Home Help
Пра нас Аўтары Архіў Пошук Галерэя Рэдакцыя
4(42)/2007
З жыцця Касцёла

САБОРАВАЕ БАЧАННЕ КАСЦЁЛА
Год паклікання да святасці

На кніжнай паліцы

Ad Fontes

Пераклады
ВЕРА & CULTURA

Юбілеі

Літаратуразнаўства

Юбілеі

In memoriam


Проза

Кніжныя скарбы

Практыкум

Мастацтва

ДА 125-ГОДДЗЯ З ДНЯ НАРАДЖЭННЯ ЯКУБА КОЛАСА

Уладзімір КОНАН

ХРЫСЦІЯНСКАЯ ФІЛАСОФІЯ ЖЫЦЦЯ Ў ТВОРЧАСЦІ ЯКУБА КОЛАСА

Якуб Колас.
Мастак Я. Кругер (1923 г.)
У сярэдзіне XX стагоддзя пачала складвацца літаратуразнаўчая канцэпцыя, паводле якой творцы нашай класічнай літаратуры да Кастрычніцкай рэвалюцыі прэзентавалі крытычны рэалізм і рэвалюцыйна-дэмакратычную ідэалогію, а пасля рэвалюцыі кожны сваім шляхам далучаўся да сацыялістычнага рэалізму, марксісцка-ленінскай філасофіі і бальшавіцкага псеўданавуковага атэізму. Гэтая канцэпцыя, якая перайшла з савецкага літаратуразнаўства ў гісторыка-філасофскія экскурсы эпохі «развітага сацыялізму», была для «пасвечаных» хутчэй прагматычнай, чым навуковай. У канцы 1930-х і пачатку 50-х гадоў яна была прапанавана як антытэза вульгарна-сацыялагічнага нігілізму, які наўздагон знішчаным і падаўленым пісьменнікам бэсціў іхнюю творчасць як «буржуазна-нацыяналістычную», варожую «працоўным масам», нават «фашысцкую».

Пасля крызісу і распаду бальшавіцкай імперыі стала відавочным: саветызаваная літаратура і бальшавіцкае, або «пралетарскае», літаратуразнаўства, сацыялістычны рэалізм для Якуба Коласа, Янкі Купалы, іншых творцаў класічнай літаратуры не былі актамі свабоднага выбару, яны былі навязаны бальшавіцкай дыктатурай тым літаратарам, дзеячам гуманітарнай навукі, якія выжылі ва ўмовах рэпрэсіяў, расстрэлаў і татальнага падаўлення іншадумства. Парадокс вось у чым: бальшавіцкая крытыка 30-х гадоў як у крывым люстэрку адкрывае сённяшнім пакаленням беларусаў нейкую ўкрадзеную праўду: пра тое, што нашая літаратура па свайму нацыянальнаму пакліканню не магла быць бальшавіцкай, прарасійскай, антыеўрапейскай. І гэта — не віна яе, а заслуга, якая сведчыць пра сваю несумяшчальнасць з д’ябальскім злом бальшавізму.

У 1935 годзе выйшла ў свет літаратурная хрэстаматыя «Беларуская савецкая літаратура». Аўтар раздзела «Аб творчасці Я. Коласа» дацэнт і крытык В. Барысёнак (пазней вядомы як В. В. Барысенка) «парадаваў» вучняў вось такой высновай: «Колас выступае з творамі, прасякнутымі упадніцтвам, містыкай і буржуазным нацыяналізмам». Гэта — пра дарэвалюцыйную творчасць пісьменніка. Тэрмінам «містыка» бальшавікі маркіравалі хрысціянскую веру і малітву. У «Новай зямлі» паэта (першая поўная публікацыя ў 1923 г.) Барысенка «прыкмеціў» толькі «ідэалізацыю моцнай капіталістычнай гаспадаркі», «замілаванне моцнай кулацкай гаспадаркай і ўласнасцю наогул»1. Але нават у гэтым ганьбаванні класічных твораў Якуба Коласа прасвечваецца пісьменнік нацыянальна-адраджэнскага кірунку, шчыры хрысціянін з традыцыйнай інтэлектуальна-сялянскай ментальнасцю.

