Адным з найвялікшых адкрыццяў Бібліі ёсць адкрыццё гісторыі як асэнсаванага і мэтаскіраванага працэсу. Час ужо не паўстае ў выглядзе вялізнага замкнёнага кола, як у паганскіх культурах, але набывае сэнс і напрамак: ён рушыць наперад да поўнага трыумфу Боскай дабрыні, да ажыццяўлення ў сусветным маштабе запаведзяў Божых. Сама ідэя Запавету-саюзу паміж Богам і чалавекам – ідэя, якая мае перадумовай свядомую волю, – цягне за сабою ідэю паступальнага руху, магчымага толькі для свабоднай волі, здольнай адгукнуцца на заклік Бога. Так матэрыялізацыяй Запавету становіцца Зыход, так гісторыя асэнсоўваецца чалавечай свядомасцю як дыялог паміж чалавекам і Богам, паміж Я і Вечным Ты – паводле вызначэння Марціна Бубера. Пачынаючы са Старога Запавету, Біблія ўвасобіла найвялікшую духоўную парадыгму – Адкрыццё Бога ў гісторыі і праз гісторыю. Такім чынам, Біблію немагчыма зразумець па-за кантэкстам гісторыі, і перадусім – габрэйскай гісторыі.

Паводле слоў Мікалая Бярдзяева, галоўны сюжэт, што назаўжды ўвасоблены ў тэкстах Торы (Пяцікніжжа Майсеева), можна вызначыць як «сустрэчу народа з Богам шляхам гісторыі» 1. Разважаючы пра асаблівы лёс габрэйскага народа, які нельга патлумачыць аніякімі пазітывісцкімі ці марксісцкімі законамі, знаны расейскі філосаф пісаў: «Габрэйству належыць абсалютна выключная роля ў нараджэнні свядомасці гісторыі, у напружаным пачуцці гістарычнага лёсу, менавіта габрэйствам унесены быў у светавае жыццё чалавецтва пачатак гістарычнага» 2. Так, стрыжань Святога Пісання складае абвостранае пачуццё гісторыі, адчуванне яе недарэмнасці, наканавання Божага ў гістарычным шляху народа. Але пры гэтым Біблію мала хвалюе гісторыя фактаў, хаця яны там ёсць у вялікім мностве. На старонках вялікай Кнігі паўстае нешта большае за эмпірычную гісторыю – метагісторыя, духовая гісторыя, гісторыя Адкрыцця, гісторыя пошукаў сэнсу жыцця і ўласнага прызначэння. Менавіта таму гэтая гісторыя стала вычарпальнаю парадыгмаю гістарычнага быцця ў пошуках Бога і перад тварам Яго, стала Святоўнаю гісторыяй і разам з тым засталася самай што ні на ёсць сапраўднай гісторыяй народа. Суайчыннік і сучаснік М. Бярдзяева Сяргей Булгакаў пісаў: «Змест міфа датычыцца быцця Боскага на лініі судакранання з чалавечым. Магчымае пранікненне ў Боскі свет і праз абалонку эмпірычнага, знутры. У такім выпадку чалавечая гісторыя, не пакідаючы быць гісторыяй, у той жа час міфалагізуецца, бо спасцігаецца не толькі ў эмпірычным, часавым выяўленні сваім, але і ноуменальнай, звышчасавай існасці; так званая Святоўная гісторыя, г.зн. гісторыя выбранага народа Божага, і ёсць такою міфалагізаванай гісторыяй: падзеі жыцця габрэйскага народа раскрываюцца тут у сваім рэлігійным значэнні, гісторыя, не пакідаючы быць гісторыяй, становіцца міфам» 3. Такім чынам, ні габрэйская, ні хрысціянская Біблія (апошняя ж увабрала ў сябе першую) не можа быць зразуметая без асэнсавання падзей гісторыі народа Божага і таго няпростага і таямнічага шляху, які прайшла Кніга, станаўленне якой неадрыўнае ад сталення народа. Біблія сінтэзавала гістарычны досвед габрэйскага народа і зрабіла яго парадыгмаю гістарычнага лёсу кожнага народа, усяго чалавецтва. Нездарма ж некалі Ёган Вольфганг Гётэ сказаў, што Біблія сапраўды ёсць Кнігаю народаў, бо лёс аднаго народа яна робіць сімвалам лёсу ўсіх астатніх.

Калі ж распачалася гісторыя, што ўсведамляецца самой Бібліяй як дыялог паміж Богам і чалавекам? Пры гэтым варта заўважыць, што пачатак дыялогу заўсёды належыць Усемагутнаму: гэта Ён, спрадвечна і кроўна зацікаўлены ў чалавеку, выклікае яго на дыялог, прыкладае найвялікшыя намаганні, каб узняць найлепшае і найскладанае сваё стварэнне, якому Ён падараваў свабоду волевыяўлення, да вышыняў маральнай дасканаласці. Пасля многіх і многіх няўдалых спробаў Бог шукае таго, хто здолее прыняць цалкам Яго вобраз і Яго слова ў сваю душу, хто стане – добраахвотна і толькі добраахвотна! – носьбітам Запавету з Ім. Габрэйская гісторыя і пачынаецца прыкладна чатыры тысячы гадоў назад (гэта значыць на пераломе 3 і 2 тысячагоддзяў да Н. Х.) менавіта тым, што першы габрэй Аўраам (дакладней у арыгінале – Аврагам, у перадачы лацінскай Бібліі – Абрагам) адгукнуўся на голас Божы і рушыў паводле закліку Усявышняга да зямлі Кенаан (Ханаан), што абяцаная была Аўрааму і ягоным нашчадкам самім Богам (адсюль – Зямля Абяцаная, або Зямля Запаветная). Але яшчэ раней бацька Аўраама Тэрах (у Славянскай Бібліі – Фара) з не зусім зразумелай прычыны пакінуў са сваім патрыярхальным кланам стражытны горад Ур – былы шумерскі, а потым акадскі (вавілонскі) цэнтр на беразе ракі Эўфрат. Тэрах пераправіўся са сваімі людзьмі і са сваімі статкамі на другі бок Эўфрата і пачаў вандраваць, пераходзячы з аднаго аазісу ў другі. Што гавораць наконт гэтага гісторыя і археалогія? Сапраўды, нейкае племя (ці клан) заходніх семітаў на пачатку 2 тыс. да Н. Х. выселілася з Паўночнай Месапатаміі, дзе на нагор'і жылі арамеі, ці арамеяне, мова якіх таксама належыць да заходнесеміцкіх, у Сірыйска-Аравійскую паўпустыню і пачало весці напаўкачавы лад жыцця. Можа, менавіта гэтае перасяленне цераз Эўфрат і пастаянныя вандроўкі адбіліся ў найстаражытным найменні народа – іўрыт (дакладней – іврім), што значыць на мове іўрыт «прышэльцы (перасяленцы)», «тыя, хто прыйшлі з другога боку [ракі]». Адсюль – і грэцкае ebraioi, і лацінскае hebraios, і нямецкае Hebrдen, і ангельскае Hebrew, і рускае евреи, і беларускае габрэі і яўрэі; адсюль і гебраістыка – навука пра габрэйскую старажытнасць, пра тэксты на іўрыце. Але цікава і вельмі шматзначна, што ў Бібліі (у Кнізе Быцця) Аўраам названы ўпершыню габрэем менавіта пасля таго, як ён паслухаўся голасу Бога, прыйшоў у Ханаан і пасяліўся сярод амарэяў у дубраве Мамрэ: Аврагам га-іврі (Аўраам Габрэй – Быц 14, 13). Акрамя таго, у Пяцікніжжы паведамляецца, што Аўраам меў арамейскія карані. Што ж вынікае з гэтага? Напэўна тое, што вызначэнне «габрэй» мае не толькі этнічны, але і рэлігійна-этычны сэнс: Аўраам быў названы так менавіта таму, што ён рушыў на Божы заклік, асмеліўся кардынальна змяніць сваё жыццё, перайсці на іншы бераг ужо не толькі ў прамым, але ў глыбінным сэнсе, пайсці нязведаным шляхам Адзінабожжа. Ад Аўраама – за яго вялікую веру, чысціню душы, геніяльную інтуіцыю – Бог і вырашыў стварыць Свой выбраны народ – выбраны, каб ажыццявіць задуму Усявышняга, якая датычыць лёсу ўсяго чалавецтва, усяго свету.

