РАЗВІТАННЕ

Што кінула яго ў гэтую паездку, Адам не хацеў бы тлумачыць нікому. Нават сабе. Хаця сабе ён мог растлумачыць усё. Яму стала страшна. Ён зразумеў, што застаўся адзін на ўсім гэтым свеце. Зямля вялікая, кругом людзі, а яго сарвала, як карабель з якара ў час буры, і нясе ў невядомасць. Хаця чаму ў невядомасць? Невядомасць — гэта няведанне, а ён ведае...

Чалавек, колькі б гадоў яму ні было, да канца дзён сваіх застаецца наіўным дзіцем. Яму хочацца верыць у ілюзію, што трэба толькі зайсці за лес, які сінее ўдалечыні, і ўбачыш край, дзе неба сыходзіцца з зямлёй. І абавязкова хочацца зазірнуць за той край, падзівіцца, што там. І хаця, чым бліжэй падыходзіш — неба адступае далей, жаданне гэтае не прападае. Адам зазірнуў за край свайго неба і ўбачыў, што там, акрамя чарнаты, нічога няма. І ён сам-насам з гэтай чарнатой. Як дурань у полі. І ніхто не можа дапамагчы. Хоць вешайся. І вешаюцца...

Вунь Мікола, іхні сусед. Дзядзька Мікола, дзядзька Мікола... Цэлы месяц насіў вяроўку ў кішэні і запіску. Набіраўся смеласці. Смеласці на што? Павесіцца! Раптам дазнаўся, што грошы, якія ён збіраў на новую хату, рубель да рубля, капейка да капейкі, жонка з дачушкай прафукалі. Дачушка гуляла, жонка пасабляла. Было, што і яму вінца перападала. «Ідзі, Міколка, дачка прыехала, выпі з намі». Напаілі... Месяц хадзіў учарнелы, сам не свой, маўчаў. А пасля рашыўся: пайшоў у хлеў, перакінуў вяроўку цераз пярэчку ў кроквіне — і гатоў. Прыйшла Зося даіць карову, а ён вісіць, як маятнік у гадзінніку, і язык паказвае. Падняла крык, учапілася за ногі, каб аслабіць пятлю, а ногі ўжо халодныя. Крычы не крычы: позна. Трэба было раней крычаць. На памяць пакінуў запіску: «Думаў пабудаваць новую хату, ды вы гэта зрабілі за мяне». І праўда: яму думаць ужо ні пра што не трэба было. Калі дуга перахапіла горла, думаць позна. Людзі і хату збудавалі, і крыж паставілі.

Ці крычаў бы хто па табе? Хіба што Паўлік? Той крычаў бы. Ды што ён разумее, малеча... Зразумее пасля. І жонка зразумее... Пасля...

Сухі бетон мякка клаўся пад колы. Неба шэрым полагам абвісала над дарогай, але стрыжы насіліся высока, абяцаючы недажджлівы дзень. Праўда, і радыё дакляравала «пераменную воблачнасць без істотных ападкаў».

Адам даўно звыкся з месцам за рулём, яно нібыта стала тым жа рабочым месцам, як і месца за сталом, за якім правяраў сшыткі. Ехаў, механічна робячы тое, што прасілі дарога і машына. Паслухмяная кожнай Адамавай думцы «Ніва» лёгка абганяла грузавікі, аўтобусы. Здавалася, яны нікуды не спяшаліся, ішлі сваёй размеранай, некім заведзенай хуткасцю — шырокія, масіўныя, неўвароткія. Наперадзе квадратнай махінай ішоў рэфрыжэратар. Як лёг на асявую лінію, так і не злазіў з яе. Чалавек за рулём рэфрыжэратара добра бачыў, што «Ніва» падпірае, просіць дарогу, але ішоў сваім ходам. На прамым чыстым участку Адам абышоў рэфрыжэратар справа, выскачыўшы за лінію бетона. Шафёр сустрэчанага «Мерседэса» пакруціў пальцам ля скроні, махнуўшы рукой назад. Спідометр паказваў пад сто. Адам скінуў газ.

