БАРАНАЧНІЦА ВЕРА

1

Старая суседка Вера пякла і прадавала абаранкі — ці проста: баранкі, як у нас казалі.

Мяне пасылалі купіць іх, і мне, у тыя даўнія дзіцячыя гады, цікава было назіраць за Верынай работай і за ёй самой — на галаве белая хустачка, на шыі вялікія жоўтыя каралі, на чорнай спадніцы малочны хвартушок, рукавы рабой кофты паднятыя па локці.

Накульгваючы, старая Вера амаль нячутна рухалася паміж сталом і печчу.

Яна — пе́карка, і ў яе, пе́каркі, заўсёды было ўсяго патроху, і ўсяго роўна столькі, колькі й трэ было — пшанічная мука, алей, цукар, вада, соль, дрожджы...

І вось на доўгім услоне — дзежка з цестам...

А ў печы — дух; печ толькі што зырка прапалена сухімі лазовымі дровамі, жар выгарнуты ў чорнае вядро, гладкая чарэнь чыста вымецена гусіным крылом і выцерта мокраю шма́таю.

З правай рукі ў печы раскладзены маленькі агонь з альховых паленцаў і трэсак, пасярэдзіне чарэні — дзве цагляныя падстаўкі, на прыпечку таксама з правага боку выцягнуты з печы — здаровы чыгун кропу.

Калі жанчына падступала да прыпечка, па яе руках і жоўтых каралях скакалі блакітныя і чырвоныя вавёркі агню.

На пабеленай сцяне кухні пад вышыўкай на суравой нітцы віселі гатовыя абаранкі, гэта некаму на памінальную страву — кану́н.

Па іх прыйдуць увечары ці заўтра зранку...

Па хаце расплываўся добры пах — алешына гарэла амаль без дыму і сажы.

А яшчэ ў хаце было ціха.

А як ціха ў хаце, прызнавалася іншы раз Вера, то і на душы ціха, і тады работу робіш лёгка, быццам адпачываючы, а то нават і спяваючы самой сабе...

Вера брала з дзежкі поснае цеста, кідала на чысты, крыху пасыпаны мукою, стол, выкочвала сем цягучых белых кольцаў, — якраз на даўжыню ясянёвай лапаты.

Падварушвала качарэжкай агонь, падсоўвала направа, да гарачага вуголля, цагляныя падстаўкі, шаптала малітву, а тады цеста, закругленае ў кольцы, садзіла на лапаце ў печ — ставіла на тыя цагліны каля агню.

Мінала хвіліна, другая, трэцяя...

Спакваля абаранкі наліваліся хрумсткім смакам і залацістай спеласцю.

Грэліся.

Вымала іх на прыпечак, і калі бачыла, — той ці іншы прысох, прыстаў да лапаты, — брала канапляную нітку і прасоўвала яе паміж абаранкамі і лапатаю.

Я глядзеў, як яна робіць сваё, і на нейкі міг мне здавалася, што мяне ў ейнай хаце нібыта й няма, і Вера нібыта й не бачыць мяне, занятая ля печы, аднак жа, уражаны, у хаце я быў, і Вера гаварыла мне:

— Не вучыся цукеркі салодкія смактаць, а вучыся хлеб чорствы грызці!

Такую навуку наперад мне давала.

Чыгун кропу на прыпечку густа дыхаў жанчыне ў голы правы локаць, усё адно як нагадваў, што рабіць далей.

Я маўчаў і дзівіўся, як спрытна маленькім грабовым нані́знікам Вера збірала з лапаты недапечаныя абаранкі і кідала іх у кроп.

Над прыпечкам падымалася пара.

— О-о-о, баранкі ў кропе распухаюць, як гусі! — окала Вера.

І сапраўды, абаранкі ў кропе рабіліся вялікія, ну, як тыя гусі, — набіраліся густога бляску і вытрымкі.

Вера выкочвала на стале новыя сем кольцаў і на той жа лапаце садзіла іх у печ на цагляныя падстаўкі.

Абаранкі, якія па́рыліся ў кропе, нані́знікам даставала з чыгуна, выкладвала на другую ясянёвую лапату і на нейкія марудныя імгненні зноў падносіла іх да агню. Як толькі, залацеючы, абаранкі падсыхалі, выстаўляла іх на прыпечак, працягвала пад імі канапляную нітку, зноў садзіла ў печ на той, вядомы толькі ёй, момант, і вялікім грабовым адсоўвачам ссоўвала іх з лапаты на гладкую гарачую чарэнь. А тыя, яшчэ сырыя, з цагляных падставак (з першай лапаты!) звыкла кідала ў кроп...