Такім чынам, пачаткам Святоўнай гісторыі становіцца дыялог паміж Богам і Аўраамам. Згодна з паданнем, гэта адбылося ў горадзе-дзяржаве Харан, дзе Тэрах пасля доўгіх вандровак спыніўся са сваім кланам. Усявышні адкрыўся Аўрааму пад імем Эль Шаддай (Бог Моцны; старажытны семіцкі корань Эль мае значэнне «сіла», «моц» і ў словазлучэнні Эль Эльён можа быць перакладзены як Усемагутны) і прапанаваў яму заключыць з Ім адвечны Запавет. Калі Аўраам і яго нашчадкі будуць верныя Запавету, то яны стануць выбраным народам Божым і атрымаюць у спадчыну Зямлю Запаветную – Кенаан (Ханаан). Можа ўзнікнуць пытанне: «А ці адбыўся на самай справе той дыялог паміж Богам і Аўраамам? Хто можа гэта пацвердзіць?» Адкажам – ніхто, акрамя самой Бібліі. Няма знешніх, «аб'ектыўных» крыніц і сведкаў – для тых, хто ставіць Біблію пад сумненне. Але ж ніхто не можа і абвергнуць гэтага. І ў рэшце рэшт важна тое, што калісьці нарадзілася сама ідэя Запавету паміж Богам і чалавекам, стала набыткам чалавечай свядомасці і пачала крок за крокам пераробліваць свядомасць, а разам з ёю – рэчаіснасць. І важна, што разам з ростам свядомасці, з усё больш глыбокім спасціжэннем Бога, складалася і набывала свае канчатковыя контуры Святое Пісанне.

Найстаражытны этап габрэйскай гісторыі, адлюстраваны ў Кнізе Быцця, пачынаючы са славутага 12-га раздзелу, з закліку да Аўраама – Лэх-лэха! (Паўстань і ідзі!), працягнуўся амаль на чатырыста гадоў – прыкладна з 2000 да 1600 г. да Н. Х. Ён атрымаў назву «Эпоха Патрыярхаў», бо менавіта ў гэты час жылі першапачынальнікі выбранага Богам народу, Патрыярхі (або Праайцы, на іўрыце – Авот) – Аўраам, яго сын Іцхак (Ісаак) і сын апошняга Яакоў (дакладней – Яаков; у беларускай транслітэрацыі – Якаў, альбо Якуб). Ад Якава, што ад Самога Бога атрымаў сваё другое імя – Ісраэль (Ізраіль). Імёны дванаццаці сыноў Якава-Ізраіля зрабіліся эпонімамі дванаццаці кален (плямёнаў) Ізраілевых, якія склалі адзіны народ – ам Ісраэль (народ Ізраіля). Чым больш вывучае біблійная археалогія гэты найстаражытны этап Святоўнай гісторыі, тым больш упэўніваецца, што ў Кнізе Быцця сапраўды адбіліся рэаліі жыцця людзей менавіта той эпохі – эпохі Сярэдняй бронзы, што тэкст Бібліі гаворыць нам толькі праўду. Так, доўгі час гісторыкі, якія вывучалі старажытнае грамадства, меркавалі, што структура патрыярхальнай сям'і – як яна паўстае ў Бібліі – ёсць «прыдумкаю» Кнігі Быцця. Маецца на ўвазе той факт, што жанчына, якая страціла надзею нарадзіць дзіця, сама прыводзіць да мужа наложніцу – сваю служанку, каб дзіця, народжанае ёю, стала яе законным дзіцем і спадчыннікам (славутая гісторыя Аўраама, Сары і Агар, якая паўтараецца і ў гісторыі Якава, Рахелі, Леі, а таксама іх служанак). Гэты звычай пацвердзіўся ў сярэдзіне ХХ стагоддзя: падчас раскопак у Нузі (Паўночная Месапатамія) былі знойдзеныя ў вялікай колькасці дакументы эпохі Сярэдняй бронзы і сярод іх – шлюбныя кантракты, дзе абумоўлівалася гэткае правіла. І так адбываецца з усімі рэаліямі жыцця сівой даўніны, што знайшлі адлюстраванне ў Бібліі. Гэта і прымусіла слыннага нямецкага гісторыка і археолага В. Келера назваць сваю кнігу асаблівым чынам: «Und die Bibel hat doch Recht» – «І ўсё ж такі Біблія мае рацыю» 4. Так, Біблія заўсёды мае рацыю, бо, як ніводная кніга ў свеце, гаворыць нам пра глыбінную праўду жыцця. І хаця апошняя не можа быць зведзеная толькі да трывіяльнай праўды фактаў, але ж і гэтая праўда фактаў багата пададзеная ў Кнізе Кніг.

Дачка фараона знайшла Майсея ў вадзе.

Наступны перыяд Святоўнай гісторыі і адначасова перыяд рэальнай гісторыі габрэйскага народа ахоплівае гэтаксама каля чатырох сотняў гадоў – з 1600 па 1200 г. да Н. Х. На пачатку гэтага перыяду (можа, крыху раней – каля 1700 г. да Н. Х.) ізраільскія плямёны прыйшлі ў сувязі з нейкімі акалічнасцямі ў Егіпет, пэўны час вольна пасвілі там свае статкі на вільготных лугах дэльты Ніла (на зямлі Гошэн – Гесэм), а потым ператварыліся ў нявольнікаў. Так пачалося егіпецкае рабства, якое, згодна з паданнем, цягнулася чатырыста гадоў, пакуль не прыйшоў вялікі прарок Машэ (дакладней – Мошэ), альбо Майсей, і не вывеў свой народ з «дому нявольніцтва». Гэта здарылася ў ХІІІ ст. да Н. Х., і свята, што ўсталявалася як напамін не толькі гэтага гістарычнага Зыходу, але і адвечнага дзеяння Промыслу Божага ў гістарычным лёсе народа, было названае Песах – ад дзеяслова пасах («прайшоў міма», «прамінуў»), бо Гасподзь прамінуў дамы сваіх вернікаў і абрынуў страшэнную Дзесятую кару на дамы ўпартага і жорсткага фараона (адсюль і грэка-славянскае Пасха). Сорак гадоў Майсей вадзіў свой народ па пустыні, перш чым прывесці яго да Зямлі Запаветнай. Але на пачатку гэтага цяжкага шляху, праз пяцьдзесят дзён пасля Зыходу з Егіпта, у пустыні, пад гарой Сінай, адбылася найгалоўная падзея старазапаветнай Святоўнай гісторыі: Бог сышоў на гару ў агні, адкрыўся ўсяму народу (так званае Сінайскае адкрыццё), заключыў з ім адвечны Запавет і падараваў яму Тору (Закон).

Пан Бог прамаўляе Майсею Законы Божыя.

Асобна – як найгалоўнае – Майсей прынёс са Святой гары Скрыжалі (дзве каменныя таблічкі) з Дзесяццю Запаведзямі. Менавіта гэтыя Дзесяць Запаведзяў, якія сталі галоўным апірышчам маралі юда-хрысціянскай цывілізацыі, чуў з вуснаў Самога Бога ўвесь народ, які стаяў пад Сінаем. Такім чынам, Дзесяць Запаведзяў (у арыгінале – Асэрэт га-Дзіброт, у заходнім ужыванні – Дэкалог, ва ўсходнеславянскім – Дзесяціслоўе) выдзеленыя з усіх Запаведзяў Пяцікніжжа Майсеева, а іх, між іншым, – 613 (сума лічбаў ізноў дае дзесяць). Тым самым вялікі тэкст падкрэслівае, што без выканання тых Запаведзяў, што былі выразаныя Божай рукой на Скрыжалях Запавету, страчваюць сэнс астатнія. Яны ж, гэтыя Дзесяць, нясуць у сабе перадусім маральны Закон: ніводная не гаворыць аб пытаннях рытуалу, але толькі аб тым, як быць перад тварам Бога і іншага чалавека чалавекам. Вось чаму Закон Майсееў (прынесены з Сіная Майсеем) справядліва вызначаюць як першы вядомы нам па часе этычны монатэізм. Без сумневу, дараванне Торы – кульмінацыйны момант аповеду Пяцікніжжа. Менавіта з яго натоўп нявольнікаў атрымлівае шанц стаць сапраўдным народам Божым, несці ў сабе, у сэрцы сваім Запаведзі Божыя. Знакаміты філосаф У.Салаўёў пісаў: «Аддзяліўшыся ад паганства і ўзняўшыся сваёй верай вышэй за халдэйскую магію і егіпецкую мудрасць, родапачынальнікі і правадыры габрэяў сталі вартыя Боскага выбрання. Бог выбраў іх, адкрыўся ім, заключыў з імі Саюз. Саюзная дамова, альбо Запавет Бога з Ізраілем, з'яўляецца сэрцам габрэйскае рэлігіі» 5. Дададзім: гэтая ж, наноў асэнсаваная ідэя – ідэя Новага Запавету паміж Богам і ўсімі вернікамі, Запавету, заключанага праз пакутлівую смерць Хрыста і Яго выратавальную місію, – стане стрыжнем хрысціянскай гісторыі. Першы ж крок да яе быў зроблены там, ля падножжа Сіная.