Паслухаем бальшавіцкага крытыка В. Барысенку ўзору 30-х гадоў: «Коласам устанаўленне дыктатуры пралетарыяту ўспрымаецца як новая сістэма нацыянальнага прыгнёту <...> Наша савецкая рэчаіснасць уяўлялася Коласу ў той час нейкімі страшэннымі «ценямі-страхамі» <...> Гэта яскрава сказалася ў аповесцях «У Палескай глушы» і «У глыбіні Палесся». У аповесці «У Палескай глушы» ў цэнтры ўвагі стаіць пытанне „культурна-нацыянальнага адраджэння краіны“»2.

Пасляваеннае бальшавіцкае кіраўніцтва краінай умела выкарыстала аўтарытэт любімага народам Якуба Коласа — адзінага тады жывога класіка нашай літаратуры пасля трагічнай гібелі Янкі Купалы ў 1942 годзе. Ідэалагічным структурам дзяржавы было дадзена заданне завуаліраваць свае ранейшыя «откровения» аб творчасці пісьменніка.

Пасля татальнай саветызацыі нашай літаратуры, як гэта здавалася бальшавіцкім дыктатарам 40–50-х гадоў, афіцыйная ідэалогія ініцыіравала змену крытычнай ацэнкі літаратурнай спадчыны і актуальнай «савецкай» творчасці. Склалася канцэпцыя (з асобнымі варыяцыямі), паводле якой беларуская літаратура ад Багушэвіча да Купалы, Коласа, іх паслядоўнікаў развівалася ў кірунку рэвалюцыйна-дэмакратычнай ідэалогіі і метаду крытычнага рэалізму. Тагачасная гісторыя філасофіі дапоўніла гэтую «аксіёму» догматам пра «матэрыялізм» і «атэізм» беларускай літаратурнай традыцыі3.

Канцэпцыя крытычнага рэалізму і рэвалюцыйнага дэмакратызму ўзнікла на этапе рэфармавання савецкай ідэалогіі (сярэдзіна 50-х–80-я гг.). Яна дазволіла захаваць беларускую літаратурную традыцыю і актуалізаваць яе на ўзроўнях афіцыйнага асветніцтва і аксіялагічных арыентацый грамадства, увесці яе ў кантэкст беларускай гісторыі філасофіі і эстэтыкі. У публікацыях 70-х гадоў даследчыкі здолелі экспліцыраваць нацыянальна-вызваленчую ідэю Купалы і Коласа, арыентаваную на сцвярджэнне нацыянальных — палітычных і эстэтычных каштоўнасцяў4.

Сучасны ўзровень навукі дазваляе ўключыць спадчыну творцаў нашай класічнай літаратуры ў агульнаеўрапейскі і універсальны культуратворчыя аспекты хрысціянскай цывілізацыі. Канцэпцыі унітарных «крытычнага рэалізму» і «рэвалюцыйнага дэмакратызму» спатрэбіліся бальшавіцкай прагматычнай ідэалогіі яшчэ для таго, каб стварыць ідэалагізаваны правобраз «папярэднікаў» сацыялістычнага рэалізму як афіцыйнай эстэтычнай дактрыны ў СССР. Вопыт гісторыі паказаў: «вялікія» рэвалюцыі вядуць грамадства не да свабоды і дэмакратыі, а найчасцей да рэакцыі і дыктатуры. А яшчэ догмат рэвалюцыйнага дэмакратызму звужае дыяпазон аналізу пісьменніцкага светапогляду, бо датычыцца пераважна сацыяльна-палітычных поглядаў, а не мастацкіх дамінантаў — праблем жыцця, эстэтычных, этычных і нацыянальна-культурных каштоўнасцяў.

Пачынальнікі і класікі новай беларускай літаратуры — хутчэй рэвалюцыянеры духу, а не палітычныя радыкалы. Сацыяльнымі рэфарматарамі яны былі ў аспекце далучанасці да праграмнай перспектывы Беларускай сацыялістычнай грамады (БСГ) і «Нашай Нівы», пад уплывам якіх узгадаваліся дзеячы Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР), арыентаванай на пераўтварэнне краіны ў незалежную дэмакратычную дзяржаву.

