ЗВЯРЫНЫЯ ГРАТЭСКІ
Ў ПАЭТЫЧНАЙ КУЛЬТУРЫ СЛАВЯНАЎ:
АД ФАЛЬКЛОРНАЙ АБРАДНАСЦІ
ДА ХРЫСЦІЯНСКАГА КАНТЭКСТУ

Паглядзіце на птушак нябесных: яны ні сеюць, ні жнуць, ні збіраюць у засекі, і Айцец ваш Нябесны корміць іх. Ці ж вы не больш вартыя за іх? Мц 6, 26

Кожны з нас памятае з дзяцінства вершаваную казку Карнея Чукоўскага «Муха-Цокотуха», а таксама беларускую народную песню «Кура-шчабятура» (Як служыў жа я ў пана...). Даволі вядомая таксама руская песня «За морем синичка непышно жила». Пра яе папулярнасць сведчаць радкі верша Пушкіна, скіраваныя да няні: Спой мне песню, как синица тихо за морем жила... Яшчэ некалькі гадоў таму я не магла сабе ўявіць, што ўсе гэтыя такія разнастайныя ў сваім паходжанні фальклорныя і літаратурныя тэксты звязаны з адной вельмі архаічнай традыцыяй слоўнага мастацтва — звярынымі гратэскамі. І ўжо дакладна не прыходзіла мне ў галаву, што забаўляльныя тэксты пра шлюб мухі і камара або пра баляванне птушак могуць быць нейкім чынам звязаны з задачамі хрысціянскага выхавання.

Тэрмін «звярыныя гратэскі» ўвёў у гістарычнае літаратуразнаўства польскі вучоны Чэслаў Хэрнас. Разглядаючы помнік «савізджальскай»1 літаратуры пачатку XVIII ст. Relacja o zwierzętach niektórych, вучоны супаставіў яго са славянскімі песнямі пра камара, якога чвартавалі, або які памёр, зваліўшыся з дуба2. Гэтым жа тэрмінам, са спасылкай на Ч. Хэрнаса, карыстаецца Адам Мальдзіс3, распавядаючы пра вершы XVIII ст., аўтарства якіх прыпісваецца ксяндзу Societatis Jesu Дамініку Рудніцкаму (1676–1739). Калі я пачала выкладаць на філалагічным факультэце БДУ гісторыю беларускай літаратуры XVIII стагоддзя, мусіла сярод іншага расказваць студэнтам і пра паэтычны твор пад назвай «Птушыны баль», запісаны ксяндзом Рудніцкім. Вось яго пачатак:

Да ўчыніў верабей на прыпечку жніва, Змалаціўшы, уварыў пшанічнае піва. Паўтычыны хмелю даў, вельмі ж тога жалаваў, Думных меў прахаці, гасцей частаваці4.

Пры падрыхтоўцы да лекцыі ў сувязі з гэтым вершам у мяне, што называецца, не складваўся пазл: чаму ксяндза езуіта прывабіў такі, здаецца, далёкі ад хрысціянскай культуры забаўляльны песенны тэкст пра баляванне птушак? Навошта ён вырашыў апрацаваць яго? Якія скрытыя сэнсы маглі прыцягнуць увагу духоўнай асобы да жартаўлівай птушынай алегорыі?

Гэта пытанне многія гады заставалася для мяне без адказу. Разам з тым, не выклікала даверу і занадта крытычнае меркаванне Аляксандра Брукнера адносна песенных тэкстаў са збору Рудніцкага: «Гэтыя сціплыя вершы паэта-манаха цалкам грунтуюцца на народных матывах, і ў іх ён [ксёндз Рудніцкі] апявае радасць вучняў з нагоды святаў, бабусіны клопаты пра яе козліка, птушынае вяселле і да таго падобныя нікчэмныя выдумкі»5. Пазней аказалася, што «нікчэмныя выдумкі» — важны элемент эстэтычнага досведу многіх славянскіх і неславянскіх народаў. У першую чаргу гэта датычыць беларускай традыцыйнай культуры (фальклору), а таксама заснаванай на ёй літаратурнай традыцыі. Менавіта з беларускіх зямель паходзіў Дамінік Рудніцкі, які ажыццяўляў сваё пастырскае служэнне і педагагічную дзейнасць (у якасці настаўніка калегіі) у Слуцку, Гродне, Мсціслаўлі, Брацянцы каля Наваградка, Рудаве каля Нясвіжа6.

