Няхай чытач не чакае чагосьці накшталт маленькай багаслоўскай дысертацыі, збудаванай па правільным, загадзя падрыхтаваным плане, з выпіскамі з Айцоў Царквы і аўтарытэтных духоўных пісьменнікаў у патрэбных месцах.

Хутчэй за ўсё, гэта будуць прызнанні, запісаныя амаль без сістэмы і вельмі асабістыя. Настолькі асабістыя, што запісваць іх не зусім лёгка.

Справа ў тым, што ў мяне, у такога, які я ёсць, пытанне пра перажытае і пра тое, што я перажываю на вопыце маіх адносінаў да нябожчыкаў бацькоў, да маёй жонкі, да маіх дзяцей непарыўна звязана з іншым пытаннем – чаму, уласна кажучы, я веру ў Бога?

Гэты вопыт для мяне, напэўна, найбольш важкі доказ Божага існавання.

Запытайцеся ў сапраўднага манаха пра яго манаства, у сапраўднага пустэльніка пра яго пустэльніцтва – і вы пачуеце самыя праўдзівыя, якія толькі могуць быць, аповеды пра Бога. Мяне Бог не спадобіў быць ні манахам, ні пустэльнікам. Але Ён спадобіў мяне быць сынам, мужам і бацькам – і адсюль я ведаю пра тое, што я ведаю, пра што я, даведаўшыся аднойчы, ужо не магу не ведаць.

Таму для мяне не пераканальны ніякі светапогляд, апрача веры.

Паслядоўна бязверная свядомасць цалкам няздольная даць хоць які-небудзь належны адказ на пытанне аб прасцейшых рэальнасцях чалавечага жыцця. Гэтыя рэальнасці для яе непазбежна рассыпаюцца, крышацца на свае складовыя (на свае плоскасныя праекцыі), ператвараючыся ў нейкую церуху і рашуча перастаючы быць рэальнасцямі.

Адносна «плоскасных праекцыяў» неабходна зрабіць адступленне. Я надзвычай далёкі ад таго, каб замахвацца на правы навукі. І нават на права «рацыяналізму» – пры адзінай умове: толькі б ён не пакідаў межаў, у якіх ён застаецца рацыянальным. Кожная навука, кожная навуковая дысцыпліна – бо навука жыве толькі ў канкрэтным мностве навуковых дысцыплінаў (здольных да ўзаемадзеяння, да частковых сінтэзаў, але і раўніва аберагаючых сваю метадалагічную адасобленасць адна ад другой), а не як міфічная Навука «ўвогуле», Навука з вялікай літары, – мае права і абавязак здымаць з вывучаемага прадмету праекцыі на свае экраны і працаваць з гэтымі праекцыямі. Але светапогляд, які заслугоўвае такога наймення, не можа мець справу з праекцыямі. Ён таму і «света-погляд», што намагаецца «глядзець» на свет, а не на метадалагічныя экраны. «Навуковы светапогляд» – гэта contradictio in аdiecto. Наадварот, «цэласны светапогляд» – гэта плеаназм: які ж гэта, узнікае пытанне, светапогляд, калі ён не цэласны? Безумоўна, з прычыны сваёй недасканаласці, непаўнаты чалавечага пазнання, нават духоўнага, нават праведна-духоўнага, усялякі светапогляд рэалізуе толькі ўспамін пра імператыў цэласнасці. І менавіта хрысціянін менш за ўсё схільны з гэтым спрачацца. У апостала Паўла сказана: «...цяпер мы бачым праз цьмянае шкло, наўздагад» (1 Кар 13, 12). Аднак хоць бы і праз цьмянае шкло мы абавязаны глядзець у належны бок, не дазваляючы адцягваць нашу ўвагу ідэалагічнымі фантомамі, якія паразітуюць на рэальнасці навукі. І псіхалогія, і фізіялогія – шаноўныя дысцыпліны. Але калі нашы сучаснікі, самі гэтага не заўважаючы, у побытавай, далёка не прафесійна-навуковай размове гавораць пра «псіхалогію» чалавека, калі маецца на ўвазе яго духоўнае жыццё, і пра «фізіялогію», калі маецца на ўвазе яго цялеснае жыццё, а значыць падмяняюць нават на лексічным узроўні паняцце нейкай рэальнасці паняццем навукі, якая вывучае гэтую рэальнасць, – гэты славесны абыходак сведчыць зусім не пра шырокае распаўсюджанне навуковага падыходу, але, наадварот, пра дэфіцыт рацыянальнасці.

Вернемся, аднак, да прадмету.