Стол, услон, дзежка, цеста, печ (прыпечак і чарэнь), альховы агонь, чыгун, кроп, а тады першая лапата, нітка, нані́знік, адсоўвач, другая лапата...

Здаецца, я нічога не прапускаў...

Хвіліна штурхала хвіліну...

Паволі з правага боку на левы бок па чыстай напаленай чарэні Вера адсоўвала ад агню першы радок баранкаў, а за ім другі, а далей — трэці...

Чарэнь умяшчала дзевяць, а то і дзесяць гэтых пахкіх, сонечнага колеру вабных радкоў, вытрыманых у кропе... Спод падпякаўся больш, але каб жа быў падпечаны і верх, то пасярэдзіне чарэні, з трэцяга, а то і з чацвёртага радка, Вера адсоўвачам варочала абаранкі да неба.

Мучныя плямінкі непрапечанага цеста адразу наліваліся мядовай залацістасцю.

Я ведаў: тыя абаранкі, якія на чарэні лопаліся, Вера не прадавала — аддавала дзецям. На маё шчасце, адзін такі лопнуў і дастаўся мне.

Вера выграбла з печы на прыпечак трэснутае, вельмі гарачае, а з выгляду і вельмі салодкае кольца. Не баючыся, узяла яго рукою (скура на пальцах была такая, што ў пальцы не пякло!) і кінула трэснутую смакотку на стол.

— На, еж!

Незабыўная радасць!

Радок за радком Вера збірала з чарэні свой ходкі тавар, нанізвала спечанае на адсоўвач і апускала ў глыбокую вярбовую карзіну, што стаяла пры печы на другім карацейшым услоне.

У гэты момант яна выглядала молада.

Я купляў пяць абаранкаў, клаў іх у торбачку, даваў грошы (дваццаць пяць капеек!), браўся, шчаслівы, за ліпкую клямку. Клямка была ў цесце.

— Таму, хто ўмее, рукі не баляць! — смяялася Вера, выціраючы мокрым сціркам клямку.

Кажучы гэтак, трохі, відаць жа, сябе хваліла. І было ёй за што сябе хваліць.

Яна праводзіла мяне на ганак, а ў яе двор, гучна рыпнуўшы хорткаю, заходзіла якраз наша суседка краўчыха Ніна. Краўчыха была ў блакітнай кофце з адпрасаванымі рукавамі, у спадніцы плісіроўцы, на галаве — узорыстая хустачка, на шыі залаты крыжык.

Цётка Ніна таксама прыйшла па свежыя абаранкі.

Паказаўшы на грады, яна хваліла Верыны кветкі:

— Якія ў цябе, Верочко, файныя краскі! А мае нешта не ўдаліса!

Пад высокім ліпеньскім сонцам Вера і Ніна жыва гаварылі пра кветкі, а я, памахваючы цёплаю торбачкаю, слухаў.

У маленстве я заўсёды любіў слухаць, як гамоняць жанчыны. Мужчынская гаворка цягнула менш. Чаму? Цяпер я разумею чаму. У мужчынскай гаворцы выразна чулася газета. А жаночая гамонка была прыродаю!

А яшчэ і ў хаце, і на вуліцы жанчыны гутарылі па-свойму, а мужчыны, асабліва калі бралі чарку, не-не, а пачыналі размаўляць па-чужому...

Усцешаная пахвалою Вера, як малітву чытала, расказваючы пра кампанулу. Якраз бліжэй да ганка ружавела і сінела гэтая кампанула, і тут жа на сівых сцяблінах ірдзелі гваздзікі.

— Гэта шабо! — тлумачыла Вера пра гваздзікі.

А далей ад ганка на вузкай градзе падымалася вялікае лісце батуры.

— Батура пазней зацвіце белым цветам! — паясняла Вера.

А яшчэ ў яе гародзе шырока разбягаліся пушыстыя дробныя бэзавыя кветачкі агератуму, а паміж блакітным і чырвоным ільном (быў і такі лён — чырвоны) святлелі рамонкі.

На лілова-чарнічныя браткі і на коўрыкі-партулак, на іхнюю багатую вохру і празрыстую пунсовасць, наплывала воблачная гартэнзія, і насоўвалася высокая хінацэя, а дымна-снежны іберыс, па-нашаму ка́менец, не губляўся ў крэмавай ляўконіі.