Сімпатычная птушыная сімволіка ў народных песнях здаўна набрыняла вялізнай колькасцю культурных сэнсаў, што дало ёй магчымасць праявіцца нават у форме евангельскай алегорыі, прыведзенай у эпіграфе гэтага артыкула. Практычна ўсе песні з птушынымі або звярынымі матывамі алегарычна пазначаюць кантэкст чалавечых адносінаў. Па-першае, гэты сацыяльны акцэнт фундаментальна звязаны са спецыфікай жывёльных матываў у мастацтве. Веслаў Пшыбыла, звяртаючыся да іх семантыкі, разглядае жывёлаў як аб’ект канструктыўнай камунікацыі. На яго думку, вобразы жывёлаў у культурнай вытворчасці адыгрываюць ролю спецыфічнага медыярэсурсу ў працэсе пазнавальнай дзейнасці чалавека. Кожная жывёла і птушка як мастацкі вобраз — гэта, па сутнасці, частка нас саміх, аб’яднаных або гатовых аб’яднацца з гэтай жывёлай / птушкай у гарманічнае адзінства7.

Па-другое, бадай, самую багатую інтэрпрэтацыйную семантыку ў выяўленчым і слоўным мастацтве набыло веснавое спарванне птушак, іх імкненне да злучэння і вывядзення птушанятаў. Менавіта таму абрады і традыцыі, якія ўвасабляюць ідэю сімвалічнага шлюбнага паяднання, у першую чаргу птушак, а таксама іншых жывёлаў і насякомых, мелі адмысловае значэнне ў культурах розных народаў. Адпраўленне такіх абрадаў абавязкова суправаджалася народнымі песнямі адпаведнага зместу.

Абрад птушынага вяселля ў дзіцячых установах Верхняй Лужыцы (Усходняя Германія).

Некалькі гадоў таму я выпадкова даведалася, што ў малога славянскага народа — лужыцкіх сербаў — захоўваецца да нашых дзён у актыўным бытаванні абрад птушынага вяселля (в.-луж. Ptači kwas, н.-луж. Ptaškowa swajźba, ням. Vogelhochzeit). Яго святкаванне прыпадае на 25 студзеня і функцыянальна супастаўляецца з гуканнем вясны або сустрэчай птушак у іншых славянскіх народаў. На сённяшні дзень птушынае вяселле зрабілася важным элементам сербалужыцкай культурнай ідэнтычнасці, а ў шматлікіх інсцэніроўках 25 студзеня прымаюць удзел дзеці. Важную ролю ў святкаванні (як і ў сапраўдным вяселлі) адыгрывае тэкстава-вакальнае суправаджэнне абраду.

У даследчыцкай літаратуры апісаны і іншыя абрады, традыцыі, а таксама звязаныя з імі народныя песні, якія ўвасабляюць ідэю сімвалічнага шлюбнага паяднання звяроў, птушак і насякомых. Згаданы матыў асабліва папулярны ў дзіцячым фальклоры, прычым найбольш шырока прадстаўлена менавіта тэма птушынага вяселля. На грунце вывучэння літаратурных крыніцаў (паэма The Parlement of Foules («Птушыны парламент», 1370–1380-я гады) Джэфры Чосэра, камедыя A Midsummer Night’s Dream («Сон у летнюю ноч») Уільяма Шэкспіра) вучоныя прыйшлі да высновы, што ў старажытныя часы існаваў адмыслова ўсталяваны дзень для адпраўлення абраду птушынага вяселля, калі дзяўчаты і хлопцы ладзілі папярэднія сімвалічныя зашлюбіны на ўзор і падабенства птушак8. У Англіі такі дзень прыпадаў на 14 лютага (сучасны дзень св. Валянціна), у Люксембургу — на 19 сакавіка.

Уласна абрад птушынага вяселля меў першапачаткова язычніцкі характар. Аднак даследчыкаў здзіўляла амаль поўная адсутнасць сувязі паміж абрадам і народнымі песнямі, якія яго суправаджалі: у іх няма нават намёку на ахвярапрынашэнне або падарункі, якія птушкі прыносяць людзям, а ў самім абрадзе такія элементы былі. Паколькі песні пра птушынае вяселле надзвычай пашыраны ў нямецкім культурным арэале, многія звязвалі сербалужыцкі абрад з нямецкім культурным уплывам. Так, гісторык і краязнавец Рыхард Неедан, разважаючы пра абрад лужыцкіх сербаў, цытаваў фрагмент жартаўлівай нямецкай песні, папулярнай у Германіі да сённяшняга дня:

Ein Vogel wollte Hochzeit machen in dem grünen Walde. Der Auerhahn, der Auerhahn, der selbig war der Kapellan. Die Meise, die Meise, sie sang das Kyrie eleise9.

Ужо з гэтага фрагменту бясспрэчна вынікае, што сімвалічнае ўвасабленне абраду тут страціла свой першапачатковы паганскі сэнс і набыло выразныя хрысціянскія культурныя канатацыі: на вяселлі прысутнічае святар (капелан), гучыць традыцыйны касцёльны рэфрэн Kyrie eleison.