Што для бязвернай свядомасці рэчаіснасць сужэнства? Па-першае, «секс», «фізіялогія», інакш кажучы, тая самая «плоць», пра якую французскі паэт Малармэ, трэба сказаць, дастаткова далёкі ад чаго б то ні было падобнага да хрысціянскага аскетызму, з надзвычайнай праўдзівасцю заўважыў, што яна сама па сабе, «на жаль», рэч невясёлая («La chair est triste, hulas!..»). Ах, што ў сапраўдных паэтах, хоць бы і няверуючых, добра, дык тое, што яны, будучы ў большасці зусім не праведнікамі, не ўдзельнічаюць у рэкламнай прапагандзе пекла. А хто не вучыў французскую мову, няхай перачытае раннюю Ахматаву («О, как сердце мое тоскует! Не смертельного ль часа жду?»). Наш сучаснік, які намагаецца ўладкавацца як мага весялей, развучваючы па кніжках прыёмы сексуальнай тэхнікі, – хіба ад яго не патыхае за вярсту нудою? Не хочацца называць у гэтай сувязі імя, сапраўды славутае, але халасцяк Імануіл Кант, бедачына, вызначыў шлюб як кантракт аб узаемнай перадачы ў карыстанне адпаведных частак цела; гэта, безумоўна, самая недасціпная і бессэнсоўная дэфініцыя, якая калі-небудзь прыходзіла ў галаву гэтаму вялікаму мысляру. Але працягнем наш пералік. Пунктам другім ідзе «псіхалогія», гэта значыць спантанныя эмоцыі, якія па вызначэнні вельмі зменлівыя і супярэчлівыя; «хочацца» чалавеку адначасова самых узаемавыключальных рэчаў. Эмоцыі – усяго толькі эмоцыі: гаваркі парламент, у якім прамоўцы гэтак перабіваюць адзін аднаго, што не дай Божа! Мала таго, што «псіхалогія» ў такім выглядзе – частка, якая страціла сваё цэлае; яна сама працягвае крышыцца на атамы супярэчлівых пачуццяў. Пунктам трэцім ідзе «сацыялогія»: сям'я як «ячэйка грамадства». Нясмачна. Пунктам чацвёртым – «эканоміка»: сумеснае вядзенне гаспадаркі. Так. Пунктам пятым – «мараль».

Час ад часу не лягчэй.
Але ўсё разам – ці ж гэта не церуха?
І не тое – і не тое – і не тое.

Нешта падобнае адбываецца з мацярынствам, бацькоўствам, сыноўствам. Зноў «фізіялогія» (у дадзеным выпадку «генетыка» + «эмбрыялогія»). Зноў «псіхалогія» – не ў апошнюю чаргу, зразумела, усім вядомыя «комплексы». Зноў «сацыялогія»: сямейнае выхаванне як грамадскі інстытут. Зноў «эканоміка». Зноў «мараль».

Усе праекцыі – толькі не сама рэч, хвала Творцу, – вядомыя мне з вопыту. Няверуючыя людзі асуджаны быць, у выглядзе непазбежнай кампенсацыі, выключна легкавернымі. Яны прымаюць чарцяжы і схемы, карысныя ў справе, у прафесійным ужытку, але бессэнсоўныя па-за справай, за сапраўдны вобраз рэальнасці.

Але ж я ведаю, ведаю! Мой вопыт мне дадзены, і забыць яго немагчыма. У зробленых вышэй пераліках няма нічога падобнага на яго непараўнальную простасць. Але вось я чую зусім іншыя словы – і насцярожваюся, і пачынаю разумець тое, што ўспрынята мною з вопыту. Напрыклад, гэта словы апостала Паўла пра тое, што ўсялякае бацькоўства на небе і на зямлі мянуецца ад Бога Айца (Эф 3, 15). І пра шлюб: «...і будуць двое адна плоць», – гэтая абяззбройваючая, нечаканая дакладнасць слоў стала мне канчаткова зразумелай, здаецца, толькі пасля майго сярэбранага вяселля.

Не казённая «ячэйка грамадства». Не рамантычны «саюз сэрцаў». Адна плоць.

Благаславёная цяжкасць сям'і ў тым, што гэта месца, дзе кожны з нас нечувана блізка падыходзіць да самага важнага персанажу нашага жыцця – да Другога.

Спецыяльна для шлюбу ўласцівасць Другога быць менавіта Другім рэзка падкрэсліваюць дзве забароны: біблейская забарона на аднаполае каханне і забарона кровазмяшэння. Мужчына павінны злучыцца з жанчынай і прыняць яе жаночы погляд на рэчы, яе жаночую душу да глыбіні сваёй мужчынскай душы; і жанчына мае гэткую ж цяжкую задачу ў дачыненні да мужчыны. Чэстэртан, які ўсхваляў шлюб як ніхто іншы, адзначаў: па мужчынскіх стандартах кожная жанчына – вар'ятка, па жаночых стандартах кожны мужчына – пачвара; мужчына і жанчына псіхалагічна несумяшчальныя – і дзякуй Богу! Менавіта так яно і ёсць. Але гэтага мала: мужчына і жанчына, якія ствараюць новую сям'ю, павінны абавязкова прыйсці з двух розных сем'яў, з непазбежнаю розніцаю ва ўменнях і звычках, у тым, што само сабою зразумелае, – і нанова прызвычайвацца да новых перападаў, да ледзь-ледзь іншага значэння элементарных жэстаў, слоў, інтанацый. Вось чаму належыць стаць адной плоццю.

Што датычыць адносінаў паміж бацькамі і дзецьмі, тут, наадварот, адзінства плоці і крыві – на пачатку шляху; але шлях – зноў і зноў перарэзванне пупавіны. Таму, хто выйшаў з роднага чэрава, належыць стаць асобаю. Гэта – выпрабаванне і для бацькоў, і для дзяцей: нанова прыняць як Другога таго, з кім некалі складаў адно непарыўнае цэлае ў цёплым мораку родавага быцця. А псіхалагічны бар'ер паміж пакаленнямі такі цяжкі, што паспрачаецца і з прорваю, якая аддзяляе мужчынскі свет ад жаночага, і з ровам, пракапаным паміж рознымі сямейнымі традыцыямі.

