Хрыстус ад пачатку знаходзіцца ў цэнтры веры і жыцця Касцёла. Знаходзіцца таксама ў цэнтры вучэння і тэалогіі. (...) З таго часу, калі Пётр сказаў: «Ты Хрыстус, Сын Бога жывога» (Мц 16, 16), Хрыстус стаў ў цэнтры веры і жыцця хрысціянаў, у цэнтры іх сведчання, нярэдка аж да праліцця крыві. Дзякуючы гэтай веры, Касцёл распаўсюджваўся, нягледзячы на перасладаванні. Вера паспрыяла таму, што старажытны свет паступова станавіўся хрысціянскім.

<<< Пачатак

Значыць, Бог існуе. У такім выпадку, ці не справядлівы пратэст многіх, як учора, так і сёння: чаму Бог не аб'явіцца больш відавочна? Чаму не дае асязальных і даступных для ўсіх доказаў свайго існавання? Чаму таямнічая стратэгія Бога нагадвае гульню ў хованкі са стварэннямі? Зразумела, існуюць аргументы, каб верыць; але, як паказвае гістарычны досвед, для многіх існуюць таксама аргументы, каб сумнявацца альбо проста адмаўляць. Ці ж не было б прасцей, калі б Яго існаванне было больш яўнае?

- Думаю, што пытанні, якія Вы паставілі, - і якія, зрэшты, гэтулькі людзей ставіць - немагчыма задаць, беручы за кропку адліку ані святога Тамаша, ані Аўгустына, ані ўсяе вялікай юдэахрысціянскай традыцыі. Думаю, што гэтыя пытанні ўзнікаюць, бадай, на іншай аснове. Аснова гэта - чыста рацыяналістычная, уласцівая сучаснай філасофіі. Гісторыя гэтай філасофіі распачалася з Дэкарта, які ў пэўным сэнсе адарваў мысленне ад усяго існавання і звязаў яго з самім розумам: «Cogito, ergo sum» - («Мыслю, значыць, існую»). Інакш, чым святы Тамаш, для якога не мысленне вызначае існаванне, але існаванне - мысленне: мыслю так, як мыслю, таму што я ёсць тым, кім ёсць - гэта значыць, стварэннем - і таму што Ён ёсць Тым, кім ёсць, г. зн. нястворанаю Абсалютнаю Таямніцаю. Калі б Ён не быў Таямніцаю, не было б патрэбы Аб'яўлення. Дакладней кажучы - сама-аб'яўлення Бога. Калі б чалавек мог сваім розумам, створаным і абмежаваным да памеру ўласнай суб'ектыўнасці, пераступіць усю гэту адлегласць, якая аддзяляе стварэнне ад Стварыцеля - быццё выпадковае і неабавязковае ад Быцця Абавязковага («тое, якога няма - паводле вядомых слоў, звернутых Хрыстом да святой Кацярыны Сіенскай - ад Таго, які Ёсць»; пар. Raimondo da Capua, Legenda maior, І, 10, 92), тады пытанні Вашы былі б апраўданыя.

Думкі, якія Вас хвалююць і якія ёсць таксама ў Вашых кнігах, адлюстраваны ў шэрагу пытанняў. Вы не ставіце іх толькі ад свайго імя, але імкнецеся гаварыць ад імя людзей нашай эпохі, шукаючы, як дапамагчы ў іх цяжкіх, часам заблытаных дарогах да Бога, асабліва, калі дарогі гэтыя здаюцца ім бездарожжам. Ваша занепакоенасць выяўляецца ў пытанні: чаму не хапае больш пэўных доказаў Яго існавання? Чаму Ён хаваецца, як бы гуляючы са сваім стварэннем? Ці не павінна быць усё нашмат прасцейшым, ці не павінна быць Яго існаванне відавочнасцю? Усе гэтыя пытанні належаць да рэпертуару сучаснага агнастыцызму. Агнастыцызм не з'яўляецца атэізмам, не з'яўляецца, прынамсі, праграмным атэізмам, якім быў атэізм марксісцкі, а ў іншай форме - атэізм Асветніцтва.

Адначасова ў Вашых пытаннях ёсць класічныя фармулёўкі Старога і Новага Запаветаў. Калі Вы гаворыце пра Бога, які хаваецца, то гаворыце амаль што моваю Майсея, які прагнуў бачыць Бога тварам у твар, але змог Яго ўбачыць толькі «з тылу» (пар. Сх 33, 23). Ці ж не ўказваецца тут на пазнанне праз стварэнне?

