«КСЁНДЗ РУСАК»

Базыліка св. Кацярыны Александрыйскай у Санкт-Пецярбургу (сучасны выгляд).

«…Правёў бы чытача па калідорах тутэйшага дамініканскага кляштара, дзе браў першыя навукі <...>. І вам, добрыя настаўнікі мае, святары, бескарысліва навучанню маладога пакалення пасвячоныя: <...> Якуб Шкіландзь <...> — выплаціў бы частку доўга маёй удзячнасці».

Уладзіслаў Сыракомля, «Wędrówki po moich niegdyś okolicach».

Wilno, 1853.

Асвятляючы дзейнасць каталіцкіх ордэнаў у Беларусі, мы, як правіла, прыгадваем езуітаў і ў меншай ступені іх канкурэнтаў у барацьбе за душы — піяраў. Канешне, у гэтым няма нічога дзіўнага, бо з’яўляецца ўсяго толькі канстатацыяй выключнай ролі Таварыства Езуса ў гісторыі не толькі нашага, а ўсяго Паўсюднага Касцёла. Але нельга не заўважыць у гэтых пачэсных шыхтах Хрыстовага воінства братоў прапаведнікаў, ці дамініканаў (Ordo Praedicatorum — OP), якія асабліва бачныя сёння ў адроджаным Касцёле ў Беларусі. Не будзем цяпер пераказваць гісторыю ордэну. Нагадаем толькі, што названыя ад імя свайго заснавальніка, кананізаванага ў 1234 г. іспанца Дамініка дэ Гусмана (1170–1221), браты прапаведнікі галоўнымі напрамкамі свайго служэння бачылі душпастырскую і місіянерскую дзейнасць. У адрозненне ад пропаведзі свайго сучасніка — жабрака з Асізі, разлічанай на тое, каб было зразумела нават птушкам і раслінам, дамінікане дзейнічаюць на больш высокім узроўні (маецца на ўвазе не якасны ўзровень, ды й не наша справа рабіць тут нейкія якасныя параўнанні). Іх пропаведзь, — як пісаў Леанард Хольц OFM (дадзеная заўвага асабліва каштоўная, бо паходзіць ад францішканіна. — А.Ш.), — у адрозненне ад непераборлівай пропаведзі пакаяння меншых братоў Францішка з’яўляецца пропаведдзю адукаваных святароў, якія пры дапамозе багаслоўскіх аргументаў і лагічных доказаў абвяргаюць ерасі і, будучы адначасова апосталамі праўды і прапаведнікамі любові, спрабуюць пераканаць ілжэнастаўнікаў. Дамінікане, «акрамя непрыдбання кожнага манаха ў асобку <...> адмаўляюцца таксама ад маёмасці і заробку як супольнасць і, дзякуючы сваёй мабільнасці (скасаванню stabilitas loci), цалкам аддаюць сябе ў распараджэнне Касцёла для душпастырства і місіянерства».

КАРОТКАЯ БІЯГРАФІЧНАЯ ДАВЕДКА Вучоба ў Беластоку, потым — у дамініканскай прыкляштарнай школе ў Папорцях (Троцкі павет). Уступіў у ордэн дамініканаў (1828). Склаў законныя шлюбы (1829). Вывучаў філасофію ў кляштары ў Палавеню (Вількамірскі павет, 1829–1831), а потым, да 1833 г., у Забялах (Дрысенскі павет). Прыняў святарскае пасвячэнне (1834 ці 1835 г.) у Нясвіжы ці Забялах, дзе быў, верагодна, да 1838 г. Настаўнік рускай мовы ў кляштары ў Нясвіжы (1834). З 1839 г. — у парафіі св. Кацярыны ў Санкт-Пецярбургу. Узнагароджаны ордэнам св. Станіслава ІІІ ст. (1858 ці 1859 г.) і ІІ ст. Памёр 10 лютага 1894. Жалобнае набажэнства цэлебраваў Магілёўскі біскуп Францішак Альбін Сымон. Пахаваны 12 лютага на Выбаргскіх могілках.

У 1223 г. дамінікане заснавалі першы кляштар ў Кракаве, адкуль пачалі пранікаць у ВКЛ, дзе замацаваліся на беларускіх землях з пачатку XVI ст. У 1647 г. была створана асобная Літоўская правінцыя Анёла Ахоўніка, якая на 1818 г. налічвала 38 кляштараў, што былі раскіданыя па землях Беларусі, Польшчы, Жмудзі, Латвіі і Расіі. Акрамя гэтага, ордэну належалі бібліятэкі, гімназіі і павятовыя школы, а таксама калегіум пры віленскім кляштары.