Ох, гэты Другі – ён жа, паводле Евангелля, Бліжні! Уся справа ў тым, што мы яго не выдумалі – ён няўмольна, патрабавальна прад'яўляе нам жорсткую рэальнасць свайго ўласнага быцця, якое абсалютна не залежыць ад нашых фантазіяў, каб дашчэнту вымучыць нас і прапанаваць нам наш адзіны шанец на выратаванне. Па-за Другім няма выратавання; хрысціянскі шлях да Бога – праз Бліжняга. Гэта язычніку ўласціва шукаць Бога перш за ўсё ў цудах свету, у моцы стыхіяў, у «касмічных рытмах», як гавораць найбольш інтэлігентныя з нашых сучаснікаў, – або ў не менш стыхійных бяздоннях уласнай падсвядомасці, населенай, кажучы па-юнгаўску, «архетыпамі». Не тое, каб хрысціянам зусім ужо было забаронена радавацца прыгажосцям Божага тварэння; Бог сам усхваліў краскі, якія пераўзышлі сваім хараством цара Саламона ва ўсёй яго царскай славе. Няма абсалютнай забароны і на тое, каб прыслухоўвацца да галасоў уласнага маўчання; але тут трэба быць асцярожнымі, каб не ўпасці ў чары, не прыняць акустычных фокусаў нашай унутранай пустэчы за голас Божы, – а то выпаўзе з гэтай пустэчы страшэнны звер, які завецца «самасцю», і сажрэ нашу бедную душонку, і ўляжацца на яе месца. ХХV раздзел Евангелля ад Мацвея вучыць нас шукаць Бога перш за ўсё ў Бліжнім: абсалютную іншасць Бога, das ganz Andere, «зусім іншае», як сфармуляваў нямецкі рэлігійны філосаф Рудольф Отта амаль 80 гадоў таму, – у адноснай іншасці Другога, патрабавальнасць Бога – у патрабавальнасці Бліжняга. «Як вы не зрабілі гэтага аднаму з тых меншых, то не зрабілі Мне». Тое, што не зроблена для Другога ў часе, не зроблена для Бога ў вечнасці. Таму запаведзь пра любоў да Бліжняга «падобная» да запаведзі пра любоў да Бога (Мц 22, 39). Але Бога, як сказана ў Першым Пасланні Яна Багаслова, ніхто ніколі не бачыў; а таму, на жаль, нам лёгка падманваць сябе, падмяняючы рэальнасць Бога ўласнай фантазіяй, выдумваючы нейкага зручнага бажка па заказе вышэй названай «самасці», прывязваючыся да сваёй мары і прымаючы гэтую прывязанасць за святую любоў. З Бліжнім, з Другім, зрабіць усё гэта цяжэй – менавіта таму, што ён Другі. Не дай Бог маладому чалавеку настроіцца на тое, каб шукаць «дзяўчыну сваёй мары»; вельмі вялікая верагоднасць, што якраз тая, што хутчэй за ўсё магла б стаць для яго радасцю і паратункам, найменш падобная да гэтага прывіду, а другая, наадварот, хлусліва арыентуе яго падманлівым падабенствам. Не дай Бог маладым бацькам планаваць будучыя адносіны з дзецьмі на той час, калі апошнія стануць падрастаць; усё будзе інакш. І дзякуй Богу. Не дай Бог і дзецям з падманнага піетэту ў фантазіі надзяляць сваіх бацькоў неіснуючымі вартасцямі; па-першае, яны рызыкуюць не заўважыць за такім заняткам таго дабра, якое ёсць, а па-другое, самы непрыкметны чалавек – больш адэкватны прадмет для любові, чым самы імпазантны балван. Бог наш ёсць Існы і Жывы, і з уяўнасцямі стасункаў не мае.

«Самасці» цяжка змірыцца з воляй Другога, з правамі Другога, з самім існаваннем Другога. Гэта спакуса заўсёды напагатове. Хто не ведае хрэстаматыйнай фразы з п'есы Сартра: «Пекла – гэта другія»? Але тут самы час згадаць словы Яна Багаслова: «Хто гаворыць: «я люблю Бога», а брата свайго ненавідзіць, той ілгун; бо не любіць брата свайго, якога бачыць, як жа можа любіць Бога, Якога не бачыць?» Усур'ёз прыняць волю Бога, права Бога, існаванне Бога – зусім не лягчэй. Для нашай «самасці» гэта як смерць. Зрэшты, чаму ж «як»? Смерць і ёсць – без метафараў, без гіпербалаў.

А калі абсалютную іншасць Бога, гэта значыць Яго трансцэндэнтнасць, нам чамусьці ўсё ж лягчэй зразумець, чым вельмі адносную, але амаль невыносную іншасць нашага брата па прыналежнасці да рода чалавечага, – ох, дык ці не значыць гэта, што з намі здарылася найгоршае: што мы падмянілі Бога Жывога – богам прыдуманым?

