«НА БОЖУЮ ХВАЛУ…»

Галерэя - дадатак да артыкула

Збор твораў сакральнага мастацтва Беларусі ў калекцыі Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь — адзін з найбуйнейшых у Краіне. У яго ўваходзяць іконы, алтарны жывапіс і скульптура, творы дэкаратыўна-ўжытковага мастацтва, рукапісныя кнігі і старадрукі.

Як вядома, асаблівасцю сакральнага жывапісу з’яўляецца яго ананімнасць, бо іканапісец не лічыў творцам толькі сябе — ён проста выконваў Божую волю. Таму большасць старых іконаў не мае ні аўтарскіх подпісаў, ні даты стварэння. І хоць імёны некаторых іканапісцаў вядомыя па пісьмовых крыніцах, падпісаных імі працаў налічваюцца адзінкі. Надпісы на іконах з такімі звесткамі сустракаюцца вельмі рэдка і выклікаюць асаблівую цікавасць.

Цяжка пераацаніць значнасць пошуку датаваных твораў ва ўсіх жанрах мастацтва, але найбольш важная гэтая інфармацыя для працаў з далёкай мінуўшчыны. Стылістычныя і тэхніка-тэхналагічныя дадзеныя датаванага твора дазваляюць стварыць групу блізкіх яму прадметаў, размясціць іх у лагічнай паслядоўнасці, выбудаваць эвалюцыю развіцця гісторыі сакральнага мастацтва. Вызначэнне даты, веданне звестак пра ўладальнікаў мастацкіх твораў, іх прызначэнне і геаграфічную «прывязку» дапамагаюць скласці «біяграфію» асобных твораў, уключыць іх у агульны працэс развіцця гісторыі і культуры адпаведнага рэгіёну.

За апошнія некалькі гадоў у рэстаўрацыйных майстэрнях Нацыянальнага мастацкага музея адбылася рэстаўрацыя значнай колькасці датаваных і падпісаных іх аўтарамі твораў старажытнабеларускага мастацтва, якія неабходна ўвесці ў навуковы ўжытак шляхам публікацый і экспанавання. Гэтай мэце і была прысвечаная музейная выстава «На ўшанаванне і на хвалу Госпаду Богу…», у экспазіцыі якой былі паказаныя творы іканапісу, алтарнага жывапісу, мастацкага металу, а таксама рукапісныя кнігі.

Яшчэ раз падкрэслю, што падпісаныя і датаваныя творы жывапісу XVI–XIX стст. — гэта вельмі рэдкія, унікальныя помнікі культуры. У зборы нашага музея іх крыху больш 80-ці. Найбольш раннія іконы з датамі іх напісання належаць да першай паловы XVII ст. — іх распаўсюджанне звязваецца з ростам асобаснага пачатку іканапісцаў Новага часу і з важнасцю падобных замоваў. Самаю ранняю датаванаю іконаю на выставе была ікона «Уваскрэсенне — Зыход у пекла» з Праабражэнскай царквы (1783 г.) горада Чачэрска Гомельскай воб­ласці. На частцы ўкладнога надпісу да яе занатаваныя словы «На ўшанаванне і на хвалу Госпаду Богу…», якія і былі ўзятыя назваю да ўсёй выставы.

Найбольшая колькасць падпісаных іконаў належыць да XVIII–XIX стагоддзяў, гэта — «Багародзіца Адзігітрыя» (1718 г.), «Цуд Георгія аб змею» (1736 г.), «Арханёл Міхал» (сярэдзіна XVIII ст.), «Багародзіца з Немаўляткам» (1750 г.), «Нараджэнне Багародзіцы» (1755 г.), «Унебаўшэсце Хрыста» (1808 г.) Фамы Сілініча і іншыя. Змест тэкстаў да іх разнастайны: ёсць запісы з імёнамі фундатара, іканапісца, звесткі аб панаўленнях. Найбольш падпісваліся вялікія творы, якія змяшчаліся ў храмах на самых бачных месцах.

З даваеннай калекцыі музея паходзіць ікона «Сабор арханёла Міхала» (1743 г.), выява якой упершыню была змешчана беларускім мастацтвазнаўцам М. Шчакаціхіным у выданні «Каталог аддзелу старажытнага мастацтва 1-й Усебеларускай мастацкай выставы» (Мінск, 1926 г. С. 16). На іконе — шматфігурная кампазіцыя з вобразамі «войска Гасподняга». У цэнтры кампазіцыі — у воінскіх даспехах і чырвоным плашчы — паказаны арханёл Міхал, акружаны нябеснымі сіламі (анёламі, арханёламі). Як вядома, кожны з анёльскіх чынаў мае сваё прызначэнне, але арханёл Міхал пануе над усімі, і яго імя азначае «Хто ж, як Бог», або «ніхто не роўны Богу». Гэтая ікона з’яўляецца ўзорам своеасаблівага злучэння барока-ракайлевых рысаў. Яе аўтар імкнуўся перадаць аб’ём святлаценеваю лепкаю твараў і мадэліроўкаю складак адзення, проціпастаўленнем ценяў і лакальных высвятленняў, выкарыстаннем вытанчанай і вельмі гарманічнай колеравай гамы, а таксама лёгкіх празрыстых фарбаў, якія робяць ікону святланоснаю.