Самая папулярная да сённяшняга дня сербалужыцкая песня пра птушынае вяселле была запісана ў XVIII ст., а пазней апублікавана этнографамі Леапольдам Гаўптам і Янам Арноштам Смолерам у зборы Pjesnički hornych a delnych Łužiskich Serbow (1841). Вось першая страфа гэтай песні:

’Lajće, nowa wjec so stała, Slyšće, chceće zrozemić! Sróka je sej muža ’zała A budže so woženić10.

Хаця на пачатку актуалізуецца тэма шлюбу (сарока ўзяла сабе мужа і будзе жаніцца), з агульнага кантэксту песні вынікае, што прывязка да тэмы вяселля тут фармальная. Хутчэй за ўсё, Леапольд Гаўпт, які запісаў гэту песню, імкнуўся ўзмацніць сацыяльны кантэкст сюжэта, у якім прадстаўлены самыя розныя сітуацыі ўзаемадзеяння персанажаў: сумесная праца, забава, звада. Застаецца дадаць, што Леапольд Гаўпт быў пратэстанцкім святаром.

Калі супаставіць тэксты сербалужыцкай і беларускай песняў, запісаных святарамі, можна заўважыць, што і там, і там менавіта верабей быў адказным за прыгатаванне пачастункаў. І адна, і другая песні насычаны актыўным сацыяльным узаемадзеяннем. Птушкі, якія прысутнічаюць на вяселлі / баляванні, не проста пералічаюцца, а ўступаюць адна з адной у разнастайныя формы ўзаемадзеяння. Пры гэтым кожная з іх выступае ў пэўнай функцыі — або пазітыўнай, або негатыўнай. Так, у Птушыным балі снягір — скрыпач, пугачы — трубачы, крук — басіст, бусел — арганіст; у песні ‘Lajće, nowa wjec so stała ястраб — мяснік, бусел — тамада (braška), сойка — пасудамыйка. Як у адной, так і ў другой песні ёсць момант канфлікту, драматычнага напружання. Адам Мальдзіс справядліва адзначаў: «Птушыны баль нагадвае звычайную шляхецкую папойку»11. Параўнаем:

Při tym nasta wulka zwada: Sknadźik klesny sykorku12; Паруець Сава Хрусцяля, опул разадрала, А спячому Жураўлёві горла пракусала.

Спяваючы такія песні, дзеці не толькі аўтаматычна запаміналі назвы розных птушак, але праз іх уключэнне ў дынамічнае дзеянне (з выпіўкай, танцамі, звадай, бойкай і нават забойствам) асэнсоўвалі ўсе магчымыя варыянты сацыяльнага ўзаемадзеяння. Паводле падобнай логікі складзены і псальмы цара Давіда: у іх артыкулююцца розныя мадэлі грэшных і праведных паводзінаў у жыцці. Ужо ў першым псальме супрацьпастаўляецца благаслаўлёны чалавек, які не пайшоў на сход бязбожных, грэшніку, які — нібы пыл, што ветрам змятаецца з аблічча зямлі.

Менавіта на гэты маральна-выхаваўчы аспект звярыных гратэскаў і звярнулі сваю ўвагу ўжо ў XVIII ст. святары, якія займаліся збіраннем і апрацоўкай фальклору. Тэксты гэтых наіўных, на першы погляд, песняў насычаны сацыяльным дыскурсам. Задачай апрацоўшчыкаў было толькі пераарыентаваць гэты дыскурс у патрэбным (хрысціянскім) накірунку, а ўласна матыў вяселля завуаляваць або наогул выдаліць. Менавіта гэта і зрабіў Дамінік Рудніцкі. У тэксце Птушынага балю не ідзе гаворка пра шлюб, а да з’яўлення звадлівай савы, якая падбухторыла ўсіх на бойку, птушкі мірна балявалі: За здароўе Верб’я елі, пілі аж два дня, // Не чыніўшы здрады, не дазнаўшы звады. Менавіта такая мадэль сацыяльных паводзінаў, хутчэй за ўсё, была расцэнена ксяндзом Рудніцкім як пазітыўны ўзор для наследавання.