І тут, за першым жа паваротам, убачыў некалькі легкавых машын на ўзбочыне, «Газік» на бетоне, людзей ля яго. Прыткнуўся ля крайняй машыны, пайшоў наперад.

Усё было проста: чалавек бег цераз шашу на другі бок дарогі. «Газік» вылецеў з-за павароту, насустрач яму ішоў «МАЗ» з прычэпам, справа на траве стаяў трактар. «Газік» мог ці ўрэзацца ў трактар, ці ў лоб «МАЗу», ці праскочыць у шчыліну паміж імі. Ён так і пайшоў. І тут з-за трактара выскачыў гэты чалавек.

Цяпер ён ляжаў распластаны, галавой на белай паласе асявой лініі. У камбінезоне, ногі ў кірзавых ботах крыж-накрыж. Жоўтая, нібы разрэзаная бульбіна, рука, галава ў лужыне крыві.

— Усё? — спытаў, падыходзячы, Адам.

— Усё, — адказаў яму нехта.

Павінуючыся незразумелай цікаўнасці, Адам прысеў ля чалавека, узяў вялую жоўтую руку — памацаць пульс. Пульс не праслухоўваўся. Чалавек быў мёртвы.

Ён ужо ніколі не ўстане, не прыйдзе дамоў, нікому не ўсміхнецца. Яго ўжо няма. Ён ляжыць тут, і яго ўжо н я м а. Некуды спяшаўся, пра нешта марыў, прыкідваў планы і вось...

Самае паганае ў прафесіях доктара і настаўніка, што прафесія адбірае ў іх ілюзіі. Адбірае невядомасць — тое, на чым трымаецца надзея чалавека, ягонае заўтра, ягонае неба, на якое чалавек моліцца, нават калі і не ведае Бога. Доктар лечыць цела, настаўнік — душу, але і той і той раскладвае чалавека па костачках: што чаму, што да чаго. Адам быў настаўнік.

Асцярожна, як жывую, Адам паклаў руку на асфальт і раптам усім целам, усёй істотай адчуў холад пустаты вакол сябе, адчуў, што кругом яго нікога няма. Узняў галаву: на шашы былі толькі забіты і ён. Кінуў позірк налева — голая прастора, павярнуў галаву ўправа і ўбачыў, як на яго, засланяючы цёмнай тушай увесь прагал дарогі, ляціць рэфрыжэратар. Незразумелая сіла, як спружына, распраміла Адамава цела і кінула ўбок з бетонкі. Падаючы на зямлю, пачуў тугую цёплую хвалю, якая, як брызентам, хляснула па твары, па руках. Убачыў, што колы рэфрыжэратара прайшлі абапал нерухома распасцёртага цела і ўслед за машынай, як кацёлка, пакацілася чорная круглая шапка забітага.

Рэфрыжэратар спыніўся метраў праз сто. Гэта была тая машына, якую Адам нядаўна абагнаў. З кабіны вываліўся шафёр з пабялелым тварам, кінуўся да месца трагедыі. Падбягаў бліжэй — запавольваў крок. Кроў прылівала да шчок па меры таго, як пераконваўся, што ўсе, хто стаяў, стаяць жывыя, і чалавек, што ляжаў на шашы, ляжыць на тым месцы. Вярнуўся назад, падняў шапку, прынёс, паклаў ля галавы забітага, выцер пот з ілба.

— Куды цябе гоніць? — спытаў у яго нехта, кіўнуўшы на забітага. Шафёр нічога не адказаў. Усе моўчкі глядзелі на Адама, які ўстаў з зямлі і атрасаў калашыны штаноў. Атрос, зірнуў на шафёра рэфрыжэратара, паківаў галавой і пайшоў да сваёй машыны. Сеў за руль і доўга не мог патрапіць ключом у замок — трэслася рука. Завёў машыну, праехаў па шашы, з’ехаў уніз на вузкую лесавую дарогу. Ехаў, пакуль не стала цёмна ад навісі галін. Спыніў машыну, узлёг на руль. Пазіраў перад сабой, туды, дзе ў зялёным паўзмроку гублялася дарога. Сядзеў у нейкім здранцвенні, з пустатой у галаве і на душы. Ніяк не мог супакоіцца. Дзівіўся сам з сябе: чаго так спалохаўся? Смерці? Колькі думаў пра яе як пра непазбежнасць, якая павінна прыйсці і, відаць, у самым недалёкім часе. Вунь яна, стаіць за вуглом, чакае. Думаў спакойна, звыкся з гэтай думкай, а тут спалохаўся. Няўжо гэтак заўсёды: думкі пра смерць — адно, а сама смерць — зусім іншае. Як ён сігануў з шашы! Калі б усю гэтую карцінку зазняць на кінаплёнку — цікавейшыя кадры былі б! Во можна было б пасмяяцца!