Няярка зелянела, а праўдзівей, цьмяна рудзела ў Верыным гародзе і даўгалістае рай-дрэва, і жаўцелі кіпцікі — сціплая календула.

Зрэшты, усіх красак не перабраць, не агледзець! А ўсе і не перабіралі.

— Твае баранкі, Верочко, доўга не чарсцвеюць! — краўчыха Ніна хваліла і суседчына пекарскае ўменне.

Тады задаволеная Вера гаварыла нешта вельмі добрае пра тыя сукенкі, якія шыла Ніна, і, злёгку накульгваючы, вяла яе ў сваю хату.

А Верыны абаранкі і сапраўды ж доўга не чарсцвелі, бо ў цеста яна клала нацертую на тарцы бульбу. Але клала той бульбы зусім трошкі, як і трэ было.

2

А яшчэ Вера пякла конікі, лялькі і крэшчыкі і ў святы прадавала гэтыя смакоткі на цвінтары каля Казанскай царквы, — тады, калі збіралася багата людзей. Абаранкі, як сказана было, выкочвала з поснага цеста, а конікі, лялькі і крэшчыкі са здобнага.

Гэты свой тавар Вера называла «спасэ́нікамі» і памятала правіла, паводле якога ў пост на цвінтары забаранялася прадаваць спечанае са здобнага цеста. А раз так, то здобу ў пост і не прадавала — толькі абаранкі!

Але калі, скажам, пост мінаў, тая ж Пятроўка сыходзіла, то ўжо на свята апосталаў Пятра і Паўла Верын сын Жэня на двухколым вазку ў дзвюх карзінах прывозіў на цвінтар і конікі, і лялькі, і крэшчыкі.

Так было і тады, калі мінала Спасаўка, калі сыходзіў і гэты пост — ужо на Спленне, Вера прадавала ля царквы пшанічную здобу. І пазней у верасні, пасля Галавасека рабіла тое ж...

Самы смачны (саладзейшы!) быў крэшчык — ён і каштаваў больш.

Я любіў, калі на Сёмуху, ці на любое іншае свята, ля царквы мне куплялі крэшчыка.

Прыходзіць у памяць і такі малюнак: перад Вялікаднем у Казанскай царкве прычашчалі дзяцей, і па завяршэнні та́емства бацькі бралі дзецям Верыны «спасэ́нікі» — хто коніка, хто ляльку, хто даражэйшага крэшчыка. Той, хто спазняўся, — мусіў браць простага абаранка. На выхадзе з храма на розныя лады толькі й чулася:

— Трэба купіць спасэ́ніка!

І амаль усе падступалі да Веры, да яе дзвюх карзін, — кожная карзіна з блакітнымі беражкамі і накрыта вышытым ручніком.

Смакоткі з-пад ручнікоў раскупляліся ўмомант. Так, у Веры бралі абаранкі і на памінальную страву — кану́н. Адвечны звычай. Абаранкі ламалі і кідалі ў разведзены ў цёплай вадзе мёд (мэд!) — гэта й называлася кану́нам.

За памінальным сталом, у самым пачатку памінак, стоячы, слухалі чытальніцу — жанчыну ў чорнай хустачцы і ў чорнай сукні. Разгарнуўшы псалтыр, яна таксама стаяла, як і ўсе, і чытала псалмы па нябожчыку. Яе слухалі пры налітых чарках, аднак піць нельга было, бо яшчэ не зачарпнулі (не пакаштавалі!) кану́ну.

Калі хрысцілася, усе хрысціліся ўслед... Але от малітва скончана, і чытальніца, загарнуўшы псалтыр, загадвала:

— Очэрпе́цэ кану́ну! У

се, апусціўшы вочы, садзіліся. Кану́н чэрпалі тройчы. Пасля першага разу кожны сваю лыжку клаў на стол, перавярнуўшы яе ўверх дном. І пасля другога разу клалі лыжкі ўверх дном. І пасля трэцяга разу рабілі гэтак, як і ў першыя два разы.

І толькі пакаштаваўшы кану́ну — Верыных абаранкаў з мёдам — можна было браць чарку, гаварыць добрае пра нябожчыка, і можна было есці: і грыбы з квасам, і рыбу, і локшыну, і шынку, і ўсё астатняе, і нарэшце кашу.

Каша — апошняя страва на памінальным стале, таму ў нас і кажуць: пасля кашы няма другое пашы!

22 ліпеня 2021 г., чацвер, 16 г. 52 хв.; Менск —
29 ліпеня 2023 г., субота, 14 г. 12 хв.; Менск.