Сыны Ізраілевы павінны кожны пры знамені сваім, пры знаках сямействаў сваіх, перад скініяй ставіць стан свой...

Праз заключэнне Запавету, праз свядомае прыняцце Запаведзяў Божых і нараджаецца народ як сакральная суполка – як Кнэсэт Ісраэль (Сабранне Ізраіля), як Супольнасць Бога. Але спатрэбіцца яшчэ сорак гадоў блукання ў пустэльні, пакуль не памрэ апошні, народжаны ў няволі, пакуль не стане яваю новая свядомасць. Такім чынам, увесь шлях народу з «дому нявольніцтва» праз пустыню – пустэчу духоўнай галечы – да Зямлі Запаветнай ператвараецца ў парадыгму шляху кожнага народа і кожнага чалавека да сапраўднай свабоды – не толькі знешняй, але і ўнутранай. Апошняй можна дасягнуць толькі тады, калі Запаведзі Божыя стануць не чымсьці знешнім, але законам уласнага сэрца. Вось чаму Біблія бясконца нагадвае, што трэба напісаць гэтыя запаведзі на скрыжалях свайго сэрца. Саракагадовы шлях праз пустыню асэнсоўваецца як пераадоленне не толькі знешняга, але яшчэ больш страшнага ўнутранага рабства, сваёй звычкі да рабства, як шлях да сапраўднай свабоды, што немагчымая без жыцця з Богам, без скіравання ўсёй моцы чалавечай душы на выкананне Яго волі: «І памятай увесь шлях, якім вёў цябе Пан, Бог твой, па пустыні вось ужо сорак гадоў, каб утаймаваць цябе і даведацца, што ў сэрцы тваім, ці будзеш захоўваць Запаведзі Яго, ці не. Ён скараў цябе, мучыў цябе голадам, карміў цябе маннаю (у арыгінале ман – «дар». – Г. С.),

Майсей навучае народ Ізраілевы выконваць Запаведзі Божыя.

якой не ведаў ты і не ведалі айцы твае, каб паказаць табе, што не хлебам адзіным жыве чалавек, але ўсялякім словам, што зыходзіць з вуснаў Бога, жыве чалавек» (Друг 8, 3–4). Згодна з паданнем, прарок Майсей прывёў свой народ да мяжы Зямлі Запаветнай, але сам памёр, так і не ступіўшы на яе. Гэта было адкрыта яму самім Богам, які, спадзеючыся на свайго выбранніка, патрабаваў з яго найвышэйшаю мераю. Смерцю Майсея, якому ў перадсмяротны час быў падараваны апошні погляд на недасягальную для яго Эрэц Ісраэль (Зямлю Ізраіля), што цячэ малаком і мёдам, завяршаецца Пяцікніжжа.
Што ж кажуць сёння бібліісты і гісторыкі наконт падзей, адлюстраваных у чатырох апошніх кнігах Пяцікніжжа? Яны кажуць, што за ўсім тым, што паўстае ў тэкстах у міфапаэтычным святле, стаяць сапраўдныя гістарычныя падзеі. Так, засуха, а за ёю голад прымусілі габрэяў прыйсці ў дэльту Ніла, каб пазбегнуць смерці. Іх прыход, хутчэй за ўсё, супаў з панаваннем у Егіпце гіксасаў – плямёнаў не вельмі высветленага азіяцкага паходжання (паводле адной з гіпотэз, яны былі нашчадкамі хурыцкай цывілізацыі). Вядома, што гіксасы прыйшлі ў Егіпет у ХVIII ст. да Н. Х. і ўладарылі каля двух стагоддзяў, усталяваўшы сваю дынастыю. Але ў ХVI ст. да Н. Х. Яхмас І выгнаў гіксасаў і зноў усталяваў егіпецкую дынастыю фараонаў, за што і быў празваны Вызваліцелем. Верагодна, што на хвалі выгнання гіксасаў рэпрэсіі абрынуліся на маленькія плямёны, якія прыйшлі падчас іх панавання. Так габрэі апынуліся ў рабстве. Пра тое, што яно не было выдуманым, яскрава сведчыць сам тэкст Кнігі Зыходу, у якім захаваліся шматлікія рэаліі егіпецкага побыту і нават егіпецкая бюракратычна-адміністратыўная лексіка, што пацвярджае егіпталогія. Да таго ж, асаблівым сведкам стала знойдзеная археолагамі стэла фараона Мернепта (Мернептаха), вядомая таксама пад назваю «стэла Ізраіля». На каменнай пліце ХІІІ ст. да Н. Х. (стагоддзе Зыходу!) фараон ХІХ дынастыі Мернепта загадаў высекчы надпіс пра свае подзвігі і ваенныя перамогі. Між іншым там сказана, што фараон «ператварыў у пыл» племя Ісраэль, якое спрабавала ўцячы з яго ўладанняў. Гэта і стала найгалоўнай сенсацыяй пры даследванні стэлы: былі дакументальна пацверджаныя існаванне народу і яго асаблівага імя ўжо ў ХІІІ ст. да Н. Х., як і самі падзеі, што паўстаюць у Кнізе Зыходу. Застаецца толькі дадаць, што Мернепта і не здагадваўся пра тое, што «дзіўны народ» выратаваўся і што Бог наканаваў яму асаблівы шлях. Цяпер у навукоўцаў не выклікае сумневу і гістарычнасць Майсея, бо існавала выбітная асоба, вялікі правадыр і заканадаўца, які вывеў народ з Егіпта і даў яму маральны Закон.

Езус Навін вядзе людзей Ізраілевых праз Іардан.

Напрыканцы ХІІІ ст. да Н. Х., як пра тое сведчаць шматлікія дакументы мясцовых народаў, габрэі ізноў з'явіліся ў Ханаане, адкуль «зніклі» амаль на чатыры стагоддзі (куды? – няйначай, як у рабства егіпецкае). Іх прывёў у Зямлю Запаветную пераемнік прарока Майсея Егошуа бін Нун (Езус Навін) і раздзяліў тэрыторыю паміж каленамі Ізраілевымі. Супольнасць дванаццаці каленаў Ізраілевых канчаткова складаецца ў сутычках з мясцовымі ханаанейскімі плямёнамі і ў бойках з пелішцім (філісцімлянамі), якія ў ХІІ ст. да Н. Х. прыйшлі з захаду як заваёўнікі (магчыма, гэта былі нашчадкі ахейскай цывілізацыі: іх імя захавалася ў яшчэ адной распаўсюджанай назве Зямлі Запаветнай – Палесціна). Падкрэслім, што галоўным стрыжнем, які яднаў народ Ізраіля ў адно цэлае, была вера ў Адзінага Бога. З гэтага часу народ канчаткова прымае імя Ізраіль, габрэі становяцца ізраільцянамі. Уваход народа ў Зямлю Запаветную і рассяленне на ёй апісаныя ў Кнізе Езуса Навіна, дзеянне якой адбываецца на мяжы ХІІІ–ХІІ стагоддзяў да Н. Х. Сама ж кніга, як сведчаць бібліісты, зафіксаваная на пісьме каля 900 г. да Н. Х., але няма сумневу, што старажытны храніст абапіраўся на яшчэ больш старажытныя рукапісы, якія змяшчалі ў сабе народныя эпічныя паданні і песні пра гераічны час Езуса Навіна. Пры гэтым, як цвёрда ўпэўнены аўтарытэтныя гісторыкі і археолагі (У. Олбрайт, Дж. Брайт і інш.), не адбывалася ніякага татальнага знішчэння заходнесеміцкіх ханаанейскіх плямёнаў на той тэрыторыі, дзе рассяліліся сыны Ізраілевы: на працягу некалькіх стагоддзяў ішоў складаны працэс іх асіміляцыі з ізраільцянамі ў адзіны этнас.

