ПРАРОК ОСІЯ

Прарок Осія (габр. Гошэа, ад «яша» — збаўляць) — апошні вялікі прарок Паўночнага Ізраэльскага каралеўства, малодшы сучаснік прарока Амоса (ёсць меркаванне, што прарок Осія займаў вышэйшую пазіцыю ў грамадстве, чым прарок Амос)1.

Жыццё Осіі праходзіла на фоне бурных палітычных падзей. Ізраэль падвяргаўся знішчальнаму націску Асірыі, спрабаваў заключыць саюз з Егіптам, раздзіраўся ўнутранымі міжусобіцамі і пераваротамі. Рэлігійнае жыццё знаходзілася ў заняпадзе: квітнелі ідалапаклонства і забабоны. Адсутнасць законнасці прывяла краіну да анархіі.

На працягу доўгіх гадоў Осія назіраў за жыццём ізраэльскай сталіцы і бачыў, з якой хуткасцю ў ёй распаўсюджваецца разбэшчанасць. Прарок Осія распачаў сваю дзейнасць напрыканцы кіравання Ераваама ІІ. Ён ведаў, якой цаной заснавальнік дынастыі Іегу атрымаў трон, і быў перакананы ў тым, што ўлада, якая абапіраецца на забойствы, не зможа існаваць.

Напэўна, Осія жыў у самой Самарыі і прапаведаваў у адной са святыняў, можна нават меркаваць, што быў святаром. У любым выпадку Осія быў блізкі да духавенства, бо рэлігійнае становішча народа і набажэнствы былі яму добра вядомыя. Але з таго, як Осія гаварыў пра прарокаў і святароў, можна зрабіць выснову, што ён належаў да рэлігійнай апазіцыі, да людзей, якія ўсведамлялі духоўны крызіс Ізраэля і не жадалі пагадзіцца з застоем у веры.

Дзейнасць Осіі прыпадае прыблізна на 750–730 гг. да нараджэння Хрыста, г.зн. ахоплівае апошнія гады кіравання караля Ераваама ІІ (787–747 гг.) і пачатак больш хуткай і крывавай змены наступных каралёў Ізраэля. Гістарычнай асаблівасцю, якая характарызуе гэты крытычны ва ўсіх адносінах прамежак часу, з’яўляецца не так барацьба паміж прэтэндэнтамі на трон, як узыход на яго Асірыі Ціглапаласара ІІІ (747–727 гг.), які сілаю не толькі дабіўся ўлады над землямі Яфрата, але таксама парушыў унутраны спакой Палестыны.

Менавіта экспансіянісцкая палітыка асірыйскага каралеўства, якая абапіралася на забойствы, маючы ваенную перавагу, знайшла адлюстраванне ў многіх прароцтвах Осіі. «Асірыйскі феномен» закранае і самога прарока, пабуджаючы яго неаднаразова выступаць перад народам, які насуперак логіцы Запавету з Ягвэ адчувае спакусы звярнуцца да Асірыі (пар. Ос 5, 13; 7, 11; 8, 9, 12, 1), не зважаючы на небяспеку (пар. Ос 10, 6; 11, 5). Падобным чынам Осія ацэньвае адносіны Ізраэля з Егіптам, які, нягледзячы на часовы крызіс, быў апірышчам для Усходу: «І зрабіўся Эфраім, як дурны голуб, без сэрца: клічуць егіпцянаў. Ідуць у Асірыю (пар. Ос 7, 11); Эфраім пасвіць вецер і ганяецца за ўсходнім ветрам, кожны дзень памнажае хлусню і спусташэнні; заключаюць яны саюз з Асурам, і ў Егіпет адвозіцца алей» (пар. Ос 12, 1).