Калі Вы гаворыце пра «гульню», згадваюцца словы Кнігі Прыпавесцяў, дзе ўказваецца Мудрасць, што «гуляе з сынамі чалавечымі на прасторы зямлі» (пар. Пр 8, 31). Ці ж не азначаюць гэтыя словы, што Божая Мудрасць даецца стварэнням і адначасова не адкрывае перад імі ўсяе Божае Таямніцы?

Сама-аб'яўленне Бога звязваецца з Яго «ўчалавечаннем». Тут зноў вялікая спакуса, каб словамі Людвіга Фейербаха падвергнуць класічнай рэдукцыі тое, што Боскае, да таго, што чалавечае. Словы гэтыя Фейербаха, марксісцкі атэізм паходзіць ад яго, але, калі можна так сказаць, - ut minus sapiens (пар. 2 Кар 11, 23), - выказваю крамолу - правакацыя паходзіць ад самога Бога, бо Ён жа сапраўды стаўся чалавекам у Сваім Сыне і нарадзіўся з Дзевы і менавіта ў гэтым нараджэнні, і асабліва праз муку, крыж і змёртвыхпаўстанне сама-аб'яўленне Бога ў гісторыі чалавека дасягнула свайго зеніту: аб'яўлення нябачнага Бога ў бачнай чалавечасці Хрыста. Яшчэ ў пярэдадзень мукі апосталы прасілі Хрыста: «Пакажы нам Айца» (Ян 14,8). Адказ Хрыста застаецца ключавым: «Чаму вы кажаце: «Пакажы нам Айца?» Ці ж не верыце, што Я ў Айцу, і Айцец у ва Мне? [...] Верце Мне па саміх учынках [...] Я і Айцец - адно» (пар. Ян 14, 9.11; 10, 30).

Словы Хрыста сягаюць вельмі далёка. Мы маем дачыненне амаль што з тою відавочнасцю, якой дамагаецца сучасны чалавек. Але відавочнасць гэта не з'яўляецца пазнаннем Бога «тварам у твар» (1 Кар. 13, 12), пазнаннем Бога як Бога.

Аднак жа - пастараемся быць аб'ектыўнымі ў нашых развагах - ці мог Бог пайсці далей у сваёй кандэсцэндэнцыі, у сваім набліжэнні да чалавека, да яго чалавечай сутнасці, да яго пазнавальных магчымасцяў? Здаецца, што Ёй пайшоў так далёка, як толькі мог, далей ужо ісці не мог. У пэўным сэнсе пайшоў занадта далёка!.. Ці ж Хрыстус не стаўся «спакусаю для жыдоў і глупствам для паганаў» (1 Кар 1, 23)? Менавіта праз тое, што Бога называў сваім Айцом, што гэтага Бога так яўна аб'яўляў сабою, і пачало складвацца ўражанне, што задужа!.. У пэўным сэнсе чалавек ужо не мог вытрываць тае блізкасці і пачаў пратэставаць.

Той вялікі пратэст мае назвы: спачатку - сінагога, а пасля - іслам. І адны, і другія не могуць прыняць такога чалавечага Бога. Пратэстуюць: «Гэта не пасуе Богу». «Ён павінен застацца абсалютна трансцэндэнтны, павінен застацца чыстаю Веліччу - зразумела, поўнаю міласэрнасці, але не да такой ступені, каб сам плаціў за правіны свайго стварэння, за яго грэх».

У пэўным сэнсе слушна можна казаць, што Бог задужа адкрыўся чалавеку ў тым, што ёсць найбольш Боскае, што з'яўляецца Яго ўнутраным жыццём; адкрыўся ў сваёй Таямніцы. І не зважаў на тое, што гэтае адкрыццё заслоніць Яго ў нейкай ступені ў вачах чалавека, бо чалавек не ў стане вытрываць лішку Таямніцы. Чалавек не хоча, каб яна вельмі ім валодала і прыгнятала. Так, ён ведае, што Бог ёсць тым, у якім «жывем, рухаемся і існуем» (Дз 17, 28), але чаму гэта павінна быць пацверджана Яго смерцю і змёртвыхпаўстаннем? Аднак святы Павел піша: «Калі Хрыстус не ўваскрос, дык і навука наша дарэмная, дарэмная і вера вашая» (1 Кар 15, 14).