Наш беларускі Міцкевіч — Якуб Колас да рэвалюцыі сфармаваўся як сялянскі дэмакрат, дзеяч нацыянальнага Адраджэння, актыўны супрацоўнік «Нашай Нівы». Менавіта выдавецтва гэтага паслядоўна беларускага штотыднёвіка выдала ягоную першую паэтычную кніжку «Песьні-жальбы» (1910). Разам з маладой беларускай інтэлігенцыяй ён выхоўваўся на прынцыпах хрысціянскага гуманізму. Зусім не выпадкова, што адзіная да рэвалюцыі 1917 года народная партыя на сваім з’ездзе (1903 г.) памяняла назву «Беларуская рэвалюцыйная грамада» і зацвердзіла новую назву — «Беларуская сацыялістычная грамада». Паводле сваёй палітычнай стратэгіі, БСГ аказалася блізкай да еўрапейскай сацыялістычнай дэмакратыі, але арыентавалася на беларускую народную большасць у краіне — сялянства — сацыяльную аснову нацыянальнага адраджэння.

Узнікае пытанне: з якім тыпам філасофіі можна параўнаць светапоглядныя асновы творчасці Якуба Коласа, іншых класікаў новай беларускай літаратуры з улікам спецыфікі мастацкага мыслення, адноснасці ўсякіх аналогій? На мой погляд, у 1905–1920-я гады яны стварылі беларускія варыянты філасофіі жыцця і філасофіі культуры — тыпы мыслення, якія склаліся ў еўрапейскай думцы канца XIX — пачатку XX ст. (А. Бергсан, В. Дзільтэй, О. Шпенглер, М. Бярдзяеў).

Гэты тып філасофіі набліжаецца да мастацкага — інтуітыўнага і вобразнага пазнання, запраграмаванага на разгадку сутнасці асабістага і грамадскага быцця чалавека ў сусвеце. Ён сфармаваўся як апазіцыя да пазітывісцкага прагматызму, грунтаваўся на мастацкай традыцыі рамантызму, сімвалізму і акмеізму. Яго прыхільнікі крытыкавалі абстрактна-аналітычныя мадэлі філасофіі, імкнуліся да цэласнага, сінтэтычнага пазнання, а ў якасці галоўнага аб’екта пазнання яны прызналі жыццё асобы, яе драматызм і трагічнасць у канкрэтна-гістарычнай плыні быцця і ў полі зроку вечнасці.

Жыццё ўяўляецца нашаму пісьменніку як універсальная іерархічная сістэма сусвету і чалавека ў ім, як няспыннае станаўленне на мяжы быцця і небыцця. Філасофія жыцця — гэта вобразна-сімвалічны метад пазнання, «ужыванне» суб’екта ў аб’ект, у працэсе якога знікае суб’ектна-аб’ектная процілегласць. Гэта — рамантычны эстэтызм, паводле якога глыбіннае пазнанне рэалізуецца ў мастацкай творчасці, асабліва ў паэзіі, музыцы, міфатворчасці, праз рэлігійныя і міфа-паэтычныя архетыпы. Акцэнтуецца ўвага на трагічнасці быцця чалавека і, шырэй, «усякага дыхання» на зямлі ў перспектыве смерці, незваротнасці часу. У эстэтыцы засяроджваецца ўвага на самабытнасці і унікальнасці мастацкай культуры кожнага народу. Дасціпная крытыка сацыяльнай несправядлівасці і коснасці сацыяльна-палітычных структур дапаўняецца эсхаталагічнымі спадзяваннямі на духоўнае і сацыяльнае перамяненне чалавека і грамадства.