І засмяяўся сам — халодным нутраным смехам. Чужым смехам.

Гэты чалавек на шашы... Яго і мёртвага не хацелі пакінуць у спакоі. Быццам хацелі забіць другі раз. Выходзіць, ён абавязкова павінен быў памерці, не ў першы, дык у другі раз. А можа, цяпер павінен быў памерці Адам? Навошта мёртваму паміраць другі раз? Канешне, цяпер павінен быў памерці Адам. Рэфрыжэратар з самага пачатку не хацеў даваць яму дарогу. Нібы падначваў на рызыкоўны абгон, а можа, і на аварыю. Потым гэты шалёны наезд... Нейкая доля секунды — і Адам ляжаў бы побач з чалавекам у кірзавых ботах. Ці далёка наперадзе... Але не ляжыць. Значыць, павінен быў застацца яшчэ пажыць...

Думкі пераскоквалі з аднаго на другое, але круціліся вакол толькі што перажытага... Адам не заўважыў, як задрамаў, і не ведаў, колькі прабыў у трывожным бяспамяцтве. Ачнуўся ад таго, што нешта стукнула па версе машыны. Адчыніў дзерцы, — нідзе нікога і нічога. Відаць, з’язджае з капылоў, нешта мроіцца, нешта чуецца... Выйшаў з машыны, пайшоў па дарозе. Які змрочны дзікі лес, колькі там ад’ехаў з бетонкі, а такая старына. Павярнуў да машыны і зноў пачуў, як нешта шпокнула. Узняў галаву ўгору: высока на сасне, распушыўшы хвост, весела гайдалася вавёрка. Якраз над машынай. Відаць, забаўлялася з шышкай і ўпусціла, ці сучок які адваліўся. Адам сумна ўсміхнуўся: вось так людзі і запісваюцца ў ненармальныя — з імі жартуюць, а яны не разумеюць жартаў.

Сеў у машыну, праехаў наперад, знайшоў прасторнае месца, развярнуўся, выехаў з лесу на палявую дарогу, не дарогу — дзве белыя паласы ад колаў, між імі — зялёная трава, справа, і злева жыта.

Зусім распагодзілася. Добра прыгравала сонца. Сустрэўся масток, плыткая рэчка. Звярнуў з дарогі на прырэчны лужок, спыніўся, спусціўся да рэчкі. Рэчка была нешырокая, можа, метры тры-чатыры, але вада чыстая і гнала яе добра — ля берага матлялася, звіваючыся змейкамі, каляная бліскучая асочка. На дне там-сям ляжалі невялікія камяні, блішчалі маслянай чарнатой, быццам былі пакрытыя лакам. Над імі плынь несла лёгкія парушынкі. Цені ад хваляў стракацелі на камянях, рабілі іх рухомымі, нібыта жывымі.

У асочцы ўбачыў паласата-зялёнага шчупачка — тонкага, вастраносага. Ён стаяў нерухома, вяла варушачы хвастом, — ці то хвост, ці перына асочкі, па ўсім, пільнаваў сваю здабычу. Ці то цень ад воблачка, што на хвіліну схавала сонца, ці нешта так спалохала прыгожага разбойніка, і ён вільнуў з засады, дадаўшы новых хваляў на вадзе.