Пяройдзем цяпер ад «праблемы» Бога да «праблемы» Езуса, што, зрэшты, Вы, Ваша Святасць, ужо зрабілі.

Чаму Езус не мог бы быць толькі мудрацом, як Сакрат? Альбо прарокам, як Магамет? Ці асвечаным, як Буда? Як падтрымаць нечуваную праўду, што гэты Габрэй, асуджаны на смерць у далёкай, глухой рымскай правінцыі, Сын Божы, адзінасутны Айцу? Па сваёй радыкальнасці гэтае хрысціянскае перакананне не мае аналага ні ў якім іншым рэлігійным вераванні. Сам святы Павел вызначае яго як «спакусу і шаленства».

- Святы Павел мае глыбокае ўсведамленне, што Хрыстус - абсалютна своеасаблівы, што Ён адзіны і непаўторны. Калі б Ён быў толькі «мудрацом», як Сакрат, калі б быў «прарокам», як Магамет, калі б быў «асвечаным», як Буда, то напэўна ж не быў бы тым, кім ёсць - гэта значыць, адзіным Пасрэднікам паміж Богам і людзьмі.

Ён - Пасрэднік, таму што Ён - Бог-Чалавек. Ён носіць у сабе ўвесь унутраны свет Боства, усю Трынітарную Таямніцу і разам з тым таямніцу жыцця ў часе і несмяротнасці. Ён - сапраўдны чалавек. Божае не зліваецца ў Ім з чалавечым, застаецца чымсьці істотна Божым.

Але адначасова Хрыстус такі чалавечны! Дзякуючы гэтаму, увесь свет чалавечы, уся гісторыя чалавецтва знаходзяць у Ім сваё выяўленне перад Богам. І то не перад Богам далёкім, недасяжным, але перад Богам, які ёсць у Ім, больш таго - які і ёсць Ён сам. Гэтага няма ні ў якай іншай рэлігіі, ні, тым больш, ні ў якай філасофіі.

Хрыстус - непаўторны! Ён не прамаўляе толькі, як Магамет, абвяшчаючы асновы рэлігійнага вучэння, якіх павінны прытрымлівацца ўсе, хто шануе Бога. Хрыстус і не мудрэц у тым сэнсе, як Сакрат, хоць дабраахвотнае прыняцце смерці апошнім у імя праўды мае ў сабе пэўныя рысы падабенства да крыжовай ахвяры.

Тым больш не падобны Хрыстус да Буды з ягоным адмаўленнем усяго створанага. Буда мае рацыю, калі не бачыць у стварэнні мажлівасці збаўлення чалавека, але не мае рацыі, калі па гэтай прычыне адмаўляе ўсяму, што створана, усялякай каштоўнасці для чалавека. Гэтага Хрыстус не робіць і гэтага зрабіць не можа, бо Ён - прадвечны сведка Айца і тае Любові, якую Айцец ад пачатку мае да свайго стварэння. Ад пачатку Стварыцель бачыць размаітае дабро ў стварэнні, бачыць гэта дабро асабліва ў чалавеку, створаным на Яго вобраз і падабенства, - бачыць гэта дабро праз свайго Уцелаўлёнага Сына. Бачыць яго як мэту для свайго Сына і для ўсіх разумных стварэнняў. Сягаючы ў нейкай ступені да мяжы Божага бачання, можна было б сказаць, што Бог асаблівым чынам бачыць гэта дабро праз муку і смерць свайго Сына.

Гэта дабро пацверджана змёртвыхпаўстаннем, бо змёртвыхпаўстанне - пачатак новага стварэння, пачатак адшуквання ў Богу ўсяго, што створана, пачатак канчатковага лёсу ўсіх стварэнняў, а лёс гэты заключаецца ў тым, што Бог будзе «ўсім ва ўсіх» (1 Кар 15, 28).

Хрыстус ад пачатку знаходзіцца ў цэнтры веры і жыцця Касцёла. Знаходзіцца таксама ў цэнтры вучэння і тэалогіі. Што ж да вучэння, то трэба звярнуцца да ўсяго першага тысячагоддзя, пачынаючы ад Нікейскага Сабору, праз Эфес і Халкедон, у пэўным сэнсе аж да Другога Нікейскага Сабору, які быў вынікам папярэдніх. Усе Саборы першага тысячагоддзя звяртаюцца да Таямніцы Святой Тройцы, у прыватнасці да паходжання Духа Святога, але ўсе яны ў сваёй аснове - хрысталагічныя. З таго часу, калі Пётр сказаў: «Ты Хрыстус, Сын Бога жывога» (Мц 16, 16), Хрыстус стаў у цэнтры веры і жыцця хрысціян, у цэнтры іх сведчання, нярэдка аж да праліцця крыві.