Хрысціянская плынь філасофіі жыцця самабытна выявілася ў паэзіі і прозе Якуба Коласа — дарэвалюцыйнай і на этапе савецкай беларусізацыі 1920-х гадоў. Асобныя аспекты гэтай тэмы асвятляліся ў ранейшых публікацыях5. Больш складаная праблема — выяўленне аўтэнтычнасці аўтарскай думкі на этапе саветызацыі беларускай літаратуры (30–50-я гады). Тут спатрэбяцца комплексныя тэксталагічныя даследаванні з улікам архіўных крыніцаў, дзённікаў, успамінаў пісьменніка, яго сяброў і сучаснікаў. Адно відавочна: бальшавіцкі змест яго публіцыстычных выступленняў, запраграмаваныя на сацрэалізм творы былі навязаны дыктатурай, якая выключала свабоду творчасці, а для такіх літаратурных, навуковых і палітычных аўтарытэтаў, якім быў Якуб Колас у 40–50-я гады, забараняла і свабоду на маўчанне.

Ідэалогія першай паэтычнай кніжкі Якуба Коласа «Песьні-жальбы» бліжэй да філасофіі хрысціянскай дэмакратыі, чым да рэвалюцыйнага радыкалізму. У аснове сюжэтаў і вобразаў яго праграмных вершаў праглядваецца архетып евангельскай прыпавесці пра Лазара беднага і багацея (пар. Лк 16, 19–31), пераўтвораных у аспекце тагачасных сацыяльных рэаліяў Беларусі ў складзе Расійскай імперыі. Лірычны герой верша «Мужык» — стваральнік асноўных каштоўнасцяў жыцця — скардзіцца Богу і людзям:

Пад ваконьнем не раз
Я з мяшэчкам хадзіў,
Міласьціны ў вас
Хрыстом Богам прасіў.

Вы ж у торбу маю
Клалі чэрствы кусок;
Замест рыбы — зьмяю
З сьмехам клалі ў мяшок6.

У Нагорным казанні Хрыстус пытаецца ў народу: «Ці ёсць сярод вас чалавек, які, калі сын ягоны папросіць у яго хлеба, дасць яму камень? Або калі папросіць у яго рыбы, дасць яму камень?» (пар. Мц 7, 9). Коласаў вобраз селяніна — гэта і вобраз Беларусі — беднага Лазара Расійскай імперыі. У яго паэтычнай кніжцы светлым промнем грэюць нас хрысціянскія цноты — вера, надзея, любоў (вершы «Не бядуй!», «Што вы, хлопцы, пахмурнелі...», «Сябрам»).

Пачатковае хрысціянскае выхаванне Кастусь Міцкевіч набываў у сям’і, ад родных і блізкіх людзей свайго дзяцінства — самай светлай паласы жыцця, паводле пазнейшых успамінаў, напісаных для рускага бібліёграфа Л. Клейнбарта. «Воспитывали нас, — пісаў паэт, — в строгом религиозном духе, в послушании и беспреклонном повиновении старшим. Запрещалось, например, кушать, не помолившись Богу, нельзя было ложиться спать без молитвы, нужно было соблюдать посты и т. д.»7. Кастусь Міцкевіч закончыў Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю (1902), дзе выкладаліся асноўныя багаслоўскія дысцыпліны, у тым ліку бібліістыка (гісторыя Святога Пісання). Якуб Колас заўсёды заставаўся свецкім пісьменнікам, але да татальнай «саветызацыі» нашай літаратуры самабытна выявіў хрысціянскую філасофію быцця, біблейскія, асабліва новазапаветныя вобразы і матывы, якія добра праглядваюцца ў першым паэтычным зборніку «Песьні-жальбы», а найбольш глыбока і самабытна — у паэтычным эпасе: у паэмах «Сымон-музыка» і «Новая зямля». Аўтар гэтых твораў быў пачынальнікам элегічнага «плачу над сваёй старонкай», пра які вялася спрэчка ў першай «нашаніўскай» літаратурнай дыскусіі (1913). Гаварылася пра тое, як вывесці нашую літаратуру з «адвечнага плачу» над лёсам на ўзровень сусветнай мастацкай праблематыкі. Пачынальнік дыскусіі Вацлаў Ластоўскі (пад псеўданімам Юры Верашчака) прыкмеціў тэндэнцыю да эпігонскага вершаскладання ў стылі трэнаў, але не заўважыў універсальнасці гэтага жанру, пачынаючы ад біблейскай, прарочай паэзіі.

