Я. Драздовіч. Піншчына. Міжвулічны крыж у Лозічах. 1926 г. Туш, пяро.

Ты прасіў сонца роднай старонцы, Ды слоў тваіх было мала... З мёртвых ці ўстане? Крыж – на змаганне. Крыж – яе слава і хвала. Крыж нашай долі. У чыстым полі. Крыжам пачнецца дарогі. Боль душу глыжа... Пойдзем да крыжа. Крыж нас далучыць да Бога. Данута Бічэль-Загнетава

Прыдарожны крыж мае свой пачатак у глыбокай старажытнасці. Некалі быў ён месцам смерці злачынцаў. Зазвычай крыжы мелі каля чатырох метраў вышыні. Доўгая вертыкальная бэлька была ўкопана ў зямлю, а папярэчную прыносіў на месца пакарання смерцю сам асуджаны. Для ўкрыжавання выбіралі ўзвышанае месца, а пасля скону ўкрыжаванага акрываўленых слупоў не спяшаліся прыбіраць. Такім чынам, крыж быў пострахам для ўсіх, хто яго бачыў. Можа б, ён і застаўся назаўсёды знакам страху і ганьбы, калі б аднойчы не распасцёр на ім рукі сам Сын Божы...

З гэтага моманту, кульмінацыйнага ў гісторыі ўсяго чалавецтва, крыж становіцца знакам збаўлення і перамогі, мужнасці і сілы, любові і вернаці. З далёкіх зямель Рымскай імперыі разам з хрысціянствам вандруе ён у розныя краіны свету. Крыж, ужо як знак жыцця, прыходзіць у святыні, жытло вернікаў, у іх штодзённае жыццё. Знак крыжа робяць бацькі на лобе свайго дзіцяці пад час хросту. Крыж спадарожнічае кожнаму хрысціяніну на сцежках ягонага жыцця, і ён жа потым узвышаецца над ягонай магілай – як верны вартаўнік і сведка веры ў Хрыста.

Да таго, што крыжы стаяць на могілках, людзі, нават няверуючыя, даўно прызвычаіліся. Прынамсі, гэта не выклікае неразумення ці здзіўлення. Але апошнім часам крыжы з’явіліся ў вёсках і на скрыжаванні дарог, часам – у гарадах. Іхняе з’яўленне не кожнаму зразумелае, асабліва моладзі, якая рэдка памятае гэткія ж крыжы пры дарогах у свам дзяцінстве. Большасць з сучасных маладых людзей нарадзілася ў самы разгул атэізму, калі святыні былі зачыненыя, а крыжы пры дарогах знішчаныя. І вось нядаўна яны з’явіліся зноў – новыя, свежа пафарбаваныя, а пры іх – агароджы ды кветкі. Аднак сям-там яшчэ можна сустрэць на нашых старых гасцінцах, у закінутых, далёкіх ад пільнага вока начальства і даўнія, старасвецкія крыжы. Яны – як сівыя сведкі веры нашых бацькоў і дзядоў. Няшмат іх засталося, але кожны з іх можа распавесці не адну цікавую гісторыю аб нашай Бацькаўшчыне і яе людзях.

Гэткага весніка жывой веры і гісторыі сустрэў аднаго разу і я. Ён стаіць і цяпер сярод былой вёскі, дзе заміж хатаў засталіся адны падмуркавыя камяні ды кусцяцца, як і раней, бэз, вішні, слівы, прыносяць штогод ураджай яблыні. Счарнелы, пакрыты мохам, але ўсё яшчэ моцны дубовы крыж, узносіўся над кустом бэзу, які, нібы чалавек, туліўся да крыжа ў малітоўным шэпце. Ён высіўся і моўчкі распавядаў пра тых людзей, што некалі жылі тут, пра іхнія беды, няшчасці, крыўды... Ён казаў аб тым, што некалі не камяні акружалі яго, а жывыя людзі, якія верылі ў Бога, жылі на Яго хвалу. Таму і паставілі некалі тут гэты крыж. Тады вакол яго цвілі прыгожыя кветкі, а на вялікія святы ягоныя рамёны абдымаў прыгожы зялёны вянок. Тут, на гэтым скрыжаванні, крыж вітаў кожнага, хто вяртаўся з дарогі дахаты. Тут ён багаслаўляў кожнага, хто схіляў перад ім галаву. Тут спыняліся перад ім жанчыны і мужчыны, ідучы з поля дахаты, тут складалі рукі і кленчылі, мовячы пацеры, дзеці. Ніхто не абмінаў крыжа. Кожны меў што яму сказаць. Колькі жальбаў ён выслухаў! Колькі тут пралілося слёз аб нялёгкай долі! Ды, мабыць, было і не аднойчы шчаслівае «дзякуй». Кожны, хто прыпыняўся на гэтым месцы, спадзяваўся штосьці атрымаць, спадзяваўся аблегчыць сваю душу, распавёўшы крыжу свой боль, спадзяваўся атрымаць падтрымку і багаслаўленне.