Біблейскія сведчанні і гістарычныя звесткі дазваляюць уявіць сацыяльную і эканамічную сітуацыю ў Ізраэлі. Згадаем наступнае выказванне прарока: «Паставілі ў Ізраэлі каралёў, але не ад Мяне; паставілі кіраўнікоў, і Я не ведаў: з срэбра свайго і золата свайго зрабілі для сябе ідалаў на загубу» (пар. Ос 8, 4). З гэтай тэалагічнай інтэрпрэтацыі зразумелая шкода, якую несла грамадскаму жыццю жорсткая барацьба за трон. Палітычныя інтрыгі, спекуляцыі, паборы з бедных людзей, розныя злоўжыванні — гэта рысы, характэрныя не толькі для часоў Амоса, але і для часу дзейнасці Осіі. Лапідарныя заявы, якія робіць прарок з гэтай нагоды, пацвярджаюць уплыў зла і праліваюць святло на шматлікія яго прычыны. Наступная фраза — «слухайце слова Божае, сыны Ізраэлевы; бо суд у Пана з жыхарамі гэтай зямлі, таму што няма ні праўды, ні міласэрнасці, ні Богапазнання на зямлі. Клятва і падман, забойства і крадзёж, чужалоства вельмі пашырыліся, і кровапраліцце ідзе следам за кровапраліццем» (пар. Ос 4, 1–2) — згадвае не толькі пра Дзесяць Словаў Сінайскага Запавету, але паказвае народ, які страціў рысы «свабоднага народу». І нават такія сцвярджэнні, як «прыгнечаны Эфраім, уражаны судом; бо захацеў хадзіць следам за марнымі» (пар. Ос 5, 11), «вы чынілі беззаконні, ясцё плод ілжы, бо ты спадзяваўся на шлях твой, на мноства воінаў тваіх» (пар. Ос 10, 13).

Паўночнае каралеўства ў гэты перыяд было не толькі тэатрам палітычных сварак і месцам сацыяльнага супрацьстаяння, але і падставаю для ўсё большага адыходу ад веры ў Ягвэ. Дзве рэлігіі — ягвістычная і хананейская — у адрозненне ад часоў прарока Іллі, страцілі да гэтага часу свае характэрныя рысы тэалогіі і літургіі, што спрыяла змешванню і надавала ім сінаптычны характар. «Гаворка ідзе ўжо не пра тое, як у часы Ахава, каб выбіраць паміж Ягхвэ і Ваалам, а пра тое, што Ягвэ прыдбаў у вачах народа рысы Ваала, бога пладароднасці і плоднасці. У Ізраэлі ў часы Осіі Ягвэ з’яўляецца бажком, блізкім Ваалу, гэта бог гісторыі, якому давялося весці барацьбу з прыроднымі бажкам»2.

Як аўтара, Осію прынята называць Элагістам, таму што ён вельмі часта выкарыстоўвае імя бога «Элагім» замест «Ягвэ». У аснове яго пісання ляжыць Святая Традыцыя, якая бярэ пачатак ад Майсеевых часоў. Так, кажучы пра Аб’яўленні і эпіфаніі, Элагіст адмаўляецца ад жывапіснай мовы старажытных легендаў. Калі ў ягвіста Бог непасрэдна размаўляе з Каінам або карыстаецца гасціннасцю Абрагама, то ў Элагіста Божая воля пазнаецца ў сне або ў прароцкіх бачаннях. Жывучы на поўначы, Элагіст шанаваў Бэтэль як месца прынашэння ахвяры Якубам. Осія глядзеў на Сінай як на верны арыенцір у рэлігійным жыцці народа. Ён выпрабоўваў Майсеевымі запаведзямі падзеі свайго часу і павінен быў бы дайсці да тых жа высноваў, што і Амос, аднак у парывістым, напружаным стылі Осіі адчуваецца натура бурная і складаная, якая трагічна ўспрымае жыццё. Ён нібы стаіць перад светам з аголеным сэрцам, і кожнае сутыкненне са злом прычыняе яму вялікае цярпенне. Менавіта такі чалавек, на думку Аляксандра Меня, павінен быў прынесці людзям новае слова пра Бога.

Прадказанні Осіі яшчэ больш, чым прароцтвы іншых прарокаў, напоўненыя асабістымі пачуццямі, такімі, як любоў, гнеў, расчараванне, больш за тое, унутраны разлад. Дзякуючы таму, што Ягвэ дазволіў прароку мець свае пачуцці, слова Божае ў Осіі вызначаецца запалам і палымянасцю, якія характэрныя толькі для яго паслання3.