Двухбаковая ікона «Цуд Георгія аб змею. Святы Ануфры» мае раму, па перыметры якой змешчаны ўкладны надпіс, які свед­чыць, што ікона была ахвяраваная «рабом Божьим Григорием» і яго братамі ў кастрычніку месяцы (октобер) 1748 года дзеля «грехов отпущения телу». На адным з бакоў іконы паказаны той эпізод з жыцця святога ваяра Георгія, калі ён, забіўшы змея, выратаваў дачку цара Елісаву, прызначаную ў ахвяру змею. На адвароце іконы адлюстраваны святы пустэльнік Ануфры, які моліцца, стоячы на каленях, перад уваходам у пячору. Кампазіцыю дапаўняюць выявы кароны і льва, якія сталі атрыбутамі святога. Вобраз святога Ануфрыя найчасцей сустракаецца ў цэрквах на Валыні, на Берасцейшчыне, адкуль і паходзіць гэты твор.

Самая ранняя вядомая нам у мастацкай спадчыне Беларусі ікона-трыпціх з бакавымі створкамі — гэта «Багародзіца Адзігітрыя; святая Наталля; арханёл Рафал». Яна паходзіць з Усесвяцкай царквы (1870 г.) горада Турава (Жыткавіцкі раён Гомельскай вобласці). На бакавых створках гэтага трохчасткавага складзеня змешчаны ў рост на фоне арак фігуры святой пакутніцы Наталлі (злева) і арханёла Рафала (справа), які трымае ў руцэ лілею. Згадаем, што арханёл Рафал лічыцца ахоўнікам, абаронцам, апекуном усіх пілігрымаў, вандроўнікаў, а таксама моладзі. Святая Наталля была жонкаю пакаранага мучаніка Адрыяна і сама пацярпела за хрысціянскую веру ў часы імператара Максіміліяна ў Нікамідыі (IV ст.). Цэнтральным вобразам, аформленым рамкаю глыбокага ківота, з’яўляецца вобраз Маці Божай у аблоках на сярпе месяца. Яна адлюстраваная ў кароне, са скіпетрам у правай руцэ і Немаўляткам, што сядзіць на Яе левай руцэ — такая выява Багародзіцы рэдка сустракаецца ў праваслаўным і ўніяцкім іканапісе Беларусі XVIII стагоддзя1.

Аўтарскія надпісы звычайна змешчаны на пярэднім баку іконы, на палях або ў ніжняй частцы срэдніка. Яны зроблены дэкаратыўным почыркам з рознымі арнаментальнымі дадаткамі і ўспрымаюцца як неад’емная частка мастацкай будовы іконы.

На выставе экспанаваліся іконы з надпісамі і з тыльнага боку: напрыклад, на адвароце іконы манаграміста A.W. «Багародзіца Адзігітрыя» (1750 г., з царквы св. Мікалая (1825 г.) з вёскі Чарнякова Бярозаўскага раёна Брэсцкай вобласці) зроблены надпіс лацініцаю ў чатыры радкі чорнаю фарбаю: «Roku A750 malowan Roku A759 odnowion A.W.». Цікавая тэхніка выканання гэтага твора: цёмна-сіні фон і твары напісаныя тэмперай, а адзенне, кароны, воты, лампады выкананыя разьбою па ляўкасу.

У гэтай жа тэхніцы створана ікона «Маці Божая Жыровіцкая» (1751 г.) з Мікалаеўскай царквы (канец ХІХ ст.) у Маларыце (Брэсцкая вобласць). Яна як бы закрытая залатымі чаканнымі шатамі; фарбамі напісаныя толькі твары, рукі, ногі і аголеныя фігуркі анёлаў. Усё астатняе зроблена ў рэльефе, гравіроўкаю па ляўкасу. Гэта адно з самых эфектных і дасканалых увасабленняў Маці Божай Жыровіцкай часу сталага барока. У цэнтры кампазіцыі — велічная фігура Багародзіцы з Немаўляткам на правай руцэ; Яе пазалочаны мафорый амаль зліваецца з пазалочаным фонам, упрыгожаным раслінным арнаментам. Два анёлы трыма­юць над галавою Марыі карону. У самым версе змешчана стужка з лацінскім надпісам, які свед­чыць, што гэта найсапраўднейшае адлюстраванне цудадзейнай Марыі Жыровіцкай. Унізе змешчана белая палоска з данатарскім надпісам, у якім сказана, што гэты алтар справілі рабы Божыя Васіль Клянкоўскі і Якаў Назарук дзеля даравання грахоў сваіх і грахоў бацькоўскіх. І пазначана дата — месяц люты (февруарий) 1751 года.