Адам распрануўся, залез у ваду. Ля берага было плытка, трохі вышэй каленяў. Знайшоў глыбейшае месца, і хоць вады было там толькі па пояс, лёг на спіну, упёршыся рукамі ў пясчанае дно. Вада была мяккая, мылкая, і Адам ляжаў, слухаючы, як яна прыемна абцякае, лашчыць цела. Хацелася ні пра што не думаць. Але ні пра што не думаць не атрымлівалася. Думкі былі, можа, не думкі, а асколкі думак, нейкія іскры, усё гэта збілася ў нешта цяжкое і каменем сядзела ў грудзях. І адчуванне, нібы ў ім адначасова жылі два розныя чалавекі — адзін жыў, думаў, яму нешта рупіла, а другі, як робат, з халодным спакоем назіраў за першым. Думкі круціліся вакол аднаго: дыягназу, пра які яму нарэшце сказалі. І сказаў не хто іншы, а яго ж сябра, хірург, добры хірург. Некалі яны закончылі адну сямігодку, было, што сядзелі за адной партай, пасля іхнія дарогі разышліся, а потым зноў сышліся. Нібыта для таго, каб Адам змог пачуць не ад каго іншага, а ад яго: «Будзь мужны і прымі гэта як жорсткую дадзенасць. Ёсць такая хвароба веку, і завецца яна кароткім словам: рак. І бывае, што ён неаперабельны. І не таму, што дыягназ пастаўлены позна, а таму што неаперабельны...»

Адам вылез з вады, абцёрся ручніком і кінуўся на траву. Была то дзяцеліна — маладая, пружыністая, з мядовым пчаліным пахам. І зноў забыўся трывожным сном. Ачнуўся хутка, але яшчэ доўга ляжаў, не расплюшчваючы вачэй, услухоўваючыся ў жыццё, што ішло кругом яго. І раптам усёй істотай адчуў, што ён тут чужы, лішні. Вось ён ляжыць у нейкім неазначальна-няпэўным стане, ці то жывы, ці нежывы, а кругом яго — у вадзе, у траве, у небе — ідзе сваё жыццё, незалежнае ад яго, ад ягонага настрою, ад ягоных жаданняў, і жыццю гэтаму ўсё роўна, ёсць такі Адам на свеце ці няма, усё роўна, што ён думае, што збіраецца рабіць, і гэтае жыццё будзе працягвацца незалежна ад таго, будзе ён жыць на гэтым свеце ці яго не стане, як таго чалавека ў кірзавых ботах. Гэтак жа будуць спяваць жаўранкі, гэты ці іншы шчупак гэтак жа будзе пільнаваць сваю здабычу, вавёрка гэтак жа будзе церабіць шышкі... То адкуль гэты страх смерці, калі ты разумееш, што ты непатрэбны, лішні на гэтым свеце? Некалі быў патрэбны ці проста думаў, што патрэбны, а цяпер... Чамусьці ўспомнілася даўняя летняя раніца, калі ён, студэнт педвучылішча, сышоў з цягніка на сваёй станцыі і пеша дабіраўся дамоў, а гэта было кіламетраў дванаццаць. Прайшоў ужо кіламетраў з дзесяць, звярнуў на палявую сцежку цераз жытняе поле, яна спрамляла шлях, і раптам адчуў такую страшэнную стомленасць, і так пацягнула на сон, што ён не вытрываў, знайшоў першы ўтравелы гурбяк, кінуўся на яго і адразу заснуў. Была позняя раніца, да дому заставалася нейкіх паўтара кіламетра, кругом было жытняе поле, над галавой спелае неба і жаўранкі са сваімі шчымлівымі галасамі, а ён спаў. Колькі праспаў — не ведае, але прачнуўся бадзёры і радасны, адкрыты жыццю, усё спявала ў ім, як спявала кругом у прыродзе.

Як гэта было даўно! А можа, і не было ніколі, можа, гэта яму толькі цяпер прытрызнілася — такая вялікая разбежка была паміж той раніцай і гэтым днём. Тады ён ехаў дамоў, яго чакалі мама, браты, сваё сяло і ўсё сваё, а цяпер ён выбраўся з дому ў дарогу, задачы якой не ведае. Хаця чаму не ведае? Ведае, добра ведае. Таму і сеў за руль, і паехаў... Колькі гадоў ляжала між тым і сённяшнім днём — дзесяць, дваццаць? Не, не гады ляжалі між імі — цэлае жыццё, яго жыццё. Тады ўсё было наперадзе, цяпер — усё ў мінулым. Усё? А сын?.. Сын. Сынок... Сын не прападзе... Маці прыгледзіць, а калі што — бабуля. Хаця яму цяжка будзе без бацькі прывыкаць да гэтага свету.