Дзякуючы гэтай веры, Касцёл распаўсюджваўся, нягледзячы на пераследванні. Вера паспрыяла таму, што старажытны свет паступова станавіўся хрысціянскім. І нават, калі пазней з'явілася небяспека арыянства, праўдзівая вера ў Хрыста, Бога-Чалавека, паводле Пятровых слоў, сказаных пад Цэзарыяй Філіпавай, не перастала быць цэнтрам жыцця, сведчання, культу і літургіі. Можна было б гаварыць аб пэўнай хрысталагічнай канцэнтрацыі хрысціянства ад пачатку.

Перадусім гэта датычыць веры, датычыць жывой традыцыі, выяўляецца таксама ў марыйным кульце і марыялогіі: «Пачаўся з Духа Святога і нарадзіўся з Дзевы Марыі» (Credo). Марыйнасць і марыялогія Касцёла - толькі іншы аспект згаданай хрысталагічнай канцэнтрацыі.

Так, гэта трэба нястомна паўтараць. Пры ўсіх збежных пунктах, Хрыстус не падобны ані да Магамета, ані да Сакрата, ані да Буды. Ён - абсалютна своеасаблівы і непаўторны. Своеасаблівасць Хрыста, на якую ўказваюць словы Пятра, прамоўленыя паблізу Цэзарэі Філіпавай, - гэта цэнтр веры Касцёла, выяўленай у Сімвале: «Веру ў Бога Айца Усемагутнага, Стварыцеля неба і зямлі, і ў Езуса Хрыста, Сына Яго Адзінага, Пана нашага, які быў пачаты з Духа Святога, нарадзіўся з Дзевы Марыі, замучаны пры Понцкім Пілаце, укрыжаваны, памёр і быў пахаваны, зышоў у валадарства смерці, трэцяга дня ўваскрос, узышоў на неба, сядзіць праваруч Бога Айца Усемагутнага».

Сімвал, або так званы Склад Апостальскі, выяўляе веру Пятра і ўсяго Касцёла. З ІV стагоддзя ў катэхезе і літургіі ўжываецца нікейска-канстанцінопальскі Сімвал, які пашырае вучэнне, закладзенае ў Складзе Апостальскім. Пашырае прапарцыянальна развіццю свядомасці Касцёла, які ўсё больш пранікае ў тагачасную элінскую культуру, але таксама ўсё больш адчувае патрэбу ў дактрынных падыходах, якія былі б для гэтага свету адэкватныя і пераканальныя.

Сцверджана ж у Нікеі і ў Канстанцінопалі, што Езус Хрыстус - «Сын Айца Прадвечнага, Сын Адзінародны, народжаны, а не створаны, адзінасутны Айцу, праз якога ўсё сталася».

Фармулёўкі гэтыя - не толькі плод элінізму. Яны паходзяць непасрэдна з апостальскай спадчыны. Калі мы хочам адшукаць іх крыніцу, то знойдзем яе перш за ўсё ў Паўла і Яна.

Паўлава хрысталогія - незвычайна багатая. Яна была натхнёна тым, што адбылося пад брамамі Дамаска. Гэта тады малады фарысей аслеп і адначасова ўгледзеў унутраным зрокам усю праўду аб уваскрослым Хрысце і выказаў яе ў сваіх Лістах.

Словы нікейскага веравызнання - толькі ўзнаўленне Паўлавай навукі. Словы гэтыя - таксама працяг спадчыны Яна, у прыватнасці, тае спадчыны, якая змешчана ў Пралогу (пар. Ян 1, 1-18), але і не толькі там. Усё Евангелле ад Яна, а таксама Лісты - сведчанне аб Слове Жыцця, аб тым, «што мы чулі [...], што бачылі сваімі вачыма [...] і да чаго датыкаліся рукі нашыя» (1 Ян 1, 1).