Пасля заваёвы Ханаана ўсталёўваецца эпоха Суддзяў, якая і адлюстравалася ў кнізе з адпаведнаю назвай – Кніга Суддзяў Ізраілевых. Справа ў тым, што грамадскі лад ізраільцянаў у гэты час уяўляў сабою нешта выключнае ў параўнанні з суседнімі народамі. Не было адзінай цэнтралізаванай дзяржавы, а была канфедэрацыя каленаў, свайго кшталту патрыярхальная дэмакратыя, якую ўзначальвалі Суддзі. Суддзя – харызматычны лідэр, які вылучаўся пераважна ў часіну народных пакутаў, абараняў і судзіў народ, несучы пры гэтым адказнасць толькі перад Богам і Законам. Паказальна, што ўсе падзеі гэтага драматычнага часу, калі народ цярпеў ад набегаў розных бедуінскіх плямёнаў (амалекіцянаў, мід'яніцянаў і інш.), а таксама філісцімлянаў, бачацца старажытнаму летапісцу праз прызму пэўнай тэалагічнай схемы. Яна сведчыць аб вышыні духу народа, гатовага бачыць прычыну ўласных пакутаў і няшчасцяў не ў знешніх ворагах, а ў самім сабе. Паводле гэтай схемы, Ізраіль грашыць, схіляючыся да паганства, і тады Усявышні насылае на яго ворагаў; калі ж пакуты становяцца нясцерпнымі і народ шчыра прыходзіць да пакаяння, Бог пасылае яму правадыроў-выратавальнікаў. Галерэя такіх магутных духоўных лідэраў – Суддзяў – і паўстае перад намі ў Кнізе Суддзяў: Дэвора (Дэбора), Гідон (Гедэон), Іфтах (Ефай), Шымшон (Самсон)... Дарэчы, менавіта ў гэтую драматычную эпоху, недзе на яе пачатку, нараджаецца такі найважнейшы сродак чалавечай культуры, як алфавіт. Ён нараджаецца як агульная заходнесеміцкая спадчына, як ханаанейска-фінікійскі і адначасова іўрыцкі кансанантны алефбэт (алфавіт): на пісьме адзначаюцца толькі зычныя гукі. Дагэтуль жа найстаражытныя цывілізацыі на Блізкім Усходзе ведалі толькі іерагліфічнае і клінапіснае пісьмо. Цяпер быў вынайдзены новы, самы ашчадны спосаб пісьма: пры мінімуме знакаў (у фінікійска-іўрыцкім алфавіце – дваццаць дзве літары) можна выявіць максімум зместаў. З гэтай пары – прыкладна з мяжы ХІІІ–ХІІ стагоддзяў да Н. Х. – пачынаюць запісвацца біблійныя тэксты. Нездарма найстаражытны фрагмент габрэйскай паэзіі, які большасць даследчыкаў вызначае канцом ХІІІ – пачаткам ХІІ стагоддзя, мы знаходзім у Кнізе Суддзяў: гэта слынная Песня Дэворы (Суд 5) – прарочыцы і суддзі, якая разам са смелым воінам Баракам (Варакам) узначаліла народнае супраціўленне ханаанейскаму цару Явіну. Калі бойка скончылася перамогай, Дэвора і склала песню, што дыхае грознай, першатворнай сілай, услаўляе Бога ў вобразах касмічнага размаху.

І надалей працягваліся сутычкі з ханаанеянамі, аманіцянамі, маавіцянамі, філісцімлянамі. Вось чаму ў такіх умовах непазбежны быў пераход ад патрыярхальнай вольніцы да цэнтралізаванай дзяржавы, да манархіі. Народ добра разумеў, што моцная дзяржава будзе абараняць яго ад знешніх ворагаў і адначасова пераадольваць унутраны сепаратызм, супярэчнасці паміж каленамі Ізраілевымі. Таму і Бог пагаджаецца са шматлікімі просьбамі народа, звернутымі да прарока Шэмуэля (Самуіла), – паставіць над імі цара: «І мы будзем, як іншыя народы: будзе судзіць нас цар наш, і хадзіць перад намі, і весці войны нашы» (1 Сам 8,20). Але ў той жа час Бог папярэджвае праз свайго прарока, што неабмежаваная ўлада звычайнага зямнога ўладара можа прывесці да страшэннага ліха – пабораў, прыгнёту, злачынстваў. І калі ва ўсіх паганскіх культурах Старажытнасці (і не толькі) цар (фараон, басілеўс і г. д.) быў напалову боскага паходжання, то ў біблійнай культуры ён з'яўляецца звычайным чалавекам, які адказвае, як і ўсе астатнія грамадзяне, перад Богам і Законам, прычым гэтая адказнасць узрастае. З біблійнага пункту гледжання сапраўдным беззаганным уладаром можа быць толькі сам Бог, зямны ж цар можа толькі імкнуцца да гэтай беззаганнасці – і толькі тады, калі ён з'яўляецца выбраннікам Божым.

Самуіл памазвае Давіда на царства.

Складаны пераход ад эпохі Суддзяў да эпохі Царства, няпросты лёс Ізраільскага царства назаўжды адбіліся ў дзвюх Кнігах Самуіла і дзвюх Кнігах Цароў. Першым царом Ізраільскага царства стаў Шауль (Саул) з калена Біньяміна (Веніяміна), які кіраваў напрыканцы ХІ стагоддзя да Н. Х. і загінуў прыкладна ў 1000 г., трапіўшы ў акружэнне да філісцімлянаў і кінуўшыся на ўласны меч. Пераемнікам Саула і сапраўдным прафесійным уладаром стаў Давід (каля 1000 – 961 г. да Н. Х.) з калена Егуды (Юды). Само яго імя значыць «улюбёнец» – улюбёнец Бога і людзей. Менавіта Давід пашырыў і ўмацаваў Ізраільскае царства і – галоўнае – дасягнуў міру. Пры ім скончыліся набегі філісцімлянаў, усталяваўся грамадзянскі мір. Цар праявіў сябе як вельмі талерантны і верацярпімы чалавек: ён даў роўныя правы з ізраільцянамі іншародцам, важныя пасады ў яго войску і дзяржаве займалі хеты, ханаанеі і нават філісцімляне. Давід па-майстэрску пераадольваў сепаратызм каленаў Ізраілевых, імкнуўся да народнага адзінства. Разумеючы, што гэтае адзінства дасягаецца ў першую чаргу верай, ён вырашыў стварыць адзіны рэлігійны цэнтр, агульнаізраільскую сталіцу і перанесці туды галоўную Майсееву святыню – Каўчэг Запавету, у якім захоўваліся Скрыжалі Запавету і скруткі Торы. Выкупіўшы на схіле Цыёнскай (Сіёнскай) гары ўчастак зямлі ў цара ханаанейскага племені евусеяў, Давід пачаў будаваць там сваю новую сталіцу – Ерушалаім (Ерусалім). Асаблівы сэнс мае імя Святога горада: «горад міру», а таксама «горад дасканаласці, беззаганнасці». Святым Ерусалім зрабіў перанос у цытадэль Каўчэга Запавету (гэта адбылося прыкладна ў 995 г. да Н. Х.). Так узнікла святоўная біблійная сталіца – горад, у якім пераплятуцца лёсы розных культур і народаў, горад трох сусветных рэлігій – юдаізму, хрысціянства і ісламу. На працягу сваёй трохтысячагадовай гісторыі горад каля трыццаці шасці разоў заваёўваў вораг, тры разы яго разбуралі ўшчэнт, але ён заўсёды адраджаўся, як фенікс з попелу. Адначасова Давід задумаў пабудаваць асаблівы Дом Божы – Ерусалімскі Храм (дагэтуль Каўчэг Запавету знаходзіўся ў паходным шатры – у Скініі). Але здзейсніць гэтае змог толькі яго сын Шэламо (Саламон).