Малюнак Уладзіміра Вішнеўскага

І зноў машына ішла па шашы, і зноў Адам сядзеў за рулём. На вуснах ягоных блукала ўсмешка. Было ў ёй нешта жорсткае і дзіцячае, усё гэта мянялася месцамі, адно пераходзіла ў другое, быццам вяло барацьбу між сабой. І вочы ягоныя пазіралі затраўлена-сумна, быццам ім адкрылася таямніца, пра якую ўсе здагадваюцца, але якой не ведае ніхто.

Высока ў небе ледзь бачны самалёт цягнуў белую нітку-павуцінку, цягнуў павольна, быццам яна была страшэнна цяжкой. Адам падумаў, што вось так кожны чалавек цягне за сабой сваю нітку-жыццё. І чым болей чалавек жыве, тым даўжэе гэтая нітка і цяжэй яе цягнуць, і зусім няшмат трэба, каб яе перашчыкнуць. Тады самалёт пойдзе сабе, а нітка застанецца сабе, а пасля не стане ні самалёта, ні ніткі: яны знікнуць, размыюцца, як гэты дымны след. І гэта ўсё?.. Нарадзіўся чалавек, прамільгнуў, як росчырк на чыстым небе, і ўсё? І нічога не засталося?..

На выездзе з вясковай дарогі стаяў трактар, чакаў, калі можна будзе пераехаць шашу. Трактарыст, зусім малады хлопец у шапачцы веласіпедыста, смяяўся. Побач з ім сядзела тоўстая, як капа, жанчына і таксама смяялася, і ўся аж трэслася ад смеху. Можна было падумаць, што гэта ад яе смеху трасецца маленькі «Беларус», аж труба над ім падскоквае. Думка гэтая ўзнікла мімалётна і не закранула нічога ў Адаме, прайшла рыкашэтам, як куля ад бетоннай сцяны.

На ўездзе ў горад пад маладзенькім таполікам хлапчук і дзяўчынка, відаць, брат з сястрычкай, прадавалі суніцы. Адам купіў шклянку ягад, хлапчук перасыпаў іх у ражок, згорнуты з ліста школьнага сшытка. Адам укінуў некалькі ягадзін у рот. Смаку не адчуў: ці то ягады былі недаспелыя, ці то забыўся, што такое першыя суніцы.

У горадзе заехаў на прывакзальную плошчу. Ён некалі добра ведаў гэтую плошчу, ды і не плошча гэта была некалі, а праезд да чыгуначнага вакзала між аднапавярховых драўляных дамоў з гародамі, яблынямі і грушамі. Цяпер ён не пазнаў гэтага месца. Драўляныя дамы пазносілі, сады таксама, зямлю выраўнялі бульдозерамі, залілі асфальтам, толькі там-сям пакінулі дрэвы. Па левую руку плошчы стаяў новы — са шкла і бетону — прасторны аўтавакзал, па правую ўзнімалася ўсё тая ж масіўная цагляная воданапорная вежа са старой знаёмай лічбай — «1949». Адам паставіў машыну ў цяні вежы. Будынак чыгуначнага вакзала быў той жа і з той жа лічбай угары «1950», трохі аблезлы і быццам ніжэйшы, чым некалі. Вежу і вакзал будавалі адно за адным: спачатку стараліся даць ваду паравозам, а пасля даць прытулак і людзям .

Было горача. Пахла нагрэтым асфальтам і бензінам, мітусіліся людзі, збіваючыся ў муравейнік ля аўтобусаў, недзе за вакзалам чахкаў паравоз. Гэтае чахканне выклікала ў Адамавай памяці знаёмае і такое даўняе адчуванне, вярнула да таго, што жыло недзе ўнутры, каб раптам прачнуцца, як мелодыя забытай песні.

