божы яны пачулі «ў прахалодзе дня» (Быц 3, 8), гэта значыць - калі дзень ужо хіліўся да вечара. Што за ноч чакала іх? Можа, ноч чалавечай гісторыі? Яны пакуль што не ведалі пра гэтае, як не ведалі напачатку Стварэння пра дабро і зло. Аб кволай раўнавазе перад тым як абрынуцца ў цяжкае і жорсткае спасціжэнне свету, у пазнанне, ва ўсведамленне, што ўся гісторыя - вынік ўласнага кроку, разважае паэт Яўген Вінакураў у вершы «Адам»:

Ленивым взглядом обозрев округу, Он в самый первый день траву примял, И лег в тени смоковницы, и руку Заведши за голову, задремал. Он сладко спал, он спал невозмутимо Под тишиной Эдемской синевы. Во сне он видел печи Освенцима И трупами наполненные рвы... Своих детей он видел... В неге Рая Была улыбка на лице светла. Дремал он, ничего не понимая, Не знающий еще добра и зла.