На руінах разбуранага вавілонскім царом Ерузалема (588 г. да н. э.) прарок Ерамія стварыў свой славуты трэн: «Як асаромлены горад, людны калісьці! Ён нібы аўдавеў; вялікі паміж народамі, уладца краіны адрабляе даніну. Горка плача ён уначы, і слёзы яго па шчоках бягуць <...> Вораг руку працягнуў на ўсе скарбы ягоныя <...> І ўвесь народ ягоны ўздыхае, шукаючы хлеба, за ежу багацці свае аддае, каб душу ўмацаваць <...> Як паблякла золата, як змянілася золата высакароднае: Камяні свяцілішча рассыпаны па ўсіх ростанях <...> Памятай, Пане, пра тое, што здарылася з намі, паглядзі і ўбач нашу ганьбу. Наша спадчына павярнулася да чужынцаў, наш дом — да іншаземцаў <...> Чаму Ты хочаш назаўсёды забыцца пра нас і пакінуць нас назаўсёды? <...> Няўжо Ты зусім адкінуў нас, прагневаўся на нас без меры?»

Плакаў над Ерузалемам і над сваёй зямной радзімаю найвялікшы Прарок і Збаўца людзей Езус Хрыстус, прадбачачы яе разбурэнне ў так званых «юдэйскіх войнах» Рымскай імперыі: «І палягуць ад вастрыя мяча, і будуць забраныя ў палон да ўсіх народаў. А Ерузалем будзе таптаны язычнікамі, пакуль не скончацца часы язычнікаў» (пар. Лк 21, 24).

Жанр трэну характэрны для еўрапейскай літаратуры эпохі хрысціянскай цывілізацыі. Парадыгмы паэтыкі гэтага жанру складваліся ў даўняй беларускай літаратуры...

Матывы спагады да роднай краіны выявіліся ў паэзіі Францішка Багушэвіча, а ў першай чвэрці ХХ ст. геніяльна раскрыліся ў лірычнай паэзіі і драматургіі Янкі Купалы. З гэтых матываў, падсвечаных паэтычнай мілатою да прыгажосці беларускіх краявідаў, пачынаў Якуб Колас свае «Песьні-жальбы»:

Не пытайце, не прасіце
Сьветлых песень у мяне,
Бо як песьню заспяваю
Жаль ўсю душу скалыхне.

Цені жыцця падсвечаныя ў ягонай ранняй паэзіі нябесным святлом, як, напрыклад, у вершы «Усход сонца»: «Гэта неба ўсьміхнецца // людзям і прыродзе. // Убірае залатую // Сонейку дарогу, // Паліць сьвечку дарагую // Прад аўтарам Бога». Нават у традыцыйным для нашай ранняй паэзіі сімвале ночы паэт адкрывае Боскую глыбіню: «Ночэнька мая ты, // Водблеск глыбіны! // Ты душу чаруеш // Сьпевам цішыны» («Ноч»). Паэт шчодра карыстаецца метафарамі, дзе зямля і неба — дасканалы твор Божы. Для яго неба — гэта «Божае поле», а жаваранак у небе — Божая птушка. Бедная сялянская ніва «Богам забытая»; а сялянская Беларусь — гэта «забыты Богам край». Селянін аглядае свае палеткі, каб пабачыць, «як Бог жыта радзіць». Спелую ніву, паводле народных уяўленняў, паэт называе «Божым дарам». Памерці для лірычнага героя нашага песняра — «Богу душу аддаць».

Вобразы богапакінутасці і беднасці роднага краю падвышаюцца надзеяй на спрадвечную Божую праўду, як у вершы «Не бядуй!»: «Пойдзе дымам усё ліхое, // Усё, што душыць нас і гне! // Вер, што жыццё залатое // Будзе ў нашай старане!»8.

Хрысціянская вера, паэтычная малітоўнасць выразна выявіліся ў першай рэдакцыі рамантычнай Коласавай паэмы «Сымон-музыка», апублікаванай газетай «Вольная Беларусь» (1918) і ў тым жа годзе асобным выданнем. Хрысціянскія вобразы дамінуюць нават у ландшафтнай экспазіцыі да трэцяй часткі: «Скрозь вяночкі дрэў вясёла, // Над мястэчкам, над сялом, // Божы цэрквы і касьцёлы // Узносяць вежы к небясом, // Каб напомніць нам аб Богу, // Аб угодніках сьвятых // І ўняць душы трывогу // У справах грэшных і пустых. // А званіцы перад сьветам // У Божы дом народ завуць, // Каб прад Богам і прад братам, // Віны ўсе свае пачуць».