Кніга прарока Осіі складаецца з асобных прароцтваў і прамоваў, якія былі сабраны ўжо пасля яго смерці. Калі распалася Самарыя (722 г.), яго пісанні былі перанесеныя ў Ерузалем, дзе і распаўсюдзіліся. Іх тэкст захаваўся горш, чым у іншых прароцкіх кнігах. У ім шмат няяснасцяў і праблемаў. Тэкст падзяляецца на тры асноўныя часткі:

1. Няверная жонка як правобраз нявернага народу (1, 1–3, 5).

2. Грэх Ізраэля і аб’яўленне Божай любові (4, 1–14, 1)4.

3. Прабачэнне народу, які пакаяўся (14, 2–9).

Осія расказвае пра сваё жыццё блытана і незразумела: у адным месцы кажа, што ажаніўся з распусніцаю, у другім гаворыцца пра любоў да нявернай жанчыны. Распусніцу ён называе Гамер, дачкою Дзіўлаіма, і гаворыць, які выкуп ён заплаціў паводле звычаю, беручы шлюб. Наўрад ці перад намі алегорыя і імёны Гамер і Дзіўлаім не маюць у сабе ніякіх іншасказанняў, а між тым Осія любіў сімвалічныя імёны: сваіх дзяцей ён называе сімвалічнымі імёнамі: Jizreel (габр. «няўзлюбленая»), Lo-Ruchama (габр. «не мой народ»). Таму, хутчэй за ўсё, Гамер — не персанаж прыпавесці, а рэальная жанчына. Напэўна, і «распусніца», і «няверная жонка» Осіі — адна і тая ж асоба.

Можа быць, прарок у знак «вялікай распусты краю» сапраўды ўзяў сабе за жонку жанчыну з дрэннай характарыстыкай, гэты ўчынак быў у духу прарокаў, якія імкнуліся прыцягнуць увагу людзей незвычайнымі ўчынкамі. Некаторыя мяркуюць, што жонка Осіі належала да сакральных распусніц, якія служылі пры язычніцкіх храмах. Калі гэта праўда, то алегорыя яго ўчынка становіцца яшчэ больш празрыстай. Менавіта служэнне ханаанскім багам Осія называе габрэйскім тэрмінам «зэнут», што азначае «распуста».

Маральныя цяжкасці, праз якія прайшоў прарок, не толькі паўплывалі на сімволіку яго твора, але і сталі тым унутраным досведам душы, у якім раскрыўся яго містычны зрок. Яму было дадзена перажыць трагедыю непарыўнага кахання, трагедыю здрады і адзіноты для таго, каб да яго дакранулася невымоўная таямніца, таямніца Божай любові і пакуты. Але прарок Осія кажа слова, якога не чулі людскія вушы, ён адкрывае свету Бога любові і міласэрнасці. Яго пропаведзь можна назваць старазапаветным Евангеллем; яна падымала чалавека з пылу і вяла па прыступках на вяршыню богасыноўства5.

Другім з вобразаў сяброўства паміж Богам Ягвэ і Ізраэлем у творы Осіі з’яўляюцца адносіны паміж бацькам і сынам. Ягвэ носіць на сваіх руках Ізраэль, як бацька дзіця, схіляецца над ім і вучыць яго хадзіць, аднак Ізраэль не адплачвае ўзаемнасцю Божай любові. У часы Осіі нявернасць Ізраэля дасягнула апагею. Дастаткова згадаць ваалізм, скажэнне культу, прагнасць святароў і г.д. Правілы Ізраэля акрэслены назвай распусты ў сэнсе разрыву маральнай сувязі паміж Богам Ягвэ і Ізраэлем, злучаных у саюзе на гары Сінай. Народ надалей застаецца нячулым, а без сэрца марны ўсялякі заклік да навяртання. Ён варты Божай кары, і ёю будзе знішчэнне Самарыі Асірыйцамі.