Менавіта Давід застаўся ў свядомасці нашчадкаў царом, які слухаўся голасу Божага, раіўся з прарокамі (вялікім яго дарадчыкам быў прарок Натан, або Нафан) і тым самым набліжаўся да высокага эталону, зададзенага Бібліяй. Але нават Давід – і ў гэтым веліч і глыбіня тэксту – не ва ўсім супадае з ідэалам. І паступова ўяўленне аб ідэальным цары, асаблівым Памазаніку Божым – Машыяху (Месіі) усё больш адсоўваецца народнай свядомасцю да канца часін, да канца нашай, паводле азначэння, няправеднай гісторыі. Гэты канец настане менавіта тады, калі прыйдзе Месія, каб ажыццявіць Найвышэйшы Суд над усімі народамі зямлі і ўвесці ўсё чалавецтва ў Месіянскую эру. Адзначым, што з самага пачатку месіянская ідэя мела не вузка-нацыянальны, а універсальны характар, і гэта асабліва падкрэслівалі прарокі. Так, прароку Ешаягу (Ісаі) Месіянская эра бачылася як час вечнага міру паміж усімі народамі, вечнай гармоніі і ў чалавечым грамадстве, і ў прыродзе: «...і перакуюць мячы свае на аралы, і коп'і свае на сярпы; племя на племя не ўздыме меч, і не будуць больш вучыцца ваяваць. ... Тады воўк будзе разам з ягнём жыць, ды побач з казлянём ляжа барс; будуць разам цяля, леў малады і вол, і малое дзіцё іх павядзе» (Іс 2, 4; 11, 6). Сама ж месіянская ідэя ўжо назаўжды звязалася з імем Давіда, з асаблівым дабраславеннем яму ад Госпада. Менавіта з «дому Давідавага» (г. зн. з роду Давіда) павінен выйсці Машыях – Месія. Веру ў Месію як сына (нашчадка) Давідава ўспрыняла ад юдаізму хрысціянства. Таму ў Евангеллях у радавод Езуса Хрыста (а Хрыстос і ёсць пераклад на грэцкую мову іўрыцкага слова машыях – «памазаны») абавязкова ўзводзіцца да Давіда, а праз яго – да Аўраама. Першыя хрысціяне і былі габрэямі, якія палічылі, што Месія ўжо прыйшоў у абліччы Ешуа га-Ноцры (Езуса з Назарэта).

Пераемнікам Давіда на троне становіцца яго сын ад Бат-Шэвы (Вірсавіі) Саламон (гады кіравання – прыблізна 961–926 да Н. Х.). Яго імя азначае «мірны», «міратворца». Сапраўды, цараванне Саламона было вельмі мірным і шчаслівым. Гэта пік развіцця Ізраільскага царства, росквіт рамёстваў, будаўніцтва, паэзіі.

Цар Саламон узводзіць храм Пану Богу.

Саламон будуе Ерусалімскі Храм, куды пераносіць Каўчэг Запавету (каля 955 г. да Н. Х.). Ён атрымаў у спадчыну ад свайго бацькі, вялікага Псалмаспеўцы Давіда, і ў дар Божы паэтычны талент і талент мудрасці сэрца. З вобразам і аўтарствам Саламона ў каноне звязаныя самыя па-філасофску глыбокія і самыя паэтычна дасканалыя кнігі: Песня Песняў, Прыпавесці, Эклесіяст, а па-за канонам – некананічная Мудрасць Саламонава і апакрыфічныя Псальмы Саламонавы і Запавет Саламонаў. Менавіта ў Х ст. да Н. Х., падчас царавання Давіда і Саламона, былі ў асноўным запісаныя Кнігі Быцця і Зыходу.

Пасля смерці Саламона Ізраільскае царства ў выніку цэнтрабежных тэндэнцый, супярэчнасцяў паміж каленамі, барацьбы за ўладу раздзяляецца на дзве няроўныя часткі. На поўначы ствараецца Паўночнае Ізраільскае царства са сталіцаю спачатку ў Шэхеме (Сіхеме), а потым у Шамероне (Самарыі). Да яго адышлі дзесяць каленаў Ізраілевых. На поўдні ж узнікла маленькае Юдэйскае царства, або Юдэя. Да яго адышлі толькі два калены – Егуды (Юды) і Біньяміна (Веніяміна). Ад імя першага калена, самага моцнага і шматлікага, з якога паходзіў Давід, царства і атрымала сваю назву. З каленам Егуды, само імя якога значыць «няхай праславіцца Гасподзь», звязанае, паводле Бібліі, асаблівае прызначэнне. Ад яго ж бярэ пачатак яшчэ адна саманазва старажытнага народу – егудзім (юдэі). Першапачаткова гэта тычылася толькі людзей з калена Егуды, далей распаўсюдзілася на ўсіх габрэяў. Дагэтуль у габрэйскай культуры гэтае слова значыць у роўнай ступені і «габрэі», і «юдэі», і прыналежнасць да народу, і канфесію: той, хто прыняў юдаізм, той і ўвайшоў у сям'ю габрэяў, бо менавіта адчуванне сямейнага, роднаснага, сваяцкага адзінства адрознівае юдэйскую рэлігію. Ад самавызначэння егудзім паходзяць і шматлікія трансфармацыі ў еўрапейскіх мовах – нямецкае Juden, ангельскае Jews, адсюль жа і польскае, а потым рускае «жиды» і беларускае «жыды» 6. Сталіцай Юдэі заставаўся Ерусалім, дзе працягвалі цараваць спадчыннікі Давіда.

Тым часам міжусобіцы аслаблялі абодва царствы, а гэта было вельмі небяспечна з-за пастаяннай пагрозы экспансіі з боку магутных суседзяў, што не раз парываліся ўсталяваць гегемонію над Ханаанам і ўсім Блізкім Усходам, – Егіпта, Асірыі, Вавілоніі. Прадчуваючы бяду, у чаканні хуткай катастрофы ў VIII ст. да Н. Х. выступаюць першыя «пісьмовыя» прарокі, аўтары прароцкіх кніг – Амос, Гошэа (Осія), Ешаягу (Ісая), далей прыйдуць Ірмеягу (Ерамія), Ехэзкэль (Езэкііль) і іншыя. Галоўнае, што аб'ядноўвае прарокаў, – абсалютнае ўсведамленне прымата этыкі над культам. Богу патрэбныя не знешнія рытуалы, абрады, пасты, ахвяраванні, але дзейснае дабро, справядлівасць, міласэрнасць, любоў да Бога і чалавека. Прарокі асуджаюць рэзкую сацыяльную дыферэнцыяцыю грамадства, выступаюць як паборнікі сацыяльнай справядлівасці. Яны прапануюць этычны ідэал як выйсце з крызісу: калі кожны стане на шлях ісціны, вернасці Запавету, Бог не дапусціць катастрофы, гібелі народа, бо рэальная воля Божая, але не менш рэальная і воля чалавека. Як скажа пазней вельмі аўтарытэтны рабі Аківа (ІІ ст. н. э.), «усё вызначана, але свабода дадзеная» (талмудычны трактат «Пірке Авот»). Прарокі распрацоўваюць высокую канцэпцыю віны і пакаяння, прапануюць шукаць тлумачэнне ўсім наступствам у саміх сабе. Тым самым яны гартуюць народ для будучых выпрабаванняў на вернасць Запавету.

Але, нягледзячы на тытанічныя намаганні прарокаў, катастрофа прыйшла. Першым пала Паўночнае Ізраільскае царства – у 722 г. да Н. Х. пад ударамі асірыйцаў. Цар Саргон ІІ зруйнаваў Самарыю і загадаў адвесці ў палон амаль усё насельніцтва Ізраільскага царства, а на гэтае месца прыгнаць новае з глыбіняў імперыі (гэта была новая тактыка анэксавання тэрыторый, уведзеная асірыйскімі валадарамі). Так «канулі ў Лету», у асірыйскі палон, перасталі існаваць дзесяць кален Ізраілевых. Юдэя пакуль што плаціла даніну Асірыі і заставалася цэлай, аднак у 605 г. да Н. Х. Асірыя была заваяваная Вавілонам. Настаў час новага ўзлёту Вавілона – Новававілонскага царства, якое таксама называлася Халдзеяй. У хуткім часе паўстала Юдэя, якая не магла выплаціць непамерную даніну.

