ПУНКЦІРЫ ЦЯРНІСТАГА ШЛЯХУ

Уніяцкая Царква на Беларусі
ў XVII стагоддзі і яе дзейнасць
у галіне культуры

У пачатку XVII стагоддзя Уніяцкая Царква мела адміністрацыйна-тэрытарыяльную структуру, якую захавала ад Праваслаўнай Царквы ў Рэчы Паспалітай пасля Брэсцкай царкоўнай уніі. На чале Уніяцкай Царквы стаяў мітрапаліт Кіеўскі, Галіцкі і ўсяе Русі, якому падпарадкоўваліся епіскапы. На тэрыторыі Беларусі і Літвы існавала мітрапалітальная епархія з цэнтрам у сталіцы Вялікага Княства Літоўскага – Вільні. У склад яе ўваходзілі Віленскае ваяводства, паўднёвая частка Троцкага (з Гродна), Менскае, Наваградскае і Кіеўскае на Украіне. Архіепіскапу Полацкаму належала вялікая епархія, куды ўваходзілі Полацкае, Віцебскае і Мсціслаўскае ваяводствы (са значнай адміністрацыйнай аўтаноміяй) з гарадамі Полацкам, Віцебскам, Оршай і Магілёвам. Меншымі па тэрыторыі, але з вялікай колькасцю вернікаў, былі Пінская епархія (Пінскі павет Брэсцкага ваяводства) і Луцкая (на Валыні), куды ўваходзіў Брэсцкі павет1. У 1625 г. была заснавана уніяцкая архіепіскапская кафедра ў Смаленску2. Пасля ўзнаўлення ў 1620 г. Кіеўскай праваслаўнай мітраполіі і прызнання яе афіцыйна ў 1632 г. каралём Уладзіславам IV у Рэчы Паспалітай суіснавалі, акрамя Рымска-Каталіцкага Касцёлу, дзве царквы візантыйскага (усходняга) абраду – Грэка-Каталіцкая (Уніяцкая) і Грэка-Праваслаўная, але на Беларусі праваслаўных тады засталося мала (толькі ў раёнах Магілёва, Слуцка, Пінска і яшчэ Віцебска).

Вялікае значэнне для пашырэння ўплываў Уніяцкай Царквы мела рэарганізацыя кіравання манастырамі Базыльянскага Ордэна, які аб’ядноўваў уніяцкія манастыры і быў падпарадкаваны мітрапаліту. Статут Ордэна Святога Базыля (Васіля) Вялікага быў падрыхтаваны ў 1617 г. Кангрэгацыі Базыльянскага Ордэна адбываліся звычайна ў Жыровіцкім манастыры (які быў уніяцкім), альбо ў Наваградку ці Вільні ў кляштары Святой Тройцы (Базыльянскія муры).

У першай палове XVII ст. ранейшыя праваслаўныя брацтвы аўтаматычна пасля царкоўнай уніі сталі уніяцкімі і працягвалі сваю рэлігійна-дабрачынную і грамадска-культурную дзейнасць. У гэтыя аб’яднанні ўваходзілі галоўным чынам мяшчане-рамеснікі, гандляры, купцы, духавенства, зрэдку – шляхта. паколькі на чале гарадскіх магістратаў стаялі купецка-цэхавыя вярхі, то уніяцкія брацтвы былі часткаю сістэмы гарадскога самакіравання па магдэбургскаму праву. Гэта дазваляла гарадскім уладам уздзейнічаць на большасць гараджанаў не толькі юрыдычна, але маральна і ідэйна. Брацтвы дапамагалі школам, якія былі прыпісаны да іх, распаўсюджвалі рэлігійную літаратуру, якая выдавалася на беларускай і царкоўнаславянскай мовах3. Такім чынам, Уніяцкая Царква трывала замацоўвалася ў гарадах Беларусі.

У першай палове XVII ст. па ініцыятыве іерархіў Уніяцкай Царквы былі зроблены спробы аб’яднасць Уніяцкую і Праваслаўную Цэрквы на Беларусі і Украіне з выбраннем агульнага патрыярха, падпарадкаванага Рымскаму папе. Такі план быў прапанаваны уніяцкім мітрапалітам Іосіфам Вельямінам Руцкім на нарадзе епіскапаў Уніяцкай Царквы ў Наваградку ў 1624 г.4 У 1628-1629 гг. такая спроба паўтарылася, прычым іерархі Уніяцкай Царквы пагаджаліся абраць патрыярхам праваслаўнага архімандрыта Кіева-Пячэрскага манастыра (лаўры) Пятра Магілу (з 1632 г. праваслаўны мітрапаліт Кіеўскі). Аднак супраць аб’яднання Цэркваў выступілі праваслаўная шляхта і казацтва Украіны, з аднаго боку, і кангрэгацыя Прапаганды веры ў Рыме, з другога боку5. Потым паспрабаваў аб’яднаць абедзве Цэрквы візантыйскага абраду польскі кароль і вялікі князь літоўскі і рускі Уладзіслаў Ваза. Ён прапанаваў правесці ў 1637 г. у Варшаве аб’яднаўчы царкоўны Сабор з выбраннем патрыярха пад вяршэнствам Рымскага папы. Аднак і на гэты раз кангрэгацыя Прапаганды веры выступіла супраць гэтага праекту6.

У сярэдзіне XVII ст. Уніяцкая Царква займала трывалыя пазіцыі ў Літве і на Беларусі. Але падчас вызваленчай вайны украінскага народа пад кіраўніцтвам гетмана Багдана Хмяльніцкага і вайны 1654-1667 гг. паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай наступіў крызіс Царквы, асабліва пасля акупацыі расійскімі і казацкімі войскамі большай часткі тэрыторыі Беларусі, а таксама часткі Літвы (1654-1655 гг.). На акупаванай тэрыторыі дзейнасць Уніяцкай Царквы была забаронена, а уніяцкія святары і манахі рэпрэсаваліся акупантамі. Расійскія ўлады падтрымлівалі на тэрыторыі Беларусі толькі Праваслаўную Царкву (пад кантролем маскоўскага патрыярха, а не канстанцінопальскага патрыярха, як было дагэтуль).

Толькі пасля вызвалення тэрыторыі Беларусі ад расійскіх войскаў у канцы гэтай працяглай вайны дзейнасць Уніяцкай Царквы была ўзноўлена. Адраджэнню Уніяцкай Царквы садзейнічала таксама асцярожная і талерантная, у дачыненні да праваслаўя, палітыка каралёў Міхала Карыбута Вішнявецкага (1669-1673) і Яна ІІІ Сабескага (1674-1696). Аднак перавага аддавалася ўсё ж Уніяцкай Царкве. Уніяцкія епіскапы, карыстаючыся гэтым, развілі актыўную дзейнасць. Колькасць праваслаўнага насельніцтва ў Рэчы Паспалітай скарачалася, а колькасць уніятаў павялічвалася7.

У апошняй чвэрці XVII ст. у рэлігійнай палітыцы дзяржавы і Каталіцкай Царквы можна заўважыць наступныя тэндэнцыі. Па-першае, каралеўская ўлада намагалася палагодзіць адносіны паміж уніятамі і праваслаўнымі для захавання спакою ў дзяржаве і для заключэння саюзу з Расіяй супраць султанскай Турцыі і Крымскага ханства. Па-другое, адбывалася пэўнае збліжэнне паміж Рымска-Каталіцкай і Уніяцкай Цэрквамі. Гэта азначала павышэнне юрыдычнага і грамадскага статуса Уніяцкай Царквы. Па-трэцяе, ішоў адток, у асноўным шляхты і мяшчанаў, ад Праваслаўнай Царквы ў абедзве Каталіцкія – лацінскага і візантыйскага абрадаў. Усё гэта, разам узятае, стварала новую сітуацыю.

Рэлігійныя канфлікты зменшыліся. Каталіцкі бок намагаўся цяпер аб’яднаць абедзве царквы візантыйскага абраду. Аднак з-за палітычных абставінаў, нягледзячы на падтрымку караля Яна Сабескага і сойму, гэтая спроба аб’яднання не ўдалася. Кароль двойчы намагаўся сабраць аб’яднаны сінод у Любліне ў 1689 г. і ў Варшаве ў 1681 г., аднак праваслаўныя манахі адмовіліся ўдзельнічаць у паседжаннях. У 1682 г. Ян ІІІ Сабескі зноў вярнуўся да плана аб’яднання Праваслаўнай і Уніяцкай Цэркваў з абраннем у Кіеве (што знаходзіўся з 1667 г. у складзе Расіі) агульнага патрыярха, аднак з падпісаннем «вечнага міру» паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай (1686 г.) кіеўскі праваслаўны мітрапаліт быў падпарадкаваны маскоўскаму патрыярху. Таму аб’яднання абедзвюх Цэркваў ужо быць не магло.

У другой палове XVII ст. уніяцкія мітрапаліты праводзілі паслядоўную палітыку захавання і пашырэння ўплываў Уніяцкай Царквы як на Беларусі, так і на Украіне. Прэстыж Уніяцкай Царквы на Беларусі ўзрастаў, дзякуючы дзейнасці гэтай Царквы па падтрымцы нацыянальна-культурных традыцый, шырокаму выкарыстанню падчас богаслужэння і ў казаннях беларускай мовы, дзякуючы друкаванню кніг і брашураў на гэтай мове. У XVII ст. уніятамі была выдадзена шматлікая літаратура на беларускай мове: рэлігійныя і палемічныя творы мітрапалітаў Іпація Пацея, Іосіфа Вельяміна Руцкага і архіепіскапа Полацкага Язафата Кунцэвіча. Віленская і Супрасльская уніяцкія друкарні забяспечвалі сваю Царкву богаслужэбнымі кнігамі.

Значнымі асяродкамі беларускай нацыянальнай культуры былі уніяцкія кляштары. У гарадах існавалі шпіталі, якія стварыла і ўтрымлівала Уніяцкая Царква. У Менску ў XVII ст. існавалі з 1616 да 1633 і з 1651 г. два шпіталі уніятаў за кошт узносаў брацтва, ахвяравання феадалаў і даходаў духавенства8.

У пачатку XVII ст., напрыклад, у Менску ўзнікла уніяцкая школа пры Казьмадзям’янскім кляштары. У гэты час у школе налічвалася некалькі дзесяткаў вучнаў, якія займаліся ў розных класах. Вучні малодшых класаў называліся «лапятамі», старэйшых – «вырасткамі». Настаўнікамі былі манахі-базыльяне. У 1630 г. кароль і вялікі князь Жыгімон Ваза даў прывілей манахам базыльянскага ордэна ў Менску, які дазваляў ім вучыць дзяцей усім навукам і мовам: грэцкай, лацінскай, царкоўнаславянскай, беларускай і польскай. На уніяцкую школу распаўсюджваліся ўсе ільготы, якімі карысталіся каталіцкія школы. У 1653 г. гэты прывілей быў пацверджаны каралём Янам Казімірам9. Такое ж становішча з асветай было ў іншых гарадах Беларусі.

Уніяцкая Царква ў XVII ст. заняла важнае месца ў рэлігійным жыцці і культуры беларускага народа, стварыўшы трывалыя традыцыі ў яго гісторыі.