У самім вакзале Адаму нічога не трэба было, але яго цягнула туды, усярэдзіну. З гэтым вакзалам у Адама было звязана вельмі шмат. То быў першы гарадскі чыгуначны вакзал, у які некалі ён зайшоў як пасажыр. Тады ў яго шмат што было ўпершыню. Першы раз бачыў паравоз, першы раз ехаў у цягніку як паўнапраўны пасажыр з маленькім прамавугольнічкам дарожнага білета, прабітага на сіцечка кампосцерам кантралёра. Ехаў тады ў іхнім купэ цікавы вусаты пасажыр, па ўсім, настаўнік, і калі даведаўся, што Адам хоча вучыцца на настаўніка, задаў яму хітрую задачку, паставіўшы цяжкую ўмову: «Рошыш — можна паступаць, не рошыш — справа, хлопец, дрэнь». І ў пасажыра, і ў Адама наперадзе было чатыры гадзіны дарогі, пасажыру іх трэба было неяк прабавіць, і каб ехалася весялей, ён падкінуў гэтую задачку. Адам запомніў яе на ўсё жыццё: «Мужык прывёз на кірмаш прадаваць курэй. Першаму пакупніку прадаў палову ўсіх курэй і паўкурыцы. Другому — палову тых, што засталіся, і зноў паўкурыцы. Трэцяму — палову тых, што засталіся, і паўкурыцы. На тым куры скончыліся. У задачы пытаецца: колькі курэй было ў мужыка пры ўмове, што курэй ён прадаваў жывымі?». Для большай інтрыгі пасажыр сказаў, што такія задачкі рашалі вучні трэцяга-чацвёртага класа старой дарэвалюцыйнай школы, Адам жа скончыў савецкую сямігодку... Пасажыр весела пасміхаўся, пазіраючы на Адама. Адаму смяяцца не выпадала.

Цягнік барабаніў коламі, вагон гайдала з боку ўбок, за акном праплывала чарната ночы ўперамешку з агнямі і мітуснёй прыпынкаў, а Адам ламаў галаву, стараючыся рашыць мудроную задачку. Чатыры гадзіны — гэта шмат, і яны цягнуцца доўга, калі няма чаго рабіць, а калі трэба... прадаваць курэй, ды тром пакупнікам, ды каб куры былі жывыя...

Матэматыку Адам любіў, і давалася яна яму лёгка. Не было той задачкі, якую б ён не змог раскалоць, урэшце, «пахвальную грамату» за проста так не даюць, але то былі школьныя задачкі, а гэта была задачка з падвохам, у ёй была нейкая хітрынка, не разгадаўшы якую, не знойдзеш правільнага адказу . Якая хітрынка і дзе яна? У «палове»? Палове курэй і палове курыцы? Курэй мужык прадаваў жывымі, жывымі... Прадаў палову ўсіх і паўкурыцы, палову астатніх і паўкурыцы... Палову і паўкурыцы... І куры павінны заставацца жывымі. А каб куры заставаліся жывымі, ім не трэба адкручваць галовы, скубсці, а пасля класці на калоду і рассякаць папалам. Няхай сабе бегаюць і нясуць яйкі. Апошняму пакупніку мужык прадаў... «палову тых курэй, што засталіся, і паўкурыцы»... Паўкурыцы, паўкурыцы... Значыць, паўкурыцы і ёсць палова курэй, што заставаліся напаследак, бо калі б іх было дзве, без тапара не абысціся... Значыць, апошняму пакупніку ён прадаў адну курыцу, адну жывую курыцу. Перадапошняму пакупніку мужык прадаў палову тых, што засталіся ад першага, і паўкурыцы — значыць, прадаў дзве курыцы, а самаму першаму — чатыры. Нішто сабе купец!.. Спакойна, спакойна... Адам яшчэ раз пераправерыў рашэнне і з радасным трымценнем недзе ў жываце пераканаўся: усё было правільна. Мужык прывёз на кірмаш сем курэй. Адам так і сказаў вусатаму пасажыру. «Маладзец, — з нейкай доляй здзіўлення пахваліў той. — Задачка не такая і простая. Думаю, з цябе будзе толк...» — Памаўчаў і дадаў: «Дзярзай, хлопчык. Удачы табе».