У раздзел пра начныя ўцёкі Сымонкі з карчмы і ягоны выхад на «вольны свет» уведзены паэтычныя хваласпевы адзінаму ў Святой Тройцы стваральніку сусвету Пану Богу:

Божы Дух вітаў у высі,
Сьветы дзіўныя прад ім
У багнах тайнасьці нясьліся,
Песьні анелаў ліліся
У прасторы векавым.
Хвала Богу Вялікаму, хвала!
І зьбіраліся ў чароды
Хмаркі ў цёмных глыбінох
І схадзілісь у хараводы
Шчасьця поўныя і згоды
Зоры, зьзяючы агнём.
Хвала Сыну Божаму, хвала!
Усплыў месячык двурогі —
Божы срэбраны сярпок <...>
Хвала Духу Божаму, хвала!
Прылучалі сьпевы-граньне
К сьпевам анелаў сьвятых,
Ціхіх ветраў патыханьне,
Ясных зорачак блісканьне
Хвала Едынаму Богу, хвала!

Гэтыя начныя хваласпевы Пану Богу і ўсім нябесным сілам вар’іруюцца, калі герой паэмы сустракае раніцу.

Побач з апалогіяй царкоўнасці, Богу і свету паэт сцвярджае ідэю незалежнай Беларусі: «Мусіць сам Бог для пакуты // Гэты край нам адзначаў. // Тут схілялісь усе плямёны // Спорку сілаю канчаць, // Каб багата адароны // Мілы край наш зваяваць <...> І лілася кроў нівінна, // Швед набытак наш паліў, // І маскаль тут самачынна // Гвалт над намі ўтварыў. // І без жалю капытамі // Конь казацкі тут ступаў. // І на нашых станавішчах // Білісь Польшча і Літва, // Каб на гэтых пажарышчах // Узмацавалася Масква»9.

Апошнія радкі тады яшчэ незакончанай паэмы: «Людзі, услаўляйце Божую Праўду! Асьвяці, Божа, люд неўспанялы!»10.

Другую, «падсавецкую», рэдакцыю паэмы «Сымон-музыка» Якуб Колас закончыў у 1923 годзе. Рукапіс яе знік (або ўкрадзены), і толькі ў 1925 годзе аўтар па чарнавіках аднавіў яе, стварыўшы вядомую сёння трэцюю рэдакцыю. Тагачасны савецкі палітработнік Р. Шукевіч-Траццякоў пісаў пра гэтую крыху саветызаваную рэдакцыю твора: «Пад уплывам марксыцкае крытыкі Я. Колас перапрацаваў свайго «Сымона-музыку», зьмяніў яго канец, рашуча ськінуў з Сымона раней аблытаўшую яго рэлігійную павуціну»11. Радзівон Шукевіч-Траццякоў памыляўся або «прапагандаваў» паэта для бальшавіцкай улады з добрымі намерамі. Паэт завуаліраваў сваю хрысціянскую філасофію жыцця, перавёў яе на ўзровень скрыты, імпліцытны, падтэкставы. Ён памяняў і некаторыя радкі, напрыклад, замест воклічу набожнага Сымонкі «Божа! Дзе я? Што са мною?» на бальшавіцкае: «Тфу ты, ліха! Што зы мною?». І ўсё ж Дух Божы не пакінуў гэты твор. Значна ўзняўся яго эстэтычны ўзровень. І засталася яго душа — хрысціянская філасофія жыцця.

Свае алегарычныя навэлы «Казкі жыцця» паэт пачаў пісаць у 1906 годзе і тады ж апублікаваў апавяданне «Дудар» — архетыповы вобраз беларускага фальклору і нашай літаратуры на этапах яе станаўлення ў ХІХ — пачатку ХХ ст., здвоены вобраз чароўнага Музыкі і евангельскага Лазара беднага, які ў аўтара гэтага апавядання ўвасабляе ментальнасць беларусаў12.