Пратэстанцкі тэолаг Дзітрых Банхефер, якому давялося займацца тэалогіяй пераважна ва ўмовах гітлераўскай вязніцы і які быў пад канец вайны павешаны гітлераўцамі, сцвярджаў, што самы бездакорны спосаб перажыць вопыт Трансцэндэнтнага – гэта прыняць «я» Другога. Але не будзем абмяркоўваць спецыяльна банхефераўскага кантэксту гэтага тэзіса; адзначым толькі, што тэзіс знаходзіцца ў добрай згодзе са згаданым вышэй ХХV раздзелам Евангелля ад Мацвея. Ёсць над чым задумацца: у вачах сведкі Божай праўды кожны Другі менавіта з прычыны сваёй іншасці дарыць нам перажыванні Бога; з гледзішча сартраўскага персанажу ён з гэтай жа прычыны дарыць перажыванне пекла.

Зразумела, што ўсё сказанае пра благаславёныя цяжкасці сямейнага жыцця датычыць і таго асаблівага роду хрысціянскай сям'і, які мы называем манаскай абшчынай. (...) Ясна, што паміж атмасферай кляштара і атмасферай самай пабожнай сям'і ёсць розніца, якая б'е ў вочы; і ўсё ж падабенства цэнтральнай праблемы і шляхоў яе вырашэння больш істотнае. Не адзенне, не пабожная жэстыкуляцыя робяць манаха; і нават аскетычныя подзвігі пры ўсёй іх важкасці не такія ўжо значныя, як паслушэнства, цярпенне, любоў да братоў сваіх і любоў да свету. Як гатоўнасць умаліць сябе – перад Другім. Як любоў.

«І калі я раздам усю маёмасць маю і аддам цела маё на спаленне, а любові не маю, – няма мне ў тым ніякай карысці. Любоў церпіць доўга, умілажальваецца, любоў не зайздросціць, любоў не праслаўляе сябе, не ганарыцца, не бушуе, не шукае свайго, не раздражняецца, не намышляе ліха, не радуецца з няпраўды, а разам цешыцца з ісціны; усё пакрывае, усяму верыць, на ўсё спадзяецца, усё пераносіць. Любоў ніколі не мінаецца», – пісаў апостал Павел (1 Кар 13, 3–8).

І яшчэ парадыгма сям'і мае значэнне ў дачыненні да той супольнасці людзей, якая завецца родам чалавечым. Гэта павінна быць выказана без усялякага ценю прыўкраснай сентыментальнасці. Людзі, безумоўна, і на самай справе – браты; але, як заўважыў Валошын, з часоў Каіна і Авеля мы вельмі добра ведаем, чым брат можа быць для брата. О, яшчэ б, – скажам мы сёння. Браты сербы, браты боснікі.

Варта згадаць, што калі Хрыста запыталіся, хто для чалавека бліжні, Ён адказаў прыпавесцю пра Міласэрнага Самараніна (Лк 10, 29–37), гэта значыць пра Міласэрнага Іншародца. Прызнаемся, што гэта было даволі моцна: амаль гэтак, калі б Ён сёння стаў гаварыць боснікам пра Міласэрнага Серба, ці наадварот. (У гітлераўскай Германіі адзін сумленны святар у казанні прапанаваў сваім слухачам паставіць на месца самараніна – яўрэя.) Ці няма тут крайняга абвастрэння таго прынцыпу, пра які было згадана вышэй у сувязі з забаронаю на кровазмяшальныя шлюбы і паводле якога мы павінны прызнаць свайго менавіта ў чужым і далёкім. Задумаемся пра тое, што ў радаводзе Бога нашага, паводле Евангелля ад Мацвея, з жанчынаў згаданыя толькі тыя, якія прыходзілі аднекуль: няма сумленных шаноўных матронаў – ні Сары, ні Рэвекі, ні Ліі, ні Рахілі, якія дасюль згадваюцца як правобразы благаславёнага мацярынства ў чыне праваслаўнага шлюбу, але ёсць мінімум тры іншапляменніцы – і хананеянка Фамар, якая пераапраналася язычніцкай храмавай блудніцаю, каб зачаць сваіх блізнятаў ад Юды, і Рахав, таксама хананеянка і да таго ж насамрэч блудніца з горада Ерыхона, і маавіцянка Руфь, якая прылегла ў полі да ног сівога Ваоза, што было кранальна да слёз, але аднак жа даволі дзёрзка. А пра род і племя Вірсавіі, жонкі хета Урыі, мы не ведаем; затое ведаем яе гісторыю. У цэлым не надта падобна на трыумф чыстапароднасці – старазапаветнага ідэалу «семені святога» (Іс 6, 13), «семені чыстага» (Ер 2, 21). Ды і на трыумф прыстойнасці.

Затое гэтыя жанчыны прадстаўляюць усё чалавецтва з разнагалоссем моваў, з разнабоем укладаў, нораваў, звычаяў. З сусветнай віною, якая толькі тым і можа быць апраўданая, што нараджэннем Хрыста. Толькі тым і можа быць выкупленая, што любоўю Хрыста.

Выкупленне, выпраўленне, апраўданне – гэта ключавыя паняцці хрысціянства.