Тэксты народных песняў пра пачосткі і зашлюбіны птушак вельмі лёгка асядалі ў эстэтычнай свядомасці слухачоў. Таму надалей яны ўжо прыцягвалі да сябе ўвагу не толькі святароў, але і паэтаў-рамантыкаў, а таксама этнографаў. Ян Чачот уключыў у шосты том свайго песеннага збору Piosnki wieśniacze z nad Niemna i Dźwiny (1846) песню пра шчыгла, які хоча ажаніцца: Szczyhlik niewieliki hramadu zbiraje, // Sam niechocze adzīn żyć, żenic sie maje13. На звярыныя гратэскі звярнуў у свой час увагу заснавальнік беларускай філалогіі Яўфімій Карскі (1861–1931). Сярод беларускіх жартаўлівых песняў вучоны заўважыў нямала такіх, у якіх прадстаўлена вяселле птушак ці насякомых або іх хаўтуры. Пры гэтым Я. Карскі адзначаў: «Подобные песни известны и другим отраслям русского племени, а также другим славянским народам и даже неславянским» 14. Акрамя таго, Карскі прыводзіць тэкст песні пра жаніцьбу і смерць камара, шлюб якога з мухай аказаўся няўдалым. Тэкст гэтай песні запісаў у сярэдзіне XIX ст. беларускі краязнавец, гісторык і публіцыст Адам Ганоры Кіркор (1818–1886):

Камар з мухай палюбіўся, Палюбіўшыся, пажаніўся, Пажаніўшыся, пасварыўся 15.

Украінскі вучоны Міхайла Возняк выявіў іншы верш падобнага зместу ў яшчэ адным рукапісным песенным зборы Дамініка Рудніцкага:

Siw sobie worobeyczyk na kuchni, Da oczycy iomu podpuchly. Oy werebeyczyk, senno nemożesz, Niewiedaiu, czy żyw budesz 16.

Як бачым, сюжэтна гэта песня звязана не з жаніцьбай, а са смерцю вераб’я (менавіта на такую сюжэтную магчымасць указваў Яўфімій Карскі). Важна, аднак, што ў апошняй страфе даецца парада цалкам у духу хрысціянскай этычнай парадыгмы:

Nepłaczte werebeyczyka, nie wyite Ale za nieho Bohu sa molite. Wiecznaia pamięć wierebeyczykowi, Naszomu nehdy druhowi.

Таксама і ў сербалужыцкай песні ёсць намёкі дыдактычнага характару, якія маглі ў завуаляванай форме дапамагчы маладому чалавеку выбраць правільную жыццёвую стратэгію. У найбольш папулярнай версіі песні сарока выходзіць замуж, паколькі ёй надышоў час (čas jej bě so woženić)17. Апроч таго, матывацыя выбару грака ў якасці жаніха звязана з фінансавай стабільнасцю апошняга (tón ma wjele zamóženja), што гарантавала дабрабыт будучай сям’і. Алегарычная схема размеркавання роляў, у якіх выступаюць госці на вяселлі, прыводзіла выканаўцаў і слухачоў гэтай песні да ідэі пра неабходнасць канструктыўнага аб’яднання ў калектыў з мэтай супрацоўніцтва (фактычна, ідэя беларускай талакі). Як ксёндз Рудніцкі, так і апрацоўшчыкі сербалужыцкай песні свядома, але ненавязліва (дзякуючы эстэтычна «зніжаным», насычаным камізмам вобразам птушак) напаўняюць папулярную народную алегорыю элементамі хрысціянскай этыкі.

У цэласнай мастацкай канцэпцыі песні ‘Lajće, nowa wjec so stała відавочнае імкненне апрацоўшчыка стварыць жывую асацыяцыю не з народнымі застольнымі або плясавымі песнямі, а з літургічнымі спевамі. Пачатак сербалужыцкай песні (Гляньце, адбылося штосьці новае!) у актыўна практыкуючых хрысціянаў непазбежна выклікае асацыяцыю з традыцыйнымі калядкамі, у якіх шырока выкарыстоўваецца паняцце «новай радасці» або «дзіўнай / вясёлай навіны» (Раства Хрыстова). Так, у Беларусі, Украіне і Польшчы шырока вядомыя калядкі з падобным зачынам: Сёння ў Бэтлеем, сёння ў Бэтлеем дзіўная навіна: // Чыстая Панна, чыстая Панна нарадзіла Сына. Або: Нова радость стала, яко не бывала: // Над вертепом звезда ясна светло воссияла.

Што да польскага фальклору, то ў ім матыў птушынага вяселля шырока прадстаўлены менавіта ў калядках. Так, у зборніку Kantyczki. Kolędy i pastoralki (1904) адзін з тэкстаў уяўляе сабой даволі аб’ёмісты наратыў пра вяселле Арла, які ажаніўся з Гускай. Аднак пачатак песні не пакідае сумневу ў тым, што гэта насамрэч калядны спеў:

Narodził się Zbawiciel, wszyscy Go witają. I ptaszęta i zwierzęta Jemu cześć oddają. Żeniło się z dawnych lat ptastwa bardzo wiele, A król Orzeł jako pan sprawował wesele. Pojął sobie panią Gęś, Sokół panią Kaczkę, A maleńka Cyraneczka była im za szwaczkę18.