Войска Навухаданосара заваёўвае Ерусалім.

Вавілонскі цар Нэвухаднэцар (Навухаданосар) ІІ накіраваў свае атрады на падаўленне паўстання. На яго здзіўленне, паўстанцы асмеліліся не вельмі ветліва з імі абысціся: вавілоняне былі адкінутыя ад Ерусаліма. Тады Навухаданосар вырашыў асабіста ўзначаліць паход. Амаль тры гады цягнулася асада Ерусаліма, і ў 596 г. да Н. Х. знясілены горад адчыніў браму. Паводле загаду Навухаданосара ў палон пайшлі васемнаццаць тысяч юдэяў (першая хваля вавілонскага палону). Гэта былі арыстакраты, у тым ліку і царская сям'я на чале з царом Егояхінам (Ехоніяй), святары, адукаваныя людзі, выдатныя майстры-рамеснікі. Марыянетачным кіраўніком Навухаданосар назначыў цара з роду Давідавага Цыдкіягу (Сэдэкію), які падаўся яму чалавекам уражлівым, слабым, няздольным узначаліць супраціўленне. Але не паспеў вавілонскі цар вывесці сваё войска з Юдэі, як там пачалася антывавілонская змова, да якой далучыліся Егіпет і невялічкія арамейскія княствы. Паказальна, што цэнтрам быў менавіта Ерусалім: у ім сабралася нарада краін, што ўвайшлі ў антывавілонскую кааліцыю. Дарэчы, у залу, дзе праходзіла нарада, прыйшоў, хоць яго і не чакалі, прарок Ерамія, уяўляючы сабою матэрыялізаваную метафару. Не гаворачы ні слова, ён стаяў з ярмом на шыі, і гэта значыла, што давядзецца надзець на сябе ярмо Навухаданосара, бо ён – толькі сродак Боскай кары. Хутка спраўдзілася слова прарока: у 586 г. да Н. Х. Навухаданосар ізноў захапіў Ерусалім і на гэты раз ушчэнт разбурыў яго. Быў зруйнаваны Храм, пабудаваны Саламонам. Новая партыя выгнаннікаў пацягнулася ў вавілонскі палон. Гэтыя трагічныя падзеі знайшлі адлюстраванне ў дзвюх Кнігах Цароў (або Каралёў; у грэцкай, лацінскай, славянскай Бібліі – 3-я і 4-я Кнігі Царстваў), у Кнізе прарока Ераміі, у Кнізе Плачу, у асобных Псальмах (асабліва ў 137/136 – «На рэках вавілонскіх...»). Здавалася, усё было скончана. Але наўздагон яшчэ першай партыі палоннікаў прарок Ерамія паслаў прароцтва суцяшэння, якое гаварыла аб вяртанні на радзіму праз семдзесят гадоў. Таму – «будуйце дамы і жывіце ў іх, і разводзьце сады і ешце плады з іх; бярыце жонак і нараджайце сыноў і дачок...» (Ер 29, 5–6). Праз семдзесят гадоў – сярэдні тэрмін чалавечага жыцця, сярэдні гістарычны цыкл – яны вярнуліся.

Плач Ераміі аб Ерусаліме.

Каб зразумець феномен вяртання палоннікаў і аднаўлення краіны, трэба памятаць, што няшчасце ўсведамляецца народам як абсалютна справядлівае Божае пакаранне. Гэта значыць, што, калі кожны вернецца на шлях праўды, Бог зменіць лёс народа, дазволіць яму вярнуцца ў Ерусалім, адбудаваць Храм. Гэтай марай жыве народ у палоне. Менавіта ў вавілонскім палоне былі знойдзены абсалютна новыя формы рэлігійнага жыцця – такія, як дом малітвы (тое, што пасля назавуць грэцкім словам сінагога – «месца, дзе збіраюцца разам»). У адсутнасці Храму і ўрачыстага рытуалу ў ім стала зразумела, што сапраўдны храм Божы – душа чалавека, што Бог там, дзе збіраюцца людзі, якія звяртаюцца да Яго, моляцца Яму і спадзяюцца на Яго. Без сумневу, першай вядомай нам сінагогай стаў дом прарока Езэкііля ў пасёлку перасяленцаў пад Ніпурам – пасёлку, які яны назвалі Тэль-Авіў – «узвышша вясны». Сапраўды, ён стаў – у эпіцэнтры бяды, адарванасці ад радзімы – месцам, дзе нарадзілася надзея на новую вясну, на аднаўленне жыцця. У вавілонскім палоне складаецца Кніга прарока Езэкііля, дзейнасць якога была вельмі важная для духоўнага сталення народа. Да таго ж, асаблівую ролю адыграла Кніга, якая ўжо пачала свой шлях як кананічнае Святое Пісанне. Так, вядома, што яшчэ ў 621 г. да Н. Х. была кананізаваная Кніга Дварым (Другазаконне). Важна, што яе ўзялі ў палон юдэйскія выгнаннікі. Кніга, як і пропаведзь прарокаў (не толькі Езэкііля, але і іншых – напрыклад, невядомага прарока, якога ўмоўна называюць Дейтэразісая, або Ісая Вавілонскі), стала сродкам ратавання ад страты аўтэнтычнасці, залогам вяртання. І яно адбылося.

У 539 г. да Н. Х. маладая і вельмі ваяўнічая дзяржава – Ахеменідская Персія – нанесла смяротны ўдар Вавілоніі. У тым жа годзе персідскі цар Корэш (Кір) ІІ падпісаў эдыкт, які дазваляў габрэям вярнуцца на радзіму і аднавіць Ерусалім і Храм. З вялікай радасцю сустрэла гэтую вестку юдэйская рэлігійная суполка, і ў 538 г. да Н. Х. першая хваля рэпатрыянтаў на чале з нашчадкам Давіда царэвічам Зерубавэлем (Зарававэлем) пацягнулася на радзіму. Так пачаўся новы Зыход. У 458 г. да Н. Х. новую яго хвалю ўзначаліў выдатны духоўны лідэр – святар і пісец, знаўца і перапісчык святых тэкстаў Эзра (Ездра). Праз некаторы час у Ерусалім з асаблівай місіяй намесніка прыехаў Нэхем'я (Нээмія). Так з'явіліся ў па-ранейшаму зруйнаваны горад дапамога і суцяшэнне – гэта літаральна значэнне імёнаў Эзры і Нэхем'і. Яны кіравалі аднаўленнем горада і Храма. Так пачалася эпоха Другога Храма, што ўзняўся на падмурку Першага. Эзра звёў у адно цэлае ўсе кнігі Пяцікніжжа Майсеева, канчаткова адрэдагаваў іх і забараніў усялякія змяненні тэксту. У такім кананізаваным выглядзе Тора была абнародаваная ў 444 г. да Н. Х. Далей Эзра і Нэхем'я ўсталёўваюць вельмі важны звычай, на якім і цяпер трымаецца адзінства габрэйскай рэлігійнай культуры, – чытанне Торы на працягу каляндарнага года перад народам з тлумачэннямі і каментарам. Для гэтага Тора была раздзеленая на штотыднёвыя раздзелы згодна з тыднямі месячнага календара, і кожны тыдзень падчас суботняй службы ў адноўленым Храме і ў малітоўных дамах, што сталі ўзнікаць у гарадах і пасёлках Юдэі, чытаўся і абмяркоўваўся пэўны тыднёвы раздзел Торы. Так Тора чытаецца і тлумачыцца ўжо дваццаць пяць стагоддзяў. Так вырастае вялікая культура каментару – Вуснай Торы. І ў самы цяжкі час выгнання, рассеяння габрэі адчувалі і адчуваюць адзінства культурнай прасторы, бо ведаюць, што ў адзін і той жа момант іх браты ва ўсім свеце чытаюць адзін і той жа фрагмент Святой Торы і разважаюць над ім...