Разумееш, мой чытач: хрысціянін – гэта разважлівы зануда, які, убачыўшы, што гадзіннік няправільна паказвае час, трывіяльна падумае пра тое, што яго трэба занесці ў рамонт. А між тым магчымыя ідэі куды больш цікавыя і вострыя. Напрыклад: ніякага правільнага часу ўсё роўна няма, правільны час – дагматычная і аўтарытарная выдумка. Тое, што паказвае гадзіннік, і ёсць адзін з магчымых адказаў на пытанне: колькі цяпер часу? Або так: гадзіннік – прадмет да такой ступені нікчэмны, хоць бы па сваёй арыентацыі не на вечнасць, а на час, што яго трэба не рамантаваць, а хутчэй разбіць.

На плоцкае быццё чалавека магчымыя два светапогляды, найбольш супрацьлеглыя хрысціянскаму. Першы – неаязычніцкі: полу не толькі не патрэбныя ачышчэнне і асвячэнне – наадварот, ён, і толькі ён, здольны апраўдаць і асвяціць усё астатняе. Калісьці на гэтую тэму дэкламавалі рамантыкі, уключаючы Ніцшэ (якому гэта надзіва не пасавала). Потым ёй прысвяцілі нямала красамоўства Васілій Розанаў і Д.Г.Лоўрэнс. Сёння яна чым далей, тым болей адыходзіць ва ўладу ўвішнай рэкламы «дзяўчат без комплексаў». Другі светапогляд – неаманіхейскі: пол такі брыдкі, брыдкі сутнасна, анталагічна, што ні апраўдаць, ні асвяціць яго немагчыма. Лагічна абодва светапогляды нібыта радыкальна выключаюць адзін аднаго, аднак прадмет такі, што логіка тут становіцца непатрэбнай, а хутка пра яе забываешся ўвогуле, і тады абодва светапогляды, якія робяцца проста настроямі, змяняюць адзін аднаго прыкладна гэтак жа, як змяняюцца эйфарыя і дэпрэсія ў неўротыка. Такі алагічны маятнік настрояў надзвычай характэрны для псіхалогіі таго ж рамантызму, які гуляў кантрастамі нястрымнай ангелізацыі і гэткай жа нястрымнай дэманізацыі эратычнага. Гэта псіхалогія кантрабандай прасочвалася ў хрысціянскую думку Уладзіміра Салаўёва, які куды больш сурова ставіўся да шлюбу, чым да рамантычнай і платанічнай закаханасці – пры ўмове яе платанізму. Рускаму чытачу не трэба нагадваць, як гэтая частка салаўёўскай спадчыны адбілася на жыцці і творчасці Блока. Але Салаўёў або Блок – гэта ўзровень як-ніяк трагічны. У наш час ён звычайна змяняецца той простасцю, якая горшая за крадзёж; але алагічнае сумяшчэнне несумяшчальнага пры такіх умовах яшчэ больш б'е ў вочы. Ніколі не забудуся, як адна заступніца сексуальнай рэвалюцыі, якая ў спрэчцы са мною надзвычай энергічна бараніла суверэнную і самадастатковую прыгажосць полу як такога, пры чарговай сустрэчы раптам стала лаяць, так бы мовіць, апошнімі словамі, прыродныя паводзіны мужчын і жанчын. Словы гэтыя, якіх я, мой чытач, паўтараць не стану, бо яны супярэчаць годнасці прадмету, які мы з табой абмяркоўваем, уразілі мяне не сваёй грубасцю – сёння мы прызвычаіліся шмат да чаго, – але толькі сваёй бессэнсоўнасцю. Бо сэнс, які-ніякі, яны маглі атрымаць толькі ў кантэксце фальшывага аскетызму, асатанелага ханжаства – але далёка не ў кантэксце дыфірамбаў свабоднаму сексу! Калі гэта так добра, то чаму ж гэта можа быць так кепска (або наадварот)? Але князь свету гэтага дастаткова вопытны, каб ведаць, як мала людзі заклапочаныя логікай. Модная славеснасць, як правіла, паводзіць сябе гэтак жа, як тая дама: яна сыходзіць з таго, што ўсё можна – і ўсё гнюсна. Калі гнюсна – то ў дачыненні да якой кропкі адліку, да якой запаведзі, да якой вышыні і чысціні? Бо ўсялякая ацэнка лагічна мае на ўвазе пэўную вартасць; усялякае асуджэнне лагічна мае на ўвазе закон. Ды не, запэўніваюць нас, ніякіх кропак адліку, ніякіх запаведзяў і законаў, ніякіх вертыкальных каардынатаў – усё гнюсна, але гнюсна «проста так», без суаднясення з чым бы то ні было. Нішто ні з чаго не вынікае, нішто ні да чаго не абавязвае... І наіўнай падаецца надзея Т.С.Эліота, які аглядаўся на бадлераўскі прыклад, быццам інфернальныя д'яблерыі камусьці дакажуць e contrario існаванне Дабра. Калісьці яно гэтак і было: яшчэ Поля Кладэля чытанне Рэмбо навярнула да веры, ды і Эліоту Бадлер, здаецца, дапамог. Але даказаць можна толькі тым, хто яшчэ не адрокся ад логікі. Нашы сучаснікі, на жаль, ужо не раз некрытычна прымалі разнастайныя віды ідэалогіі, якія сумяшчаюць самае несумяшчальнае. Праглынаюць і гэту.