Звяртаючыся да тэмы артыкула, натрапіў на выдадзены ў Вялікабрытаніі ў 1947 г. твор Уладзіслава Сыракомлі «Szkolne czasy Jana Dęboroga», дзе ў паэтычнай форме наш нацыянальны геній распавядае пра свае школьныя часы на пачатку 1830-х гг. у павятовай школе ў Нясвіжы, што трымалі айцы дамінікане. Імёны настаўнікаў няцяжка было індэнтыфікаваць, бо за кс. Фізікам, кс. Немцам і г.д. стаяць канкрэтныя асобы: за мянушкай кс. Русак Сыракомля ўвекавечыў нашага суайчынніка, верагодна, з гарадзенcкай шляхты дамініканіна Якуба Шкіландзя:

Druga postać — ksiądz Rusak. Był to kleryk młody Lubił czytywać pieśni, sielanki i ody, Wrzał młodzieńczym zapałem, kiedy nam wspomina Nieśmiertelne utwory ojсzyzny Puszkina Słuchała go z zapałem cała młodzież naszа, Gdy w odzie wielkość Boga Dzierżawin ogłasza, Lub w Żukowskim gdy z grobu jedzie postać blada I w nocy wśród zamieci Świetlaną wykrada. Przedmiot wtedy był nowy — niedawnośmy jeszcze Nadnewskie pobratymcze czytywali wieszcze, Więc i słuchać nas brała chęć niepospolita, A zwłaszcza że ksiądz Rusak tak biegle ich czyta! Sam zresztą ksiądz profesor był człek doskonały, Niedawno jeszcze w habit oblókłszy się biały, I dobrze jeszcze ławkę pamiętając szkolną, Znaczno było, że lubił gromadkę swawolną. Bywało... często bywa... źle idzie nauka, Ksiądz Rusak nagrymasi, nafuka, nastuka, Zawsze u niego groźba na ustach gotowa; Lecz księdzu prefektowi nigdy ani słowa, I w zdaniu nie pokrzywdzi, w słowie nie pomiata, Więc go dzieci lubiły, jak starszego brata. ------------ Другой асобай ксёндз Русак там быў. Заўсёды Дэкламаваць любіў ідыліі ды оды; Гарэў імпэтам маладым, калі ўспаміны Яго сягалі твораў Пушкіна айчыны. А моладзь наша слухала яго ў запале, Калі Дзяржавін веліч Бога ў одзе славіў, Альбо ў Жукоўскага, калі ўноч здань блукае, З магілы ўстаўшы, і Святлану выкрадае. Чытво наднеўскіх вешчуноў прадметам новым Тады для нас было ў раскладзе адмысловым. Аднак жа слухалі з ахвотай незвычайнай, Найперш таму, што ксёндз Русак чытаў так файна! Быў ксёндз прафесар прыкладам для юных душаў, Зусім нядаўна белы габіт апрануўшы, Зусім нядаўна сам ад лаўкі школьнай, Любіў быць шчырым ён з грамадкаю свавольнай. Бывала… Часта й ёсць… Ідзе няўсмак навука, Дык грозна ксёндз Русак мог па стале пагрукаць, І ў вуснах у яго вымова ўжо гатова; Ксяндзу ж прэфекту аніколі ён ні слова! Не скрыўдзіць думкай, прабачае вінаватым, Ён быў для нас, дзяцей, нібы старэйшым братам. З польскай мовы пераклала Ірына Багдановіч.

Мы не ведаем, хто былі яго бацькі, нават не ведаем імя, якое ён атрымаў пры хросце, але дзякуючы Сыракомлю постаць а. Якуба Шкіландзя набыла для нас жывыя рысы, чым можа пахваліцца далёка не кожная гістарычная асоба, таму нам застаецца толькі дадаць некаторыя каментарыі.

Жыццяпіс яго просты і прамы, як струна. Практычна ўсё жыццё а. Якуба звязана з кляштарам і парафіяй св. Кацярыны ў Санкт-Пецярбургу. У агульных рысах пра багатую гісторыю і драматычны лёс парафіі і базылікі св. Кацярыны Александрыйскай можна даведацца з Вікіпедыі, але зазначым, што гэта адзіны са старэйшых каталіцкіх храмаў Расіі, якім пасля выгнання езуітаў апекаваліся дамінікане. Парафія перад 1917 г. налічвала больш за 30 000 вернікаў. Пры храме служылі св. Зыгмунт Фэлінскі, св. Уршуля Ледухоўская, благаслаўлёны кс. Антоні Ляшчэвіч. (У Беларусі пасля паўстанняў 1830 і 1863 гг. дамініканскія кляштары былі зачыненыя і прыстасаваныя пад казармы, шпіталі і г.д., а касцёлы перададзеныя праваслаўным.) Менавіта дзякуючы такім місіянерам як а. Якуб Шкіландзь разбівалася стэрэатыпнае сцверджанне, што толькі праваслаўе з’яўлялася адзінай традыцыйнай хрысціянскай канфесіяй у Расійскай імперыі. Не. І каталіцтва — таксама. Ва ўсялякім выпадку, гэта было бясспрэчна для Санкт-Пецярбурга, у чым няцяжка пераканацца, наведаўшы мясцовыя Выбаргскія могілкі. Дарэчы, у сувязі з асвячэннем гэтых каталіцкіх могілак, заснаваных а. Дамінікам Лушчэўскім, а. Якуб пераклаў з лаціны, далучыў прадмову і выдаў працу «Obrzędy poświęcenia cmentarza, węgielnego kamienia, kościoła, ołtarza i dzwonów, z dołączonym ich wykładem, dla pożytku duchownego katolików» (Wilno, 1859). Паводле біёграфа а. Якуба, віцэ-дырэктара Дамініканскага гістарычнага інтытута ў Кракаве Марка Мілавіцкага ОР, ён славіўся як паліглот, што валодаў мовамі — расійскай, французскай, італьянскай, літоўскай, ангельскай, нямецкай і, канешне, лацінскай.