Фактура тэксту стварае ўражанне, што два першыя радкі былі механічна далучаны да ўжо вядомай раней свецкай дзіцячай песні пра птушынае вяселле. Аргументацыю на карысць такога меркавання дае вышэйцытаваны фрагмент артыкула Ч. Хэрнаса, у якім вучоны прывёў пачатак аналагічнай песні з пецярбургскага рукапісу: «Dawnych czasów żeniło się ptastwa bardzo wiele, // A pan orzeł jako król sprawował wesele»19. Па-другое, аналагічны варыянт песні пра вяселле Арла ў выкананні Хэлены Галішак размешчаны ў інтэрнэце ў межах польскага праекту Muzyka odnaleziona20. Тут, як і ў цытаваным вышэй фрагменце з артыкула Ч. Хэрнаса, матыў птушынага вяселля прадстаўлены без кантамінацый: «Bardzo dawno przed laty było ptastwa niewiele, // A król Orzeł król ptaków wyprawiał wesele».

Старонкі кнігі «Kantyczki. Koledy i pastoralki» (1904) з тэкстам у стылі звярынага гратэску.

Цікава, што ў дзвюх польскіх песнях адпраўной кропкай сюжэту служаць дыяметральна супрацьлеглыя сітуацыі: у зборніку Караля Мяркі і ў пецярбургскім рукапісе — ptastwa bardzo wiele, у песні, выкананай Хэленай Галішак, — ptastwa niewiele. Нягледзячы на гэта, у абедзвюх версіях праблематызуецца фактычна адна і тая ж сітуацыя: і шматлікія, і нешматлікія птушкі бачаць неабходнасць узяць шлюб. І ў адным, і ў другім выпадку шлюбнае паяднанне прэзентуецца як пазітыўная экзістэнцыйная праграма: у першым выпадку — як мадэль аптымальнай сацыяльнай арганізацыі вялікай супольнасці, у другім — як стратэгія выжывання малой супольнасці. Магчыма, менавіта праз сваю жыццесцвярджальнасць і сацыяльную зададзенасць абрад птушынага вяселля разам з яго спеўным суправаджэннем набыў адмысловае значэнне для малога народа — лужыцкіх сербаў, на што звярталі ўвагу многія даследчыкі. Сацыяльны матыў (перадусім — матыў чалавечых добрасуседскіх адносінаў) праступае тут не проста дастаткова выразна, але паступова пераважае над уласна вясельным матывам. Відаць, менавіта гэтай акалічнасцю трэба тлумачыць той факт, што абрад Ptači kwas, пачынаючы з 60-х гг. ХХ ст., зрабіўся адной з фундаментальных падставаў выхаваўчай праграмы ў многіх дзіцячых садах і пачатковых школах Верхняй Лужыцы21.

Звярыныя гратэскі фактычна выконвалі ролю вясёлага практычнага парадніка па этыцы чалавечых узаемаадносін для дзяцей. У гэтым сэнсе іх можна лічыць функцыянальным аналагам «дарослага» Псалтыра. Алегарычныя песенькі мелі на мэце двуадзіную задачу: развесяліць маленькага слухача і перадаць яму карысныя веды ў забаўляльнай, немаралізатарскай форме. Вось чаму падобныя песні рабіліся аб’ектам фалькларыстычных зацікаўленняў і духоўных асобаў, і свецкіх людзей — паэтаў і асветнікаў розных эпохаў.

Беларускі публіцыст і кнігавыдавец Аляксандр Рыпіньскі (1809–1886) прывёў у сваёй кнізе Białoruś (1840) тэкст беларускай народнай песні пра шматгадовую службу пана, за якую працаўнік праз пэўны час атрымліваў узнагароду:

Służyû ja û pana pòûtara leta, Wysłużyû ja û pana — kureczku za jeta. Maja kureczka złatapióreczka Po dwaru chodzić, kurczat wodzić, Chwost nadymaje, pana pocieszaje etc.22

Аўтар кнігі суправаджае тэкст песні сваімі каментарамі, адзначаючы багацце карысных эфектаў ад выканання гэтай песні: дзіця вывучвае назвы хатніх жывёлаў, практыкуецца ў іх вымаўленні, развівае памяць. Шмат разоў паўтараючы песню, дзіця не толькі запамінала назвы жывёлаў і птушак, але таксама на падсвядомым узроўні засвойвала прыклады апісаных у тэксце паводзінавых стратэгій — як пазітыўных, так і негатыўных. Так, апошнім падарункам пана ў згаданай песні сталася дзяўчына, якая «напілася, лезла з печы, забілася». Важная этычная тэма асуджэння п’янства і рацыянальнага выбару спадарожніка / спадарожніцы жыцця ўплятаецца ў забаўляльны анімалістычны кантэкст, асядаючы ў памяці дзіцяці. На думку А. Рыпіньскага, «to pierwiastkowe wychowanie silnie wpływa na całą moralność dalszych lat życia ludzkiego»23.