У супрацьлегласць і язычніцтву, і маніхейству хрысціянскае вучэнне аб плоцкай сутнасці чалавека – суцэльная проза, якая расчароўвае рамантыкаў. Хрысціянская інтуіцыя падказвае, што тут не зусім усё так добра – аднак і не безнадзейна. Нават у самым лепшым выпадку застаецца надзённая патрэба ў ачышчэнні і асвячэнні. Нават у самым самотным выпадку шлях да ачышчэння не можа быць канчаткова закрыты. Прырода чалавека сапсаваная грахом нашмат больш істотна, чым гэта калі-небудзь снілася русаістам; і ўсё ж яна менавіта сапсаваная, але не брыдкая ад пачатку. Бруд, як вядома, – гэта субстанцыя не на сваім месцы; да рэальнасці полу гэта мае дачыненне да таго літаральна, што нават не адважваешся вымавіць. Зло бязбожнай і бесчалавечнай пажаднасці – гэта зло духоўнае, а не сутнаснае, яно ўкаранёнае ў «самасці», у эгаізме, у падманным выбары, а не ў анталагічных структурах. Як лічыў у свой час К.С.Льюіс, для хрысціяніна няма нейкай асаблівай сексуальнай этыкі – ёсць проста этыка, адзіная і непадзельная: напрыклад, сужэнская нявернасць, брыдкая ўжо таму, што брыдкае ўсялякае вераломства ў дачыненні да таго, хто табе даверыўся. Нельга ілгаць, здраджваць, нельга самасцвярджацца за кошт бліжняга, нельга захапляцца эгацэнтрычнай самаасалодай, усё роўна якой, уласна плоцкай ці душэўнай, – у гэтым дачыненні і ў любых іншых. І калі Сінайскі Дэкалог усё ж вылучае «не чужалож» у асобную запаведзь, то гэта толькі таму, што ў выпадку блуду хлусня, якая пасялілася ў душы, разбэшчвае і цела, гэта значыць з асаблівай, унікальнай паўнатой заражае ўсю псіхафізічную істоту чалавека. Блуд ёсць вялікі грэх душы супраць цела. «А цела не для распусты, а для Бога, і Бог для цела», – гаворыць апостал Павел (1 Кар 6, 13). Менавіта высокая годнасць цела для яго вярхоўны аргумент супраць дапушчальнасці блуду.

Апаненты хрысціянства чамусьці лічаць, быццам для хрысціянаў крыніцаю граху з'яўляецца матэрыяльны пачатак. Гэта, так бы мовіць, з дакладнасцю да наадварот. Чамусьці больш ці менш падобнаму навучалі язычніцкія платонікі і неаплатонікі, потым – тыя ж маніхеі; а вось хрысціяне з імі спрачаліся, ды так, што платонікі нават дакаралі іх – вось парадокс для сучаснага чалавека! – за празмерную любоў да цела. Калі мы ўважліва ўчытваемся ў біблейскія тэксты, асабліва новазапаветныя, дык пераконваемся, што слова «плоць» у адыёзным сэнсе не з'яўляецца сінонімам «цялеснага», «матэрыяльнага». «Плоць і кроў» – гэта, так бы мовіць, «чалавечае, занадта чалавечае», толькі-чалавечае ў супрацьлегласць Боскаму. «Не плоць і не кроў адкрылі табе гэта», – гаворыць Хрыстус Пятру (Мц 16, 17), і гэта значыць: не твае чалавечыя помыслы. Ісці за плоццю – ісці на повадзе ў самога сябе, у сваёй «самасці». «Бо, хто жыве паводле плоці, пра плоцкае думае» – у гэтых словах апостала Паўла (Рым 8, 5) не ганьбаванне цялеснага вымярэння чалавечага быцця, але прысуд распуснаму кругу эгаістычнай замкнёнасці, якая адпрэчвае найвышэйшае і свой абавязак перад ім. Калі ж «плоць» у кантэксце абазначае «цела», негатыўныя абертоны цалкам адсутнічаюць. Як тлумачыць ХV раздзел Першага Паслання да Карынцянаў, «не ўсялякая плоць – такая ж плоць», і ў змёртвыхпаўстанні чалавек атрымае духоўную плоць, «цела духоўнае»; па-філасофску адукаваныя язычнікі, якія прызвычаіліся ў згодзе з Платонам ацэньваць цела як змрочную вязніцу духу, дзівіліся – навошта гэтым хрысціянам уваскрэсенне плоці? І найгалоўнейшая таямніца хрысціянства завецца Уцелаўленнем Божым: «Вялікая ёсць пабожнасці таямніца: Бог з'явіўся ў плоці» (1 Цім 3, 16).