Ля прыдарожнага крыжа спынялася зазвычай вяселле, каб маладыя маглі памаліцца прад Укрыжаваным у дзень, калі назаўсёды крыжаваліся іхнія шляхі. Кожны спыняўся прад крыжам са сваім клопатам. І кожнаму, хто толькі прагнуў на гэтым месцы нешта пачуць, крыж адказваў. Каго суцешыў, каго падтрымаў, а камусьці лёг на сэрца да апошніх ягоных дзён.

Памятае гэты крыж і майскія, чэрвеньскія вечары. Калі сюды збіраліся вернікі на маёвыя ды чэрвеньскія набажэнствы. Як ні дзіўна, але ў гэтыя напоўненыя працай дні, людзям не бракавала часу на малітву. Часам і цяпер можна пачуць ад старэйшых: «Хто яго ведае, як яно было, але ж неяк усё паспявалі зрабіць». Можа, таму і паспявалі, што з Богам жылі? У тыя часы не было вёскі альбо хутара, дзе б у маі альбо чэрвені не гучалі гэтыя прыгожыя малітвы да Сэрца Панны Марыі і Сэрца Езуса. Спявалі цэлыя сем’і, вёскі, спяваў увесь Край.

Менавіта таму крыжы пры дарогах сталіся першымі ворагамі для непрыяцеляў Хрыста. Іх трэба было знішчыць, каб разам з імі знікла і вера на нашай зямлі. Каб назаўсёды знік Бог. Тады і прыклалі непрыяцелі да крыжа замест сэрца халодную сякеру...

Не ў адной вёсцы могуць распавесці, як актывісты ссякалі прыдарожныя крыжы, звозілі іх на калгасны двор. А назаўтра на тым самым месцы ўжо стаяў новы крыж... Хто яго ставіў уначы? Яу? З чыёй дапамогай? Ва ўсім гэтым – стойкасць нашай веры.

Яна, гэтая стойкасць яшчэ і ў тым, што калі забаранілі праводзіць маёвыя і чэрвеньскія набажэнствы каля крыжоў, то гэтыя набажэнствы адбываліся ў хатах. Паціху. Не гэтак, вядома, прыгожа. Не гэтак урачыста. Але яны не зніклі. Яны дайшлі да нас, перадаліся дзецям ды ўнукам. І ў любы час сэрца кожнага верніка імкнулася на крыжоўку, туды, дзе стаяў крыж. Чаму яго зазвычай ставілі на крыжоўцы? Напэўна, таму, што там крыжаваліся шляхі, што вялі ў розныя бакі свету. Тут крыжаваліся лёсы. Тут прамаўлялася самае патаемнае. І заўсёды месца тое было святым. Бо там, на крыжы скрыжаваліся Боскасць і людскасць, моц і слабасць, лёсы асобных людзей і народаў.

Кожны крыж – гэта гісторыя. Непаўторная. Цікавая. Патрэбная нам.

Пуста і бязлюдна цяпер вакол майго крыжа. Пакінулі яго людзі, з’ехаўшы ў гарады і вялікія вёскі, адышоўшы з гэтага свету. Сумна цяпер каляг этага крыжа. Як на могілках. А мо і яшчэ больш сумна. Бо могілкі – гэта памяць. А тут... Балюча глядзець на сведку нашай гісторыі. Балюча ўсведамляць тое, як мала, як да крыўднага мала ведаем мы пра нашу зямлю. Нашмат меней, чым гэты крыж... Мы так мала ведаем пра нашыя святыні, пра тых, хто служыў у гэтых святынях, хто пакутаваў за сваю веру, за тое, каб вера не памерла, а была перададзеная дзецям, нашчадкам. Мы да крыўднага раўнадушныя да таго, што было на нашай зямлі. Дык ці можам мы тады быць нераўнадушнымі да таго, што на ёй будзе?

...Пытаюся пра ўсё гэта ў майго крыжа. Шапоча ціха куст бэзу. Перашэптваецца з маімі словамі, са словамі тых, што некалі маліліся тут, з нявымаўленымі тут словамі...

А можа, вясна не міне наш край? Можа, мы, як і раней, адважна будзем вызнаваць нашу вернасць Богу, дабру, справядлівасці? Бо з’яўляюцца ж крыжы пры дарогах, адчыняюцца святыні, моляцца там людзі. Гучаць літаніі, песні. І зноў да крыжа людзі нясуць свае хваробы, боль, радасць, падзяку. Можа тут, ля крыжа, мы знойдзем сваю вартасць і годнасць?

З гэтай думкай цалую на развітанне старое, патрэсканае дрэва прыдарожнага крыжа...