З таго часу як у 1839 г. а. Якуб быў пераведзены на служэнне ў Санкт-Пецярбург, ён стаў вядомы сваёй руплівай працай у галіне асветы. У прынятай дамініканамі паезуіцкай мужчынскай школе пры парафіі св. Кацярыны ён з 1841 г. выкладаў геаграфію і арыфметыку, а ў 1849–1864 гг. — рэлігію, таксама выкладаў рэлігію ў юрыдычнай школе (1849–1852), Міхайлаўскай артылерыйскай акадэміі, у дзяржаўных і прыватных школах. Адначасова выконваў абавязкі прапаведніка пры парафіі св. Кацярыны. У 1873 г., калі а. Якуб ужо стаў прыёрам кляштара і пробашчам парафіі, спрычыніўся да ператварэння сямікласнай жаночай школы, што дзейнічала пры парафіі св. Кацярыны, ва ўстанову на правах жаночай дзяржаўнай гімназіі, а ў наступным годзе быў узведзены чатырохпавярховы будынак, уведзена пасада школьнага лекара, палепшаны бытавыя ўмовы выхаванак і настаўнікаў.

У 1878-м ці 1879 г. па рашэнні касцёльнага суда а. Якуб быў сасланы ў Аглону. Прычынай абвінавачванняў, як высветлілася пазней, няслушных, былі фінансавыя злоўжыванні ў справах парафіі. Сапраўды, прычынаю гэтых абвінавачванняў было дапушчэнне парафіянаў да кіравання касцёльнай маёмасцю, якая за часы мудрага кіравання дамініканаў няспынна павялічвалася з 31 тыс. руб. у 1853 г. да 98 тыс. у 1881 г. Магчыма, а. Якуб стаў ахвярай інтрыгаў, што чыніліся не без удзелу ўладаў, жадаўшых усё трымаць пад кантролем, у тым ліку і касцёльныя справы. Следства цягнулася пяць гадоў. Трэба згадаць, што ў Санкт-Пецярбургу а. Якуб меў гарачых прыхільнікаў, бо дзякуючы таксама і іх клопату ўрэшце быў ачышчаны ад усіх абвінавачванняў і ў ліпені 1883 г. вярнуўся ў сталіцу імперыі. Цяпер ён быў прызначаны пажыццёвым прыёрам кляштара і пробашчам парафіі св. Кацярыны. Нягледзячы на сталы ўзрост, а. Якуб працягваў актыўную дзейнасць: падтрымліваў развіццё заснаванага пры парафіі ў 1884 г. Таварыства дабрачыннасці, ініцыяваў правядзенне прафесураю Санкт-Пецярбургскай Духоўнай акадэміі велікапосных рэкалекцый, аднак яго хваробы пачалі браць верх, і ў 1892 г. духоўныя ўлады прызначылі пробашчам кс. Вінцэнта Свідэрскага, а айцец Якуб адправіўся на заслужаны адпачынак...

ЛІТАРАТУРА

1. Бажэнаў Ю. Дамініканцы // ЭГБ. Т. 3. — Мінск, 1996. — С. 203–204.
2. Базилика Святой Екатерины Александрийской [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: https://ru.wikipedia.org/Базилика Святой Екатерины Александрийской, Википедия.html. Час доступу: 12.07.2022.
3. Хольц Л. История христианского монашества. — СПб, 1993.
4. Kondratowicz L. (Władysław Syrokomla). Szkolne czasy nowe opowiadanie Jana Dęboroga. Sekcja wydawnicza Towarzystwa pomocy polakom. — Wielka Brztania, 1947.
5. Miławicki M. Szkiłłądź (Szkiłłądź) w zakonie Jakub //PSB. T. XLVIII/2 zeszyt 197. –Warszawa–Kraków, 2012. — S. 317–318.
6. Nykiel B., Wodzianowska I. Szkiłłądź (Szkiłłądź) w zakonie Jakub [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: http://www.polskipetersburg.pl/. Час доступу: 17.05.2022.
7. Rzymskokatolicki cmentarz Wyborski w Petersburgu (1856–1950) [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: https://Cmentarz Wyborski w Petersburgu (1851–1930) KrzysztofPozarski.com.html. Час доступу: 17.05.2022.
8. Syrokomla W. Wędrówki po moich niegdyś okolicach. — Wilno, 1853.
9. Wołyniak (Giżycki J.M.). Wiadomości o dominikanach prowincyi litewskiej. Cz. 1. — Kraków, 1917.
10. Z murów Św. Katarzyny. Księga pamiątkowa b. wychowanek i wychowanków gimnazjów przy kościele świętej Katarzyny w Petersburgu. T. I. — Warszawa, 1933.