Аднак чалавек уладкаваны вертыкальна. Прамахаджэнне, характэрнае для чалавечай натуры, са знамянальнасцю іконы ці іерогліфа ўзносіць чало і вочы над пажадлівымі вуснамі, твар у цэлым – над грудной клеткай, сэрца – над тым, што Бахцін назваў «цялесным нізам». Ніжняе не адпрэчанае, не праклятае; але яно павінна быць у паслушэнстве ў найвышэйшага, павінна ведаць сваё месца. Гэты прынцып сам па сабе характарызуе не тое каб хрысціянскую этыку, а проста чалавечую этыку; чалавек варты свайго імя ў такой ступені, у якой падпарадкаваў сваё цела – свайму духу, свайму розуму, сваёй волі і сумленню. З гэтым заўсёды даводзілася пагаджацца кожнаму прыстойнаму агностыку. Для хрысціянства спецыфічная тэндэнцыя непасрэдна або ўскосна звязваць крызісы паслушэнства цела духу з тымі момантамі, калі чалавечы дух сам свядома ці падсвядома выходзіць з паслушэнства Духу Божаму. З хрысціянскага пункту гледжання сур'ёзнасць блудлівых, нячыстых думак і станаў, пры якіх плоць бунтуе супраць духу, абумоўленая пераважна іх значэннем як сімптомаў. Калі чалавечы дух бярэ, так бы мовіць, не той вугал у дачыненні да сваёй горняй мэты, калі духоўнае жыццё замяняецца самасцвярджэннем, самаасалодаю і самападманам (...) – асабліва вялікая верагоднасць, што воля раптоўна адступіцца перад самым пустым, самым недарэчным, самым нізкім «хочацца», у тым ліку і ў чалавека, якога ўсе, і ён сам, прызвычаіліся лічыць проста няздольным ні да чаго падобнага. У аповесці Льва Талстога той самы айцец Сергій, які адсек сабе палец, каб не ўпасці ў блуд, саступае самай трывіяльнай спакусе – але толькі пасля таго, як падзвіжніцтва стала фальшам, зарасло «славаю людскою». Як бы ні складвалася справа з талстоўскай ерассю, аналіз гэтага казусу знаходзіцца ў самай бездакорнай згодзе з традыцыяй хрысціянскай аскетыкі. «Рыба гніе з галавы»; першапачатковая сапсаванасць ідзе, як правіла, не знізу, а зверху, не ад плоці, а ад розуму і духу – калі апошні становіцца ў самым літаральным сэнсе «нячыстым духам». Разбэшчванне плоці – як бы матэрыялізацыя разбэшчвання духу. Уласна кажучы, пол як такі – на мове нашых сучаснікаў, секс – ёсць абстракцыя, якая мае сэнс у кантэксце анатоміі і псіхалогіі, але адсутнічае ў «экзістэнцыяльнай» рэальнасці чалавека; менавіта таму, што чалавек ёсць істота, цялеснае жыццё якой не можа мець цнатлівай самаідэнтычнасці цялесных патрэбаў жывёлы. Усё ў чалавеку духоўна, са знакам плюс або са знакам мінус, без усялякай сярэдзіны; тое, што ў наш час на кепскай рускай мове прынята называць «бездухоўнасцю», ніякім чынам не ёсць нулявы варыянт, але менавіта адмоўная велічыня, не адсутнасць духу, але яго сапсаванасць, гніенне, распад, які заражае другасным чынам і плоць. Таму чалавеку не дадзена насамрэч стаць «прыгожым зверам» – або хаця б непрыгожым зверам; ён можа станавіцца толькі ўсё больш кепскім чалавекам, а ў самым канцы гэтага шляху – шатанам. Але гэты няшчасны выпадак толькі павярхоўна, без належнай багаслоўскай і філасофскай карэктнасці можна апісваць як перамогу матэрыі над духам. У рэшце рэшт шатан – істота духоўная, «нячысты дух». Секс сам па сабе, як прадмет адпаведных навуковых дысцыплін, духоўна, маральна і эстэтычна бязвартасны (пра гэта мы і хацелі сказаць вышэй, адзначаючы, што «экзістэнцыяльна» ён ёсць нешта неіснуючае); сваю злаякаснасць або дабраякаснасць, сваё пракляцце і растленне або, наадварот, ачышчэнне і асвячэнне ён атрымлівае звонку, ад іншых, зусім не матэрыяльных узроўняў нашага быцця.

Але нас займае пытанне аб ачышчэнні і асвячэнні. Каралева Вікторыя на ваенным савеце ў адказ на чыёсьці «ў выпадку паразы...» нібыта сказала: «Выпадак паразы Нашу Вялікасць не цікавіць». Ды ён і сапраўды нецікавы. Адзінае добрае, што ўсё ж прынесла сексуальная рэвалюцыя (па прымаўцы «Няма благога без добрага»), – яна канчаткова адабрала ў распусты хараство небяспечнага і дзёрзкага выкліку, займальнасць патаемнага сакрэту, нечувана агаліла яе трывіяльнасць, ды яшчэ і стварыла для абароны яе «правоў» сістэму ідэалагічных клішэ, занудліва прадказальных, як і кожныя клішэ падобнага кшталту. У наш час грэшнікі і блудніцы пераханжаць любога ханжу, перафарысействуюць любога фарысея. Аднак пяройдзем да матэрыяў больш цікавых.