У аснове алегарычнай казкі «Жывая Вада» — біблейскі архетып, сімвал уваскрэсення хрысціянскага народу. Вобраз Гары, якая накрыла крыніцу і раку Жывой Вады, ад чаго завяла і засохла навакольнае жыццё, — гэта сімвал цёмнай, неасветленай матэрыі быцця, механічнай інерцыі зямной улады. Тут — сімвал ваяўнічай імперыі. Яна не заўважала таго, што «вісіць над бяздоннаю, прабітаю крыніцай Жывой Вады». Голас і слёзы няшчасных людзей дайшлі да неба, яно «грымела страшным голасам Бога і калыхалася зямля». Усё жывое дрыжэла ад страху і чакала пагібелі. Але загінула адна гара. Пяском і дымам развеялася яна на полі. Гневалася неба, бушавала вада, трэслася зямля <...> Прайшоў страшны момант, і стала спакойна. Вада ўся злілася ў старое дно Жывой Вады. І жыццё, стрыманае праз доўгі час гарою, ізноў пайшло сваёю дарогаю, і ажыло «Мёртвае Поле»13.

Сімволіка гэтага твора — літаратурная трансфармацыя біблейскіх архетыпаў. Прарок Ерамія гаворыць ад імя Бога: «Пакінулі Мяне — крыніцу жывой вады...» (пар. Ер 2,13). У Кнізе Эзэхіэля крыніца жывой вады сімвалізуе Новую Зямлю, святы Рай: «І, патрапіўшы ў мора, аздаравіцца вада. І кожная жывая істота, якая кішыць там, куды ўвойдзе паток, будзе жыць. А над патокам, на беразе яго з гэтага і з таго боку будзе расці ўсялякае дрэва, што дае ежу. І лісце не будзе ападаць з яго, і плады яго не скончацца» (пар. Эзх 47, 8–12). У прароцтве Захарыі вада жывая сімвалізуе адраджэнне народу, заваяванага імперыяй. Апісаная прарокам Эзэхіэлем катастрофа, у выніку якой з-пад гары вырвалася жывая вада, аналагічная кульмінацыі ў Коласавым казачным сюжэце. У кнігах Новага Запавету Езус Хрыстус метафарычна называе сябе хлебам жыцця і вадою жывою: «Хто будзе піць ваду, якую Я дам яму, (...) стане ў ім крыніцай вады, якая цячэ ў жыццё вечнае». Жывая вада сімвалізуе таксама трэцюю Асобу Святой Тройцы — Дух Святы (пар. Ян 4, 14; 7, 38–39). Паэтычнае выяўленне філасофіі жыцця ёсць у прадмове паэта да «Казкаў жыцця»:

Не ў аднэй толькі нашай душы
Зерне ёсьць хараства —
Аб ім казку складае ў цішы
Колас нівы, трава.
Не ў адным толькі сэрцы людзей
Іскра праўды гарыць —
Аб ёй песьню пяе салавей,
Аб ёй рэчка журчыць.
У той песьні шырокай, як сьвет,
Чутны ветры і гром.
Дык прымі ж ты прывет,
Сьвет бязмежны, мой дом14.

У паэтычным эпасе «Новая зямля» (1923) эсхаталагічнае вучэнне пра духоўнае абнаўленне быцця ў апакаліптычнай перспектыве маркіравана загалоўкам твора. Бальшавіцкая крытыка нападала на ідэалы паэта — сацыяльна-этычнае і эстэтычнае ўслаўленне роднага краю, яго прыроды, сялянскага ладу жыцця, роднага слова і роднай песні, але не магла разгадаць (па няведанні хрысціянскай традыцыі і Святога Пісання) хрысціянскую, эсхаталагічную сутнасць вобраза Новая зямля. Як вядома, Біблія завяршаецца Адкрыццём евангеліста Яна Багаслова (Апакаліпсіс) — прароцтвам пра канец грэшнага свету і яго духоўнае абнаўленне: «Я, Ян, убачыў новае неба і новую зямлю. Бо першае неба і першая зямля мінулі <...> І вытрэ кожную слязу з вачэй іхніх, і ўжо не будзе ні смерці, ні смутку, ні плачу, ні болю ўжо не будзе, бо ранейшае мінула» (пар. Ап 21, 1–5а).