І ўсё ж, у першую чаргу фантастычны зарад эмацыйнай энергіі — гэта тое, за што ўсе даследчыкі найбольш цанілі звярыныя гратэскі. Адчуванне вясёлай атмасферы падчас выканання песні «Кура-шчабятура» (сучасны аналаг «Курачкі-златапюрачкі» ў А. Рыпіньскага) адзначаюць слухачы і ў ХХІ ст. На Youtub-е можна знайсці відэазапіс выканання песні навучэнцамі мінскай гімназіі № 20. Адзін са слухачоў пакінуў каментар наступнага зместу: «Аж душачка ад парога да прыпечка заскакала!»24.

Да апрацоўкі звярыных гратэскаў звярнуўся і класік беларускай літаратуры Максім Багдановіч. Яго верш «Мушка-зелянушка і Камарык — насаты тварык» прынцыпова адрозніваецца ад тых тэкстаў, якія запісвалі Дамінік Рудніцкі, Ян Чачот і Яўфімій Карскі. Фальклорныя запісы фіксавалі толькі пэўныя алегарычныя фрагменты — або сцэну балявання, або апісанне вяселля, або хваробу і смерць. Тым часам Багдановіч, прааналізаваўшы поўны комплекс наяўных звярыных гратэскаў, рэканструяваў цэласную сюжэтную мадэль і дадаў напаўэпічны зачын («Блізка рэчкі Самацечкі камары таўкуцца...»). Такім чынам паэт надаў старажытнай алегорыі найбольш дасканалую форму і лагічную завершанасць, не забыўшыся пра элегантны паэтычны паралелізм на пачатку:

Захісталася сасонка баравая, Затужыла дзяўчынанька маладая, Жартаўлівая пяюшка-сакатушка, А па імені — мушка-зелянушка25.

Вокладка кнігі Максіма Багдановіча «Мушка-зелянушка і Камарык-насаты тварык». Мастачка Яніна Клімковіч.».

Як і ў арыгінальных беларускіх звярыных гратэсках, Багдановіч адсунуў на задні план уласна матыў шлюбу і вяселля. У канчатковы тэкст твора не ўвайшлі словы мушкі «Эх, калі б мне, мушцы, ды замуж! Стала б мужу я жонкай лагоднай» і г.д.26 Затое ў найбольш аб’ёмістай трэцяй частцы верша паказаны надзвычай разнастайныя формы паводзінаў і розных жыццёвых сітуацый у форме тыповых сцэнаў з вясельнай абраднасці: «жаноцкая радзіна» плача, старшы дружка «рассыпаўся дробным макам перад мушкай», матылі і пчолкі праяўлялі спрыт, асабліва што да чаркі; чмяліха спявала, музыкі гралі, конікі скакалі, усе разам «п’юць-ядуць ды размаўляюць». Сама ж муха вельмі ўмела запрашала гасцей на пачостку, а пасля выдатна частавала. Затое пасля вяселля мушка аказалася благой жонкай, праз што давяла камара да смерці. Аднак ва ўсіх частках гэтай алегарычнай выявы ёсць важныя падказкі, як паводзіць сябе ў той ці іншай складанай у этычных адносінах сітуацыі: на другі дзень вяселля наладзілі перазовы, «каб не стала аб радзіне кепскай мовы»; пасля смерці «кладуць камара ў дамавіну, сазываюць сяброў і радзіну»; усе «добрыя людзі», праходзячы паўз магілу камара, «шапкі нізка здымаюць» і пытаюць, хто ляжыць у гэтай магіле.

Верш Максіма Багдановіча пра мушку і камарыка быў апублікаваны ў траўні 1915 г., а ў красавіку гэтага ж года Германія ўчыніла масавую хлорную атаку на Заходнім фронце ў Бельгіі. У выніку было атручана каля 15-ці тысяч чалавек. Няма наўпроставых падставаў звязаць гэтыя дзве падзеі. Бясспрэчна, аднак, што верш Максіма Багдановіча прасякнуты не толькі вясёлым задорам і радасцю, але таксама гуманістычнай ідэяй літавання над малым і слабым, якая тым больш рэльефна прагучала ў сваім алегарычным увасабленні на фоне жахлівых масавых знішчэнняў падчас Першай сусветнай вайны.

Падобным чынам вядомая вершаваная казка Карнея Чукоўскага «Муха-Цокотуха», на першы погляд, не мае ніякай сувязі з тагачасным грамадскім жыццём. Звяртае, аднак, на сябе ўвагу год напісання верша: 1923. Менавіта ў той час у Савецкім Саюзе набыла асаблівую папулярнасць і прыдбала шматлікіх прыхільнікаў (нават у асяроддзі інтэлектуальнай эліты) так званая «тэорыя шклянкі вады». Згодна з ёю, узаемаадносіны паміж мужчынам і жанчынаю трактаваліся як элементарнае імкненне да здавальнення натуральных сексуальных патрэбаў. Іншымі словамі, сцвярджалася думка, што ўступіць у палавыя адносіны гэтаксама лёгка, як выпіць шклянку вады.