У XVIII ст. змест надпісаў на іконах становіцца больш інфарматыўным: фіксуюцца не толькі імёны іканапісцаў, але таксама і імёны заказчыкаў, фундатараў; у большасці твораў пазначаліся і даты іх напісання. У якасці такога прыкладу цікавая ікона аўтарства Васіля Маркіяновіча (1730–?) «Дэісус» 1758 года. На яе ніжнім краі зроблены надпіс з пазнакаю імя ўкладчыка іконы ў Ражанскую царкву і іканапісца — Васіля Маркіяновіча. Для гэтай царквы ён напісаў яшчэ чатыры іконы, але на іх няма подпісу мастака. Адна з іконаў — «Тройца Старазапаветная» (1761 г.) — таксама экспанавалася на выставе. Усяго захавалася дзевяць іконаў гэтага майстра, які меў дастаткова шырокую мастацкую практыку, выконваючы працы для цэркваў Слуцкага княства, у тым ліку для слуцкага Троіцкага манастыра.

Разгорнутую інфармацыю мае надпіс на іконе «Хрыстос Уседзяржыцель» (ХІХ ст.). Тэкст змешчаны ў 12-ці радках у ніжняй левай частцы іконы: «Сия икона// написана в// память Цар// ской милости //в 1861 году// месяца февра// ля 19 числа Поме// щическим крес// тянам везде// объявленной…// Писал 78 летний// Старик». Падобнага надпісу няма ні на адной з беларускіх іконаў у калекцыі нашага музея. Гэты надпіс можна лічыць адметным прыкладам акадэмічнай манеры пісьма ў іканапісе ХІХ ст.

Асобны комплекс выставы складалі іконы святочнага раду іканастаса Свята-Мікалаеўскай царквы з горада Петрыкава Гомельскай вобласці, дзе мясцовы храм (1838 г.) быў пабудаваны на сродкі вернікаў і тутэйшых купцоў — Кебеца, Моргуна, Караля, Карульскага <...>.

Узорам каталіцкага алтарнага жывапісу пачатку ХХ ст. на выставе была ікона «Марыя Магдалена», на адваротным баку якой змешчаны надпіс, дзе гаворыцца, што 1 верасня 1912 г. у Маньковічах гэтую карціну «аднавіў» Г. Ленскі. Слова «аднавіў» можа азначаць, што ён, магчыма, даў грошы на яе рэстаўрацыю або сам адрэстаўраваў карціну.

Маньковічы ў пачатку ХХ ст. належалі Марыі Друцкай-Любецкай, жонцы Гілярыя Ленскага (1834–1920), члена віленскага Таварыства сяброў навукі, калекцыянера жывапісу. Маньковічы знаходзіліся ў Вілейскім павеце Віленскай губерні. Магчыма, алтарная карціна была набытая і прызначалася для касцёла апостала Паўла ў Войдатах пад Вільняю, бо фундатарам касцёла быў Г. Ленскі. На думку вядучага навуковага супрацоўніка нашага музея Надзеі Усавай, гэты абраз мог быць вясельным падарункам дачцэ Ленскіх — Марыі Магдалене, якая была названая сужэнцамі ў гонар гэтай святой апякункі, а яе вяселле адбылося менавіта ў 1912 годзе.

Экспанаваліся на выставе і рукапісныя кнігі з датамі і подпісамі. Самая ранняя з такіх кніг — Евангелле, на апошнім лісце якога зафіксаваны год яго перапісвання — 1568 (!) з больш ранняга тэксту, і ёсць запіс Міхала Борзабагатага <...>.

Дэманстраваліся на выставе і прадметы мастацкага ліцця XVII–XIX стст., прызначаныя для адпраўлення набажэнстваў у касцёлах і цэрквах <...>.

Усяго на выставе было паказана 37 падпісаных і датаваных твораў сакральнага мастацтва Беларусі XVI–XIX стст., 15 з якіх, адрэстаўраваныя музейнымі спецыялістамі, экспанаваліся ўпершыню.

1. Пискун Ю. А. Примеры интерпретации структуры створчатых алтарей-киотов в православной и униатской живописи Белоруссии XVIII–XIX веков: жертвенники и переносные общинные иконы // Socialinių tapatumų reprezentacijos Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės kultūroje / sudarytoja Aistė Paliušytė. — Vilnius: Lietuvos kultūros tyrimų institutas, 2010. — P. 397-421.