Ян, у пэўным сэнсе, большы сведка, чым Павел, хоць сведчанне Паўла асабліва хвалюе. Важна гэтае супастаўленне: Павел і Ян. Бо Ян пісаў пазней, Павел - раней. Значыць, перадусім менавіта Павел выражае веру першапачатковага Касцёла. І не толькі ён адзін, але таксама і Лука, які быў яго вучнем. І менавіта ў Лукі мы знаходзім выказванне, якое можа быць нават мастом паміж Паўлам і Янам. Я маю на ўвазе словы Хрыста, якія, як зазначае евангеліст, прамовіў Ён, «узрадаваны ў Духу Святым» (пар. Лк 10, 21): «Хвала Табе, Ойча, Пане неба й зямлі, што ты ўтаіў гэтае ад мудрых і разумных і адкрыў малым. [...] І хто ёсць Сын, не ведае ніхто, апрача Айца, і хто ёсць Айцец, не ведае ніхто, апрача Сына і каму Сын хоча адкрыць» (Лк 10, 21-22). Лука гаворыць тут тое ж самае, што і Мацвей, які ўкладвае ў вусны Езуса словы, скіраваныя да Пятра: «Не цела і кроў адкрылі табе гэтае, але Айцец Мой, што ў Нябёсах» (Мц 16, 17). Тое, што сцвярджае Лука, дакладна суадносіцца з словамі Пралогу Евангелля ад Яна: «Бога не бачыў ніхто ніколі; Адзінародны Сын, што ва ўлонні Айца, Той з'явіў» (Ян 1, 18).

Гэта самая евангелічная праўда вяртаецца ў столькіх тэкстах Яна, што цяжка іх у гэту хвіліну згадаць. Хрысталогія Новага Запавету - здзіўляючая. Айцы, вялікая схаластыка і тэалогія наступных стагоддзяў, усе маглі толькі з захапленнем захоўваць спадчыну, якую атрымалі, каб распачаць працу над яе вывучэннем.

Вы памятаеце, што першая энцыкліка пра «Адкупіцеля чалавека» - Redemptor hominis - з'явілася праз пару месяцаў пасля маіх выбараў, 16 кастрычніка 1978 года. Гэта значыць, што яе змест, уласна кажучы, я прынёс з сабою. Мне прыйшлося толькі як бы перапісаць з памяці і досведу тое, чым я жыў на парозе пантыфікату.

Падкрэсліваю гэта, таму што энцыкліка пацвердзіла, з аднаго боку, традыцыю тэалагічных школаў, з якіх я выйшаў, а з другога - той стыль душпастырства, да якога я звяртаюся. Таямніца Адкуплення бачыцца тут як вялікая аднова чалавека і ўсяго чалавечага. Так, як гэта бачыў Сабор, асабліва ў Gaudium et spes. Энцыкліка імкнецца быць вялікім гімнам радасці ў гонар таго, што чалавек быў адкуплены Хрыстом. Былі адкуплены яго душа і цела. Пра адкупленне цела я пасля гаварыў асобна ў шэрагу катэхезаў, якія праходзілі па серадах. Цыкл называўся «Мужчыну і жанчыну, стварыў іх». Лепш можа было б сказаць: «Мужчыну і жанчыну, адкупіў іх»...

Карыстаючыся дадзенаю мне свабодаю, хачу задаць пытанні, якія могуць здацца даволі дзіўнымі... Аднак гэтыя пытанні - як Святы Айцец сам заўважыў - я задаю ад імя многіх сучасных людзей. У сувязі з евангелічным пасланнем, яны не раз пытаюць: чаму «гісторыя збаўлення», як яе называюць хрысціяне, такая складаная? Няўжо сапраўды Бог-Айцец патрабаваў крывавай ахвяры свайго Сына, каб нам прабачыць, каб нас збавіць?

- Ваша чарговае пытанне датычыць гісторыі збаўлення, найглыбейшага сэнсу збаўлення - адкупляльнага. Пачнем з разгляду гісторыі еўрапейскай думкі ўжо апасля Дэкарта. Чаму я вылучаю тут на першы план Дэкарта? Не толькі таму, што ён - пачатак новай эпохі ў гісторыі еўрапейскай думкі, але таксама таму, што гэты, адзін з найвялікшых філосафаў, якога дала Францыя, распачаў вялікі антрапацэнтрычны паварот у філасофіі. «Мыслю, значыць існую», як я ўжо раней згадваў, - гэта праграма сучаснага рацыяналізму.