Пасажыр выйшаў з цягніка на сваёй станцыі, пакінуўшы Адама «дзярзаць». Праз два прыпынкі была Адамава станцыя і гэты вакзал, куды Адам зайшоў разам з людзьмі, што высыпалі з вагонаў.

На адной з масіўных дубовых лавак з высокімі глухімі спінкамі, памечанымі літарамі «МПС» (пазней Адам расшыфруе гэтае загадкавае «МПС» — Министерство путей сообщения), лаўкі былі расстаўленыя паўз сцены і па цэнтры залы, ён знайшоў вольны куток. Была позняя ноч. Абняўшы сваю палатняную торбу-хатулёк, з якой мама выправіла ў дарогу, Адам адразу ж задрамаў, уздрыгваючы ад кожнага моцнага голасу: у высокай зале з вялізнай круглай люстрай пад столлю ўсе гукі непамерна ўзмацняліся, аддаваліся гулкім рэхам. Папраўдзе ён заснуў недзе пад самую раніцу і прахапіўся ад роўнага глухога шуму і бразгання вёдзер: гэта прыйшлі прыбіральшчыцы — мыць выкладзеную пліткамі ў карычневыя шашачкі падлогу, праціраць падаконнікі, ручкі дзвярэй, лаўкі.

Сонны пасля неспакойнай дарожнай начы, ён выйшаў на цёмны ад сырасці перон. Над рэйкамі блакітна сіцілася паветра, нязвычна востра пахла выкінутым з топкі паравоза свежым вугальным шлакам. Удалечыні, за стрэлкамі, ля даўгіх драўляных баракаў весела бегаў манеўравы паравозік. Ён падаваў тонкі галасок «і-і-іх!», на хвілінку спыняўся, каб зараз жа пабегчы ў другі канец пуцей. Паравозік нечым нагадваў Адаму парсючка, якога ён пасвіў дома, як той бегаў з кутка ў куток у загарадцы, калі хацеў на волю. Адам глядзеў на гэты вясёлы паравозік, і яму самому стала весела. Ён чамусьці рашыў, што ўсё будзе добра, што ён абавязкова паступіць. Пра тое, як і што будзе далей, ён стараўся не думаць.

 
І вось праз столькі гадоў Адам ізноў на тым вакзале. Перад будынкам, проста на зялёнай траве дзве бабкі параскладалі свой тавар: агароднюю зеляніну, грушы, яблыкі. Трошкі ўбаку ад іх, як строгі ахоўнік, паклаўшы галаву на лапы, ляжаў вялікі руды сабака з густой мядзведжай поўсцю.

Адам зайшоў у памяшканне вакзала. Прасторна, як у царкве, і... няўтульна. Паўз сцяну і ля ўвахода нізенькія лаўкі з гнутай фанеры на металічных трубчатых ножках. На правай і левай сценах графікі руху цягнікоў — бліжніх і дальніх, бліжніх болей, дальніх зусім мала. Акенцы для продажу білетаў глуха зачыненыя... Адам яшчэ раз абвёў вачамі залу і ў дальнім правым кутку, як нешта роднае, убачыў спачатку літары «МПС», а пасля і самі дзве лаўкі, састаўленыя вуглом, — усё такія ж масіўныя і, здавалася, непадуладныя часу. «Бач, не ўсе павыкідвалі», — падумаў без асаблівага шкадавання. Тады ўвесь гэты бок па самае акно займаў буфет. Шмат што з дарожнай яды прадавалася ў ім, нават піва і гарэлка, але Адаму запомніліся піражкі з павідлам і белыя булкі з чырвонай ікрой. І піражкі былі смачныя, а булкі... Гэта было нешта незвычайнае: вялізныя, круглыя, разрэзаныя больш чым напалавіну, каб у гэты белы разрэз можна было напхаць масла і чырвонай ікры, шмат масла і шмат ікры. Тады, пасля продажу арэхаў, што прывёз з дому, ён быў багаты чалавек. Купіў білет, а потым прыстроіўся і ў буфетную чаргу. Узяў чаю, два піражкі з павідлам і яе, булку з ікрой. Гэта была першая такая булка. Ды, мусіць, і апошняя. Пасля ці іх перасталі прадаваць, ці ў Адама не было на іх грошай.