Суд, які прадказаў Осія, — гэта помста за здраду любові. Аднак Ізраэль можа пазбегнуць знішчэння, калі навернецца да Бога. Тады адбудзецца поўнае аздараўленне Ізраэля, якое і будзе яго ўваскрасеннем. Ягвэ адновіць свае заручыны з Ізраэлем і дасць яму такія дары, як любоў і вернасць6.

Для Осіі рэлігія — не столькі доўг або абавяк, колькі любоў да Бога. У яго першага ў Святым Пісанні шлюб, каханне мужа і жонкі становяцца сімвалам лучнасці Бога з чалавекам. У шлюбе ёсць і доўг, і абавязак, але яго сутнасць — таямнічае адзінства дзвюх людскіх істотаў. Такой павінна быць і вера, у яе аснове ляжыць не патрабаванне, а любоў. Тут Осія апярэджваў апостала Паўла і Яна Златавуснага; ён першы ўбачыў шлях, па якім ішлі вялікія хрысціянскія містыкі да спакою Умілаванага.

Бог быў для Ізраэля, які Ён выбраў, і Айцом і нябесным Жаніхом; Ён хацеў прывабіць яго да сябе, але Яго любоў не знайшла пазітыўнага адказу.

Прарок са смуткам звярнуўся да тых часоў, калі Ізраэль быў створаны, збаўлены і пастаўлены на ногі самім Ягвэ. Валадар сусвету палюбіў гэты прыстанак вандроўнікаў, якія сталі Яго прадказаннем будучага Валадарства сярод людзей. Ён выбраў іх дабравольна, як выбірае Любоў. Трагедыя Ізраэля — у яго здрадзе Божай любові: «Калі Ізраэль быў дзіцём, Я палюбіў яго, і паклікаў з Егіпта сына майго. Чым больш клікаў іх, тым больш адыходзілі ад Мяне, прыносілі ахвяры Баалам і кадзілі ідалам. Я сам вучыў Эфраіма хадзіць, насіў яго на руках, а ён не разумеў, што Я апекаваўся ім. Я прыцягваў яго повязямі чалавечнасці, повязямі любові, і быў для яго як той, хто зняў з ягоных сківіц ярмо, Я схіляўся над ім і карміў яго» (пар. Ос 11, 1–4).

Усё гэта было зняважана і забыта. Ізраэль, падобна нявернай жонцы, здрадзіў свайму Богу і Жаніху і пабег услед за «палюбоўнікамі», — язычніцкімі багамі. Распусніца шукала Баалама, спадзеючыся, што яны адораць яе ўсім, прынясуць ёй хлеб і ваду, воўну і лён, алеі і напоі. Яна не ведала, што ўсё ў свеце зыходзіць ад Бога і пакінула Яго дзеля бажкоў. «Народ Мой пытаецца ў свайго дрэва, і жазло яго дае яму адказ; бо дух распусты ўвёў іх у аблуду, і, пачаўшы чужаложыць, яны адступіліся ад Бога свайго. На вяршынях гор яны прыносяць ахвяры і на пагорках кадзяць пад дубам і таполяй і тэрэвінфам, бо добры ад іх цень; таму чужаложаць дочкі вашыя і чужалоства чыняць нявесткі вашыя» (Ос 4, 12–13).

Осія цытуе Дэкалог, ён ведае этычную традыцыю Майсеевай рэлігіі. Ён выразней за Амоса асуджае стварэнне вобразу свяшчэнных быкоў: для яго іх культ толькі адзін з відаў ідалапаклонства, што пранікла ў Ізраэль пад вобразам ягвізму: «Я адкідаю цяльца твайго, Самарыя. Распаліўся гнеў Мой на цябе. Дакуль яшчэ не змогуць ачысціцца сыны Ізраэля. Цяльца зрабіў рамеснік, і ён не Бог. Але разаб’ецца на кавалкі самарыйскі цялец» (пар. Ос 8, 5–6). «І сёння дадалі яны да граху: зрабілі для сябе літых ідалаў з срэбра свайго паводле разумення свайго, — поўная праца мастакоў — і кажуць яны людзям, якія прыносяць ахвяру: цалуйце цяльцоў!» (пар. Ос 13, 2).