Цалкам верагодна, што Карней Чукоўскі, рознабакова адукаваны чалавек, ведаў пра традыцыю звярыных гратэскаў у культуры розных еўрапейскіх народаў. Адкрытая крытыка свабоднага сексу магла быць стратнай для грамадскай рэпутацыі паэта: адной з магчымых «вынаходніцаў» тэорыі шклянкі вады лічаць Аляксандру Калантай. І Чукоўскі вырашыў стварыць сваё ўласнае мастацкае ўвасабленне добра вядомай алегарычнай мадэлі, якая ўжо зрабілася своеасаблівым месцам памяці ў культуры еўрапейскіх народаў. Вясёлая гісторыя пра замужжа мухі — гэта яго слова ў абарону традыцыйных каштоўнасцяў, прапаганда сям’і, а не распуснасці пад абліччам свабоды. Але гэтая прапаганда ажыццяўлялася ненавязліва, у жартаўлівай форме. Падобным чынам у просценькіх і наіўных на першы погляд тэкстах звярыных гратэскаў была зашыфравана інфармацыя маральна-этычнага і выхаваўчага характару.

Алегорыя ў звярыных гратэсках набывае хрысціянскае этычнае вымярэнне, а значыць, і выхаваўчае значэнне. Пры гэтым ніхто не можа паскардзіцца на збыткоўны дыдактызм такога павучання: гэта ж толькі жартаўлівая песенька! Тым часам прэзентацыя фундаментальных маральна-этычных каштоўнасцяў у межах вясёлай дзіцячай песні, а таксама наданне цэнтральных канструктыўных роляў у птушыным баляванні маленькім істотам (вераб’ю, сініцы, мушцы, камару) відавочна карэлюе з асноўнымі пунктамі хрысціянскай выхаваўчай парадыгмы. Успомнім заклік Хрыста быць як дзеці і прынізіць сябе, каб быць большымі ў Валадарстве Нябесным (гл. Мц 18, 1–5). Таксама ў межах вядомай разгорнутай эсхаталагічнай алегорыі Евангелля ад Мацвея важнае месца займае дэкларацыя Валадара, які аксіялагічна ўзвышае таго, хто малы: «Тое, што вы зрабілі аднаму з гэтых братоў Маіх меншых, вы Мне зрабілі» (Мц 25, 40).

Актыўнае бытаванне звярыных гратэскаў у фальклоры славянскіх народаў (не ў апошнюю чаргу ў сувязі з актывізацыяй этнаграфічных даследаванняў у эпоху Асветніцтва) падтрымлівалася каталіцкім і пратэстанцкім духавенствам (ксёндз SJ Дамінік Рудніцкі, пастар Леапольд Гаўпт). Актывізацыя мастацкага дыскурсу са звярынымі алегорыямі паўплывала і на пазнейшую кніжную традыцыю, што знайшло адлюстраванне нават у творчасці аўтараў ХХ ст. — Максіма Багдановіча, Карнея Чукоўскага. Пры гэтым як у вусна-паэтычнай, так і ў літаратурнай інтэрпрэтацыі традыцыйная міфапаэтычная сімволіка падлягае адмысловай мадыфікацыі: яна прэзентуецца з перспектывы мадэлявання пазітыўных экзістэнцыйных стратэгій, асуджае канфлікты і звады, прапагандуе мірную стваральную супрацу. Звярыныя гратэскі, у якіх распавядаецца пра ўзаемадапамогу, гасціннасць, шчырую прыязнасць і добрасумленныя адносіны, а таксама непрыняцце любога гвалту ў асяроддзі маленькіх Божых стварэнняў, сталіся нагодаю для таго, каб кожны чалавек задаў сабе пытанне евангеліста Мацвея: «Ці ж вы не больш вартыя за іх?»