Апостал Павел гаворыць пра жанчыну: «Аднак жа ўратуецца праз дзетародства...» – і заканчвае фразу, гаворачы пра абодвух сужэнцаў: «...Калі застанецца ў веры і любові і ў святасці з цнотаю» (1 Цім 2, 15). Варта адзначыць, што ў грэцкім арыгінале (як і ў іншых старажытных мовах – яўрэйскай і лацінскай) слова, якое перакладаецца як «вера», абазначае таксама і «вернасць». Да гэтага часу ў некаторых кантэкстах ужываюць царкоўнаславянскае абазначэнне веруючых – «верныя» («літургія верных»). Наўрад ці разумна было б сказаць, што ў аднаго і таго ж слова ёсць два альтэрнатыўныя пераклады: або «вера», або «вернасць». (...) У тым і справа, што для Бібліі Старога і Новага Запаветаў – вера і ёсць вернасць, веруючы і ёсць верны. Але гэта настолькі важна, што да яго давядзецца вярнуцца яшчэ раз. Пакуль працягнем агляд прыведзеных слоў апостала Паўла.

«Уратуецца праз дзетародства»: апостал меў падставу акцэнтаваць гэты момант для жанчыны. Мацярынства натуральным чынам займае ў яе жыцці значна больш істотнае месца, чым бацькоўства ў жыцці самага чалавекалюбнага, добрага і адказнага мужчыны. Кожны з нас, хто быў у маленстве ўскормлены матчынымі грудзьмі і ўсцешаны матчынаю ласкаю, атрымаў першапачатковае пасвячэнне ў высокія таямніцы; мы занадта лёгка забываемся пра гэта і не цэнім гэтага, але Вячаслаў Іваноў, які добра разумеў сэнс пасвячэнняў, здолеў апець гэтую ініцыяцыю ў санетах сваёй «Пяшчотнай тайны». Маці, якая корміць і, паводле цудоўнага рускага народнага выслоўя, шкадуе сваё дзіця, ёсць няварты, але сапраўдны вобраз – чаго? Безумоўна ж, Беззаганнага Мацярынства Найсвяцейшай Панны. (...)

Міласэрнасць Божая, паводле Ісаі, – матчына, і нават болей матчына, чым матчына: «Але калі б і яна забылася, дык Я не забудуся».

Не дай Божа, гаворачы пра падобныя матэрыі, упасці ў слязлівую сентыментальнасць накшталт атмасферы карціны Жана-Баціста Грэза. І ўсё ж можна сказаць, што нейкі аспект рэальнасці немаўля ўспрымае адэкватна, яно перажывае матчыну ласку як міласэрнасць Бога, але яшчэ не адрознівае вобразу ад Першавобразу. Ва ўсялякім выпадку, прарок Ісая яго апраўдвае. Потым чалавек навучыцца адрозніваць; ён атрымае веды пра сваю зямную маці і ўвогуле пра сваіх бацькоў. (...) Але не дай Бог яму забыцца пра тое, што ён ведаў найперш за ўсялякія іншыя веды. Ён – ведаў і не можа адгаворвацца няведаннем. Цяпер можа прыходзіць горкі вопыт жыцця. (...)

Традыцыйныя настаўнікі хрысціянскага багаслоўя мелі рацыю, калі кваліфікавалі добрую волю да нараджэння дзяцей як неабходную ўмову апраўдання і асвячэння шлюбнага жыцця. Гэта сапраўды ўмова неабходная, але яшчэ не дастатковая. Недарэмна апостал Павел казаў: «калі застанецца ў веры і любові...»

Людзі здаўна адчувалі: калі Бог паслаў зямныя даброты, дык не грэх сесці разам за бяседны стол, але пад страхам ганьбы і сораму трэба, каб сумеснае спажыванне страваў і напояў, якія «радуюць сэрца чалавека», азначала і сімвалізавала штосьці, што выходзіць далёка за межы простай пачуццёвай асалоды. Яно павінна быць знакам і сімвалам непарушнага патрыархальнага міру паміж усімі, хто падзяляе трапезу. Без гэтай запаведзі, старажытнай, як род чалавечы, і ўзнятай на недасягальную вышыню ў хрысціянскай таямніцы Эўхарыстыі, – бяседны стол ператвараецца ў абжорства, нявартае чалавечай годнасці; сутрапезнікі ўжо не «спажываюць», але «жаруць» і «напіваюцца». Той жа закон мае яшчэ большую сілу ў дачыненні да сужэнскага ложа. Самая плоцкая ласка для таго, каб не стаць невыноснаю брыдою, павінна азначаць і сімвалізаваць самае духоўнае, што толькі можа быць: безагаворачнае ўзаемнае дараванне і бязмежны ўзаемны давер. Сужонкі, якія набліжаюцца адно да аднаго, чагосьці не дараваўшы, прыхаваўшы камень за пазухай, практыкуюць блуд і ў шлюбе.

Самае цялеснае як знак і адначасовая рэальнасць нябачнага духоўнага – гэта дэфініцыя хрысціянскай таямніцы. Амывальная хрысцільная вада – знак і адначасова рэальнасць нябачнага духоўнага амавення. Цялеснае спажыванне Святых Дароў – знак і адначасовая рэальнасць далучэння да Найвышэйшага. Апостал Павел называў шлюб таксама таямніцаю, нават «вялікай» таямніцаю (Эф 5, 32); і гэта самае высокае, што толькі можна сказаць пра шлюб. Захапляльна высокае