Тое, што быкі былі прызнаныя рэлігійнымі сімваламі, не магло не закрануць прарока. У яго вачах гэтыя вобразы — проста статуі, але яны зневажаюць сапраўдную рэлігію.

Святары, якія павінны былі б змагацца супраць гэтага рэлігійнага дзікунства, часта самі патуралі забабонам, а прарокі, якія прамаўлялі ў святынях, спакойна заплюшчвалі вочы на гэтае беззаконне. Паводле Осіі, расплата за грахі рыхтуецца рукамі саміх грэшнікаў, якія «пасеюць вецер, а пажнуць буру. Збожжа без каласоў не дасць мукі. А калі нават і ўродзіць, чужынцы ўсё з’ядуць» (пар. Ос 8, 7). Яшчэ больш зразумела, чым у Амоса, у Осіі выяўляецца думка пра тое, што ў самім адыходзе ўжо закладзена кара. Не Бог мсціўца з’явіцца з бічом для пакарання, а сам грэх абрушыць яго на злачынцу. Прарокі і іншыя біблейскія асобы будуць паказваць на гэту прычыну, на сувязь рэлігійнай і маральнай здрады з зямным пакараннем.

Здрада Запавету, адступніцтва, служба кумірам і захапленне імі вядуць Ізраэль да катастрофы; ён зблытаны сеткай, якую сам і сплёў. «Адкіне іх Бог мой, бо яны не паслухаліся Яго і будуць вандроўнікамі паміж народамі» (пар. Ос 9, 17). Гэты прысуд, здавалася б, ставіць знак роўнасці паміж прароцтвамі Амоса і Осіі. Аднак, хоць у абодвух прапаведнікаў лёгка можна ўбачыць адзінства, Осія далёка не двайнік Амоса; ён увасабляе чарговую прыступку Аб’яўлення.

У той момант, калі здаецца, што прысуд нельга адхіліць, сярод папрокаў нечакана гучыць голас Божы. І гэта ўжо не голас непахіснага Суддзі, а здзейсненыя словы бясконцага жалю і спачування. Усё ішло да таго, што няма выйсця, няма прабачэння. І вось раптам — гэтыя словы: «Што зраблю з табою, Эфраім? Як здраджу табе, Ізраэль? Ці ўчыню з табою, як з Адамам, ці зраблю табе, што Севаіму? Узварухнулася ўва Мне сэрца Маё, і распаліўся жаль Мой» (пар. Ос 11, 8). Прароку з’явілася нязгасная Божая любоў, якая пакрыла ўсе мукі здрады. Ён — Усялюбны, Ён — Усёпрабачальны: «Хадзіце, вернемся да Пана. Ён нас параніў, Ён і загоіць. Ён ударыў, Ён і перавяжа нам раны» (пар. Ос 6, 1).

Бічы суда — гэта выпрабаванне, якое ачышчае заблуканых у імя любові да іх. Тут упершыню адкрывалася свету тое Божае аблічча, якое нясе жыццядайнае святло ў евангельскай прытчы пра марнатраўнага сына. Ёсць выхад! Ёсць шлях, які верне чалавека да Айца, і гэта шлях пакаяння. Осія кажа: «Вярніся, Ізраэль, да Пана Бога свайго, бо ўпаў ты ў беззаконні сваім» (пар. Ос 14, 2).

Такім чынам, выпраўленне праз жаль і пакаянне — гэта пачатак вылячэння. Не выпадкова пагражае згубай вораг з поўначы, не выпадковыя голад, смута і разлад у краіне. Усё гэта вынікі граху, усё гэта робіцца для настаўлення заблуканых.

Божая любоў чакае ад чалавека ў адказ узаемнай любові. Бог названы Зайздросным, бо ў Яго святой зайздрасці палае тое адзінае і непаўторнае, што стварае веліч любові. Прарок не толькі празарлівец любові, але і вястун свабоды, якая выяўляецца ў тым, што Усемагутны чакае навяртання сваіх людзей. Няшчасцямі Ён толькі наводзіць распусніка на думку пра пакаянне. Свабодна адышоў Божы народ служыць ідалам, свабодна павінен і вярнуцца да Айца.