Увесь рацыяналізм апошніх стагоддзяў, ці то ў англасакскім афармленні, ці пазней кантыянства, гегельянства і нямецкая філасофія ХІХ і ХХ стагоддзяў разам з Гусэрлем і Хэйдэгерам - усё гэта ў пэўным сэнсе працяг і развіццё картэзіянскіх поглядаў. Аўтар Meditations philosophiques са сваім анталагічным доказам аддаліў нас ад філасофіі існавання, а таксама ад традыцыйных шляхоў святога Тамаша. Тыя шляхі вядуць да Бога, які з'яўляецца «самаісным існаваннем», Іpsum esse subsistens. Дэкарт са сваёю абсалютызацыяй суб'ектыўнай свядомасці вядзе хутчэй у кірунку «чыстай свядомасці»: Абсалюту, які ёсць чыстае мысленне. Такі Абсалют не з'яўляецца самаісным існаваннем, але ў пэўнай ступені самаісным мысленнем. Толькі тое мае сэнс, што адпавядае чалавечай думцы. Важная не столькі аб'ектыўная праўдзівасць думкі, колькі сам факт з'яўлення чаго-небудзь у чалавечай свядомасці.

Мы знаходзімся на парозе сучаснага іманентызму і суб'ектывізму. Дэкарт адначасова азначае пачатак вялікага развіцця дакладных, прыродазнаўчых навук, а таксама навук гуманітарных у іх новай форме. Азначае ён і адыход ад метафізікі, паварот у кірунку філасофіі пазнання. Кант - найвялікшы выказнік менавіта гэтай арыентацыі.

Такім чынам, калі з упэўненасцю нельга прыпісаць бацьку сучаснага рацыяналізму адыходу ад хрысціянства, то цяжка не заўважыць, што ён стварыў клімат, у якім у новым часе такі адыход мог адбыцца. Не адбылося гэта адразу, але адбывалася паступова. Амаль сто пяцьдзесят гадоў пасля Дэкарта мы высвятляем, якім чынам вынесена за дужкі ўсё тое, што з'яўляецца сутнасна хрысціянскім у традыцыі еўрапейскай думкі. Пратаганістам сталася тут асветніцкая эпоха ў Францыі. Асветніцтва - гэта канчатковае сцвярджэнне чыстага рацыяналізму. Французская рэвалюцыя ў часе тэрору разбурыла алтары, прысвечаныя Хрысту, паваліла прыдарожныя крыжы, замест таго ўвяла культ багіні розуму. На аснове гэтага культу дэкляравала свабоду, роўнасць і братэрства. Такім чынам, духовая і асабліва маральная спадчына хрысціянства была вырвана з свайго евангельскага грунту, на які яго трэба вярнуць зноў, каб яно аднавіла сваю поўную жыццёвасць.

Аднак працэс адыходу нашых айцоў ад Бога, ад Бога Езуса Хрыста, Евангелля і Эўхарыстыі, не азначаў разрыву з Богам, які існуе па-за светам. Так, гэты Бог дэістаў быў заўсёды прысутны, прысутнічаў таксама хіба ў французскіх энцыклапедыстаў, у творах Вальтэра і Жана-Жака Русо, тым больш у Philosophiae naturalis principia mathematiсa Ісака Ньютана, якія азначаюць пачатак развіцця сучаснай фізікі.

Але гэты Бог - выключна Бог па-засветавы. Бог, прысутны ў свеце, здаваўся непатрэбным розуму, сфармаванаму на прыродазнаўчым пазнанні свету. Гэтаксама Бог, дзеючы ў чалавеку, стаў непатрэбным сучаснай свядомасці, сучаснай навуцы пра чалавека, якая даследуе свядомыя і падсвядомыя механізмы яго паводзінаў. Асветніцкі рацыяналізм вынес сапраўднага Бога і асабліва - Бога Адкупіцеля, па-за дужкі.

Што гэта азначала? Гэта азначала, што чалавек павінен жыць, кіруючыся толькі ўласным розумам, так, быццам Бога не існуе. Не толькі належыць пазнаваць свет аб'ектыўна, так як бы Бога не існуе, бо дапушчэнне існавання Стварыцеля ці Провіду Божага ні для чаго навуцы не патрэбнае, але і дзейнічаць трэба так, як бы Бога не існуе, гэта значыць так, як бы Бог не цікавіцца светам. Асветніцкі рацыяналізм мог дапусціць Бога па-засветавага, тым больш, што гэта толькі пэўная непацвярджальная гіпотэза. Абавязкова, аднак, было такога Бога са свету выключыць.