Між тым скончылася гегемонія персаў на Старажытным Усходзе, надышоў час грэкаў: ужо Аляксандр Македонскі выйшаў па слядах свайго бацькі Філіпа на заваёву велізарнай імперыі, якая працягнулася ад Індыйскага да Атлантычнага акіяна. У 332 г. да Н. Х. Юдэя была заваяваная Аляксандрам, а пасля яго смерці, калі імперыя распалася на некалькі царстваў, апынулася ва ўладаннях дынастыі Пталемеяў. Упершыню габрэйская культура шчыльна сустрэлася з грэцкай, і гэта была больш чым значная сустрэча для еўрапейскай цывілізацыі. Прыкладна ў сярэдзіне ІІІ ст. да Н. Х., пры Пталемеі ІІ Філадэльфе, быў выкананы першы пераклад тэкстаў ТаНаХа, якія амаль усе склаліся да гэтага часу, на першую замежную мову – грэцкую. Так з'явілася знаная Сэптуагінта (з лаціны Septuaginta – «семдзесят») – грэцкая версія тэкстаў ТаНаХа, зробленая вельмі натхнёна і па-майстэрску габрэйскімі мудрацамі-хахамім у Александрыі, дзе існавала даволі вялікая габрэйская рэлігійная суполка. Паданне гаворыць, што мудрацоў было семдзесят два (па шэсць чалавек сімвалічна ад кожнага з кален Ізраілевых) і што пераклад, які прызналі боганатхнёным, быў выкананы па просьбе цара Пталемея. Але сапраўды пераклад стымуляваўся патрэбамі самой габрэйскай суполкі ў Александрыі: шмат хто ўжо гаврыў па-грэцку лепш, чым на сваёй роднай мове. Вельмі хутка народ складзе прыпавесць: і згасла сонца, калі прынеслі мудрацы Талмаю (Пталемею) Тору. Згасла сонца – таму што Кнігу хутка абагулілі, яна стала «ўсіхнай», ды так, што шмат хто нават забыўся пра габрэяў, і Кнігу ператварылі ў нейкі абвінаваўчы акт супраць народа. Але ж дзякуючы Сэптуагінце Кніга выйшла ў шырокі свет, з ёю змаглі пазнаёміцца іншыя народы. Пачаўся (праз некалькі стагоддзяў) яе шырокі ўплыў на заходні свет. Хто можа сказаць, што такі шлях не наканаваў ёй сам Бог? Менавіта Сэптуагінта разам з тэкстамі Новага Запавету склала першапачаткова хрысціянскі канон, яна ж застаецца і цяпер кананічным тэкстам Грэцкай Праваслаўнай Царквы. Доўгі час паводле Сэптуагінты выконваліся пераклады Старога Запавету на іншыя мовы. Першым перакладам з арыгіналу, з іўрыту, стала слынная Вульгата (у перакладзе з лаціны Vulgata – «простанародная») – пераклад св. Еранімуса (Ераніма), які быў зроблены на мяжы IV–V стагоддзяў і стаў класічным кананічным перакладам Каталіцкага Касцёла. Пазней першым пераклад на жывую еўрапейскую мову (нямецкую) зрабіў Марцін Лютэр (XVI ст.), пачынальнік пратэстантызму.

Час панавання Пталемеяў быў часам адноснай верацярпімасці: Юдэя мела самакіраванне, якое ўзначальваў Першасвятар Ерусалімскага Храма. Але ў 198 г. да Н. Х. Юдэяй авалодалі Селеўкіды – яшчэ адна дынастычная галіна спадчыннікаў Аляксандра Македонскага. Яны пачалі гвалтоўную элінізацыю. Асабліва лютаваў Антыёх IV Эпіфан, які ў 168 г. да Н. Х. падпісаў загад, паводле якога юдэі павінныя былі забыцца пра тое, кім яны ёсць. Эдыкт адмяняў усе галоўныя ўстановы веры, забараняў іўрыт і чытанне ў арыгінале Святога Пісання. Але дзеці ўсё роўна вывучалі родную мову, гуляючы на вуліцах з ваўчкамі, на баках якіх былі выразаныя літары роднага алфавіту. Хутка рэпрэсіі абрынуліся на галовы няскораных. У Юдэі ўзнікае беспрэцэдэнтны, невядомы раней від смерці – смерць за веру (аль кідуш га-Шэм –«у асвячэнне Імя Госпада»). Апошняй кропляй, што перапоўніла чашу народнага цярпення, стала ўсталяванне ў Ерусалімскім Храме паганскіх ідалаў – статуй грэцкіх багоў. Народ адказаў на гэта паўстаннем, якое ўспыхнула ў 167 г. да Н. Х. і перарасло ў самую сапраўдную вайну супраць арміі Селеўкідскага царства – у так званую Макавейскую вайну. Паўстанцаў узначальвалі браты з роду Хашманаім (Хасманеяў), і асабліва выдатную ролю адыграў таленавіты палкаводзец і мужны чалавек Егуда Макабі (Юда Макавей). Яго мянушка (паводле адной версіі, ад слова макэвет – «молат», бо як молат ён абрынуўся на ворагаў; згодна з другой – Макабі – абрэвіятура, у якой зашыфраваны радок псальмы – «Хто сярод багоў падобны Табе, Божа!») потым перанеслася і на яго чатырох братоў. У 164 г. Макабі вызвалілі Ерусалім. Быў ачышчаны ад паганскіх ідалаў, нанова асвечаны і прысвечаны Адзінаму Богу Ерусалімскі Храм (у сувязі з гэтым было ўсталявана свята Ханукі – свята перамогі духу над грубай матэрыяй, Адзінабожжа над паганствам). Вайна з Селеўкідамі цягнулася ў цэлым дваццаць пяць гадоў. У выніку Селеўкіды ўсё ж такі пайшлі на ганебныя для іх перамовы з апошнім, хто застаўся жывым з Макабі, – з Шымонам, і ўсталявалася Хасманейскае царства. У трывожную эпоху Макавейскай вайны складаюцца ці набываюць канчатковы выгляд некаторыя кананічныя кнігі Старога Запавету – напрыклад, Кніга Эстэр, Кніга Даніэля (апошняя нясе ў сабе асабліва шмат указанняў на ганенні Антыёха). У гэты ж час ствараюцца слынныя Кнігі Макавейскія, якія данеслі да нас трагічнае дыханне эпохі, яе гераічны пафас, але не былі ўключаныя габрэйскімі мудрацамі ў канон. У часы Макавеяў мудрацы «падвялі рысу» пад завяршэннем канона: кнігі, створаныя пазней, у яго не трапілі; тыя ж, што ствараліся непасрэдна ў гэтую эпоху, трапілі туды толькі часткова. Шмат якія кнігі былі адкінутыя з-за несупадзення з духам Святога Пісання, некаторыя – з той прычыны, што не захаваўся арыгінальны тэкст на іўрыце (так сталася з шэдэўрам габрэйскай афарыстыкі – Кнігай Мудрасці Ешуа бен Сіры, або Езуса, сына Сірахава, арыгінал якой быў знойдзены толькі ў ХХ ст.).

У І ст. да Н. Х. Юдэя была заваяваная рымскім палкаводцам Гнэем Пампеем і ператвораная ў правінцыю (пратэктарат) Рымскай імперыі. У наступным стагоддзі, з якога пачынаецца Новая эра ў разуменні заходняй цывілізацыі, тут разгортваецца велічная драма веры: гэта час пропаведзі Ешуа га-Ноцры (Езуса з Назарэта), прапаведніка з Паўночнай Юдэі (з Галілеі), час нараджэння хрысціянства. Новая эра і адлічваецца ад Нараджэння Хрыстовага. Ён нарадзіўся, згодна з дадзенымі навукі, у 7 або ў 4 годзе да Н. Х. хутчэй за ўсё ў Назарэце. Гэта здаецца парадоксам: нарадзіўся да Нараджэння? Але справа не ў дакладнай даце, якую цяпер вельмі складана высветліць, а ў тым, што Езус сапраўды нарадзіўся, а з ім нарадзіліся вялікае святло і вялікая надзея для мноства людзей і народаў. У самы цяжкі час, калі народ Божы пакутаваў пад гнётам Рыму і марыў аб збавенні, Езус прыйшоў, каб нагадаць пра Праўду, Міласэрнасць, Любоў – Любоў да Бога і чалавека, каб адкрыць шлях да выратавання душы. Усё лепшае, што было ў пропаведзі Майсея і іншых вялікіх прарокаў Ізраіля, Езус сціснуў у сваёй пропаведзі, падаў у форме крыштальна-празрыстых і адначасова невычэрпна глыбокіх маральна-філасофскіх прыпавесцяў. Слова Яго ішло ад сэрца і запальвала сэрцы іншых людзей. Слова Яго ўспрымалася ў краіне, ахопленай тэрорам, акрываўленай, напоўненай прадчуваннем вялікіх катастроф, як глыток халоднай вады ў спякотнай пустыні. Езус выйшаў на пропаведзь у трыццацігадовым узросце (паводле Бібліі, узрост духоўнай сталасці), і яна працягвалася некалькі гадоў. У 30 або 33 годзе Новай эры Ён прыняў пакутлівую смерць – быў распяты рымлянамі на крыжы ў выглядзе літары «Т», на перакладзіне (гэта быў тыпова рымскі спосаб пакарання, у Юдэі нікога і ніколі так не каралі смерцю). Здавалася, што ўсё загінула з Яго смерцю. Але ўсё выратавала ідэя Уваскрэсення, якая ўжо трывала замацавалася ў юдэйскай культуры. На трэці дзень пасля смерці Езус, як Ён і прадракаў, уваскрэс, крывёю сваёю выкупіўшы грахі людзей і адкрыўшы ім шлях да Вечнага Жыцця. І ўжо паводле Яго Слова – «Ідзіце і навучыце ўсе народы!» – выправіліся ў дарогу Яго верныя апосталы. Адным з першых панёс Слова Езуса паганскім народам апостал Павел.

Першапачаткова хрысціянства перажывае станаўленне як адна з сектаў унутры юдэйскай традыцыі. Толькі рэформы апостала Паўла (у мінулым – Саула з Тарса) кладуць пачатак размежаванню дзвюх традыцый, і «рэлігія Сына», калі можна так сказаць, аддзяляецца ад «рэлігіі Айца» (трэба толькі памятаць, што Айцец і Сын – не розныя Багі, а іпастасі Адзінага Бога). Павел не толькі адмяніў для язычнікаў, якія прымалі хрысціянства, абмінаючы юдаізм (раней гэта было немагчыма), такія ўстановы габрэйскай традыцыі, як запаведзь абразання і законы кашрута (дазволенай і недазволенай ежы), але – самае галоўнае – паставіў на месца Торы постаць Езуса. Як тады, так і цяпер габрэі лічаць, што прыйсці да Бога можна толькі праз вывучэнне Торы і выкананне яе запаведзяў. Павел жа пастанавіў, што наблізіцца да Бога можна толькі праз асабістую любоў і вернасць Езусу. Першыя па часе хрысціянскія творы – гэта Саборныя пасланні апостала Паўла, якія ўвайшлі пазней у канон Новага Запавету. І ўжо перадаваліся з вуснаў у вусны і запісваліся па памяці логіі (кароткія выказванні) і прыпавесці Хрыста.

У гэты драматычны час габрэйскі народ адчайна спрабуе скінуць іга Рыма: у 66 г. успыхвае так званая Юдэйская вайна, назаўсёды ўвасобленая ў аднайменным творы Іосіфа Флавія, сведкі і ўдзельніка абароны Ерусаліма. Паўстанне жорстка падаўляюць рымскія палкаводцы, а потым імператары Веспасіян і яго сын Ціт. У 70 г., у цяжкім, спякотным месяцы аве (канец ліпеня – пачатак жніўня), пасля вельмі доўгай і пакутлівай аблогі Ціт захапіў Ерусалім. Рымляне ўчынілі ў горадзе самую сапраўдную разню, амаль усё насельніцтва, якое выратавалася, было адведзена ў палон, у тым ліку і Ёсэф бэн Маціцьягу – той, хто потым стане Іосіфам Флавіем, аўтарам «Юдэйскіх старажытнасцяў». Быў разбураны і спалены Другі Храм. Ад яго захавалася толькі частка заходняй сцяны храмавай агароджы – Сцяна Плачу, галоўная юдэйская святыня, павярнуўшыся да якой тварам, моляцца габрэі, дзе б яны ні знаходзіліся. Яшчэ тры гады мужна абаранялася крэпасць Масада на беразе Мёртвага мора недалёка ад Ерусаліма. Калі рымляне ўсё ж такі захапілі Масаду, яны знайшлі ўсіх абаронцаў (некалькі сотняў чалавек) мёртвымі. Кінуўшы жэрабя, яны забілі адзін аднаго, прыняўшы смерць аль кідуш га-Шэм, і толькі апошні скончыў жыццё самагубствам. Апошнім адчайным актам супраціўлення стала паўстанне пад кіраўніцтвам Бар-Кохбы (132–135 гг.). Пасля гэтага рымляне выдаюць указ, які забараняе габрэям жыць на радзіме.

Гэта стала канцом старажытнага этапа гісторыі і культуры, але не канцом габрэйскай культуры наогул, бо выратавана было галоўнае – Кніга. Яшчэ ў час аблогі Ерусаліма Веспасіянам адзін з выдатных духоўных законавучыцеляў, знаўцаў Торы – Ёханан бэн Закай – цудам пакідае горад, які кантралюецца не толькі рымлянамі звонку, але і ўласнымі зелотамі знутры – зелотамі, якія лічаць, што ўсім трэба прыняць смерць аль кідуш га-Шэм. З'явіўшыся ў шатры Веспасіяна, Ёханан прадказаў яму лёс імператара Рыма. Веспасіян быў вельмі ўражаны гэтым і паабяцаў выканаць усякую просьбу Ёханана, калі спраўдзіцца яго прадказанне. У адказ стары рабі сказаў: «Дай мне Яўнэ!» Гэта была просьба дазволіць, калі Ерусалім будзе разбураны, адчыніць у невялічкім гарадку Яўнэ першую духоўную школу – ешыву, дзе будуць вывучацца святыя тэксты. І сапраўды, у Яўнэ ўзнікла Духоўная Акадэмія, дзе пачаўся непрыкметны і складаны працэс выратавання Кнігі – яе кананізацыі і уніфікацыі.

Менавіта акадэмікі Яўнэ (Ямніі) вырашылі ў ІІ ст. пытанне пра канчатковы склад трэцяй часткі ТаНаХа – Кетувім (Пісанняў). Цікава, што следам за юдэйскімі рабінамі маладая хрысціянская традыцыя перавяла некаторыя адхіленыя імі кнігі ў статус дэйтэракананічных (другакананічных) – Кнігу Юдзіт, Кнігу Товіта (Тобіта), Кнігу Езуса Сіраха, Кнігі Макавеяў і інш. Усё гэта сведчыць, што на той час яшчэ не была перарэзаная жывая пупавіна паміж юдэйскай і хрысціянскай традыцыямі. У гэты ж час, у ІІ ст., пачынаюць запісвацца тэксты Дабравесцяў (Евангелляў), якія апавядалі пра жыццё, смерць і ўваскрэсенне Езуса Хрыста, а таксама неслі пропаведзь аб Ім. З мноства тэкстаў, што мелі хаджэнне ў розных хрысціянскіх гуртках, паступова адбіраюцца чатыры Евангеллі, якія найбольш поўна і адэкватна выяўляюць сутнасць хрысціянскага вучэння. Да іх дадаюцца пасланні апостала Паўла і іншых апосталаў, кніга Дзяянні апосталаў і Апакаліпсіс (Адкрыццё) Яна Багаслова. Прыблізна да 140 г. (паводле некаторых дадзеных – да 120) хрысціянскія суполкі сабралі ўсё, што сёння ўваходзіць у склад Новага Запавету. Заходні Касцёл раней за Усходнюю Царкву прыйшоў да прызнання канону. Саборы ў Гіпоне (393 г.), у Карфагене (397 г.), у Рыме – пры Інакенціі І (пачатак V ст.), а таксама Consilium Romanum пры Геласіі І (493 г.) зацвердзілі ўвесь канон.

Вялікая Кніга прайшла вялікі і цяжкі шлях. За яе старонкамі – больш за дзве тысячы гадоў жывой гісторыі, надзей, пакут, парыванняў, пошукаў ісціны, памылак і адкрыццяў. Зноў і зноў людзі схіляюцца над старонкамі Бібліі, каб атрымаць адказ на самыя складаныя пытанні чалавечага жыцця. Паспрабуем і мы ўвайсці ў гэты незвычайны, велічны, дзівосны, напоўнены суровай рэальнасцю і хараством, ашаламляльны свет.

У матэрыяле выкарыстаны гравюры з выданняў Францішка СКАРЫНЫ.