Осія бачыў, што настане абнаўленне парушанага Запавету. Няверная забудзе сваіх спакуснікаў і «палюбоўнікаў» і вернецца ад Баала да нарачонага свайго. Ягвэ з’явіцца, як ранішняя зорка, як прахалодная раса.

Ізраэль для Осіі быў не проста зямлёю аднаго з народаў, няхай і богаабранага. Народ Божы — гэта духоўны саюз, містычнае адзінства ў Богу. Осія прадугадвае Касцёл, які патаемна быў зачаты ў Старым Запавеце, які з’явіцца як пашыраны Ізраэль, таксама як і сам Ізраэль нарадзіўся з сям’і патрыярхаў.

Бог быў адзіным Касцёлам свайго народу ў пустыні, і ў абноўленым Ізраэлі Ён застанецца назаўсёды Каралём, бо зямныя каралеўствы — гэта толькі плод грахоўнасці і падзення. Тэакрытычны ідэал Осіі — гэта не вобраз касцёльнай дзяржавы, а вобраз свабоднага Касцёла, узлюбленага нябесным Жаніхом.

Паводле Осіі, служба Богу Стварыцелю павінна быць ачышчана ад розных зямных элементаў язычніцтва, ад знешніх формаў культу; абрад толькі тады прыемны Богу, калі ў яго аснове знаходзяцца сапраўдная вера, любоў і праўда. У Кнізе Осіі ёсць словы Ягвэ, якія акумулююць у сабе самую сутнасць біблейскага прафітызму. «Бо міласэрнасці хачу, а не ахвяры, пазнання Бога, а не ўсеспалення» (пар. Ос 6, 6). Слова, якім Осія вызначае найвышэйшы дар Богу, — хэсэд. Хэсэд — гэта сіла, якая зыходзіць ад Бога. Не выпадкова ў Святой Гісторыі Бог названы «Рав Хэсэд» — Шматміласцівы. Ён сам з’яўляецца жывой Любоўю, якая ахінае тварэнне. І чалавек, ідучы за Ім, пазнаючы Яго, знаходзіць у сэрцы гэту жыццядайную любоў. Яна з’яўляецца найвышэйшым прынашэннем ахвяры да алтара7.

Кніга Осіі знайшла ў Старым Запавеце глыбокі водгук. Пазнейшыя прарокі часта заклікаюць да сардэчнай рэлігіі, натхнёнай Божай любоўю. Вобраз шлюбу Ягвэ з Яго народам мы сустракаем у Песні Песняў, у Ераміі, Эзэхіэля і ў Ісаі. Новазапаветная супольнасць выкарыстала той самы вобраз у адносінах паміж Хрыстом і Касцёлам, а хрысціянскія містыкі распаўсюдзілі яго на ўсе верныя Богу душы. Сам Езус Хрыстус, выкрываючы фарысеяў, карыстаецца словамі Осіі: «Міласэрнасці хачу, а не ахвяры»8.

Гэты заклік з’яўляецца актуальным і сёння. Чалавеку неабходная любоў, бо без любові іншыя дары не маюць вартасці. Любоў — гэта фундамент і для навяртання, і для жыцця ў паяднанні з Богам. Апостал Павел у сваім Першым Лісце да Карынцянаў піша гімн любові. Любоў кожнага чалавека павінна быць адбіткам Божай любові да чалавека. Прыкладам такой любові з’яўляецца прарок Осія, які, можа нават не разумеючы Божага плану, бярэ сабе за жонку распусніцу, шчыра выконвае сваю прароцкую місію, каб толькі быць верным Богу і розным спосабам выяўляе сваю любоў.

Брат Аляксандр Мешчановіч OCD, клерык Міждыяцэзіяльнай вышэйшай духоўнай семінарыі імя св. Тамаша Аквінскага ў Пінску