Быццё і смерць, малітва красе роднага краю і журботнае развітанне з ім, чалавек на мяжы быцця і небыцця — асветленыя ў гэтым творы хрысціянскім святлом, райскім бачаннем роднай краіны.

«Новая зямля» нашага Кастуся Міцкевіча яднае паэтычную праблематыку эпасу Адама Міцкевіча «Пан Тадэвуш» (дамінаванне пастаральных, райскіх карцін і матываў, радасць маладосці) і драматычнай паэмы «Дзяды» (усведамленне трагізму зямнога быцця, пякельныя пакуты героя). Пры відавочнай розніцы філасофіі і паэтыкі этнічна беларускага шляхціца Адама Міцкевіча і сялянскага сына Кастуся Міцкевіча ёсць у іх этапных творах шмат агульнага: спалучэнне хрысціянскай этыкі з традыцыйнай культурай беларусаў, празрыстасць прататыпаў, гістарычных і этнаграфічных рэаліяў. Творы абодвух паэтаў яднаюць хрысціянская філасофія жыцця, нацыянальна-адраджэнскі пафас і эсхаталагічная перспектыва — сведчанне, што народ чакае нацыянальнага ўваскрэсення заняволенай Радзімы, сацыяльнага і духоўнага абнаўлення быцця. Даследаванню эсхаталагічных вобразаў і матываў прысвечана ранейшая публікацыя ў нашым часопісе15.

 


  1. Беларуская савецкая літаратура: Літаратурная хрэстаматыя для 10 класаў. — Мн., 1935. С. 54–72.
  2. Тамсама. С. 67–68.
  3. Лушчыцкі І. М. Нарысы па гісторыі грамадска-палітычнай і філасофскай думкі ў Беларусі ў другой палавіне XIX в. — Мн., 1958.
  4. Конон В. М. Демократическая эстетика Белоруссии (1905–1917 гг.). — Мн., Наука и техника, 1971. Майхрович А. С. Белорусские революционные демократы: Важнейшие аспекты мировоззрения. — Мн., Наука и техника, 1977.
  5. Конан Ул. Беларускі Музыка-Арфей // Полымя. 1992, № 11. С. 149–158; яго ж: Цыклічная структура лірыкі: Паэзія Якуба Коласа // Роднае слова. 1996, № 9. С. 41–51; яго ж: Эсхаталагічныя матывы ў паэзіі Якуба Коласа // Каласавіны. — Мн., 2003. С. 18–29; варыянт артыкула — у час. «Наша вера». 2003, № 3 (25). С. 28–32.
  6. Колас Якуб. Песьні-жальбы. Вільня, 1910. С. 77–78.
  7. Колас Я. Збор твораў. У 14т. Т. 14. Пісьмы 1908—1949. — Мн., Маст. літ., 1977. С. 73–74.
  8. Колас Якуб. Песьні-жальбы: Вільня, выданьне «Нашае Нівы». 1910. С. 94.
  9. Колас Якуб. Сымон-музыка. Менск, выд. «Вольная Беларусь», 1918.
  10. Тамсама.
  11. Шукевіч-Траццякоў Р. З ціхай вады — на прастор жыцьця. // Якуб Колас у літаратурнай крытыцы. Менск, 1926. С. 143–144.
  12. Наша Ніва. 1906, № 4, 2 (15) грудня (снеж.).
  13. Наша Ніва. 1907, № 26, 3 (16) серпня.
  14. Колас Я. Збор твораў у 14 т. Т. 6. Мн., «Мастацкая літаратура», 1977. С. 469.
  15. Конан У. Эсхаталагічныя матывы ў паэзіі Якуба Коласа // Наша вера, 2003, № 3 (25). С. 28–32.


 

 

Design and programming
PRO CHRISTO Studio
Polinevsky V.


Rating All.BY