1. Дыль Савізджал у польскай гумарыстычнай літаратуры эпохі позняга Барока — блазен і жартаўнік, носьбіт грубага народнага гумару. Польскі аналаг папулярнага героя нямецкай смехавой культуры Ціля Ойленшпігеля.
2. Hernas, Cz. Proza sowizdrzalska epoki saskiej. Ze studiów nad literaturą staropolską / Studia staropolskie. t. 5. Red. Kazimierz Budzyk. – Wrocław, 1957. – S. 361.
3. Мальдзіс, А. І. На скрыжаванні славянскіх традыцый: Літаратура Беларусі пераходнага перыяду (другая палавіна XVII–XVIII ст.). – Мінск: «Навука і тэхніка», 1980. – С. 117.
4. Славянамоўная паэзія Вялікага Княства Літоўскага XVI–XVIII стст.; уклад. А. Бразгуноў. – Мінск: «Беларуская навука», 2011. – С. 784.
5. Арыгінал: Ta skromna muza zakonna schodzi całkiem na nutą ludową i w niej wyśpiewał [Dominik Rudnicki] radość uczni z powodu wakacji, babine troski o jej koziołka, wesele ptasze i tym podobne niewybredne pomysły. – A. Brückner, Dzieje literatury polskiej w zarysie. – Warszawa b. r., t. I. – S. 380.
6. Мальдзіс, А. І. На скрыжаванні славянскіх традыцый... С. 75.
7. Гл.: Przybyła, W. Kulturowa semantyka motywu zwierząt, Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja 2011, nr 3 (129). – S. 238–239.
8. Kawan, Ch. Sh. Enzyklopädie des Märchens. Handwörterbuch zur historischen und vergleichenden Erzählforschung / hrsg. R. E. Brednich. Band 13. Berlin/New York: De Gruyter, 2010. Sp. 618.
9. Пераклад: Адна птушка хацела наладзіць вяселле ў зялёным лесе. Сам глушэц быў капеланам. Сініца спявала «Kyrie eleison». — Needon, Richard. Die Lausitzer Vogelhochzeit, in: Mitteldeutsche Blätter für Volkskunde. 1931. 6. Jahrgang. Februar. 1. Heft. – S. 24.
10. Пераклад: Гляньце, адбылося штосьці новае! Паслухайце, [калі] хочаце зразумець! Сарока ўзяла сабе мужа і будзе з ім жаніцца. — Pjesnički hornych a delnych Łužiskich Serbow <...> Prjeni džjel. Pjesnički hornych Łužiskich Serbow = Volkslieder der Wenden in der Ober- und Nieder-Lausitz <...> Erster Theil. Volkslieder der Wenden in der Oberlausitz. Wudate wot Leopólda Hawpta, Jana Ernsta Smolerja. Gryma: pola J. M. Gebhardta 1841. – S. 256.
11. Мальдзіс, А. І. На скрыжаванні славянскіх традыцый... С. 119.
12. Пераклад: Тым часам здарыўся буйны канфлікт: стрынатка дала поўху сініцы.
13. Jan Czeczot] Piosnki wieśniacze z nad Niemna i Dźwiny, niektóre przysłowia i idiotyzmy, w mowie Sławiano-Krewickiej. – Wilno, 1846. – S. 30. — Пры цытаванні захавана графіка арыгінальнага выдання.
14. Карскі, Я. Беларусы; уклад. і камент. С. Гараніна і Л. Ляўшун; нав. рэд. А. Мальдзіс. – Мінск: «Беларускі кнігазбор», 2001. – С. 460.
15. Цыт. па: Карскі, Я. Беларусы... С. 462.
16. Возняк, М. Із сьпіваника Домініка Рудницького, in: Записки наукового товариства імені Шевченка. 1929. Т. 150. – С. 251.
17. Šołta, M. (zest.). Towaršny spěwnik. Budyšin: Domowina, 2009, s. 248.
18. Miarka, Karol (układ.). Kantyczki. Kolędy i Pastorałki w czasie Świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane z dodatkiem pieśni przygodnych w ciągu roku używanych. – Mikołów-Warszawa, 1904. – S. 144.
19. Hernas, Cz. Proza sowizdrzalska epoki saskiej… S. 361.
20. Helena Goliszek. Muzyka odnaleziona. [Электронны рэсурс.] Адрас доступу: www.muzykaodnaleziona.pl/goliszek-helena. Дата доступу: 02.02.2024.
21. Sorbisches Kulturlexikon. Franz Schön, Dietrich Scholze (Hrsg.). Bautzen, Domowina-Verlag, 2014. – S. 453.
22. Rypiński, Alexander. Białoruś. Kilka słów o poezji prostego ludu tej naszej polskiej prowincii; o jego muzyce, śpiewie, tańcach, etc. Paryż, w księgotłoczni J. Marylskiego, 1840. – S. 155–156.
23. Пераклад: ...гэтыя асновы выхавання моцна ўплываюць на маральнасць на працягу ўсяго далейшага жыцця чалавека. — Rypiński, Alexander. Białoruś... S. 161–162.
24. Беларуская народная песня «Кура-шчабятура». [Электронны рэсурс.] Адрас доступу: www.youtube.com/watch?v=ypIccxkPm4E. Дата доступу: 02.02.2024.
25. Гл.: Багдановіч, Максім. Поўны збор твораў. У 3-х т. Т.І. – Мінск: «Навука і тэхніка», 1992. – С. 279–285.
26. Тамсама, с. 657.