Адам падышоў да дзвярэй, што вялі на перон. Здалося, варта таўхануць іх, выйсці, — і пад сцяной ён убачыць дзядка з падвязанай сківіцай, побач з якім прадаваў арэхі. Таўхануў дзверы, яны не паддаліся: былі замкнёныя. Бліжэйшы пасажырскі цягнік павінен быў ісці толькі вечарам, то і дзверы замкнулі.

Адам абышоў будынак вакзала збоку. Свяціла такое ж, як і некалі, сонца, пахла перагарэлым шлакам. Як і тады, недзе за дамамі чахкаў паравозік. Перон быў бязлюдны. За цагляным выступам ля замкнёных дзвярэй стаяла пустая дашчаная скрыня з ячэйкамі для бутэлек. Па ўсім, гандаль на гэтым бойкім месцы не заглух зусім.

Адам прысеў на скрынку, адкінуўся галавой да сцяны, заплюшчыў вочы. Паспрабаваў уявіць сябе тым маленькім хлапчуком, які прыехаў у незнаёмы далёкі горад, каб пачаць невядомае самастойнае жыццё. І нібыта на нагах ягоных не дарагія імпартныя чаравікі, а ён босы, як тады. Вось ён ідзе па сцежцы паўз чыгуначнае палатно, на сцежцы шмат вугальнага шлаку — гэтакіх маленькіх чорных вожыкаў, яны балюча ўпіваюцца ў падэшвы ног, асабліва, калі наступіш пятой, і таму Адам стараецца трымацца ўзбоч сцежкі, ступаць па траве... Але нічога такога не ўяўлялася. У душы не было нічога таго, колішняга, не было і таго хвалявання, якое, як ён думаў, з'явіцца, варта яму толькі вярнуцца сюды. Ён чакаў нечага, што скаланула б яго, вярнула ў той свет, а гэтага «нечага» не было. Была пустата і абыякавасць старонняга чалавека, у якога быў лішні час і ён зайшоў на кірмаш, хоць купляць нічога не збіраўся. Сядзеў, прысланіўшыся плячамі да шурпатай сцяны, збоку можна было падумаць — дрэмле чалавек ці яму стала блага. І раптам пачуў нейкі рух, варушэнне. Расплюшчыў вочы. Перад ім стаяў мужчына гадоў дваццаці пяці ў светлым летнім касцюме, кішэня штаноў акругла адтапыраная. Бялява-сіняваты твар і стомленыя вочы гаварылі пра пакуты ўчора перапітага, а сёння не апахмеленага чалавека.

— Мусіць, перабраў учора? — са спачуваннем сказаў да Адама мужчына, адхінаючы крысо пінжака і паказваючы пляшку віна. — То давай палечымся.

Адам пакруціў галавой: не. Мужчына зразумеў гэта па-свойму:

— Не бойся, сюды міліцыя не заглядвае, а аднаму неяк няёмка.

— Я за рулём, — вяла адказаў Адам, не маючы ахвоты ўлазіць ва ўсю праўду. Самому было цяжка, а яшчэ цяжэй было глядзець на гэтага чалавека з пакутным тварам...

— Ну, калі за рулём... А можа, хоць трошкі?

— Не.

— Тады будзьце здаровы.

— На здароўе, — адказаў Адам, стараючыся не бачыць, як дрыжачай рукой, расплёскваючы, мужчына налівае ў пластыкавую шклянку чырванаваты напой, падносіць шклянку да рота.

Адам вярнуўся да воданапорнай вежы, пакінуўшы чалавека з недапітай пляшкай аднаго, пераставіў машыну, каб не выходзіла з ценю, а сам пайшоў паўз пуці — той сцежкай, якой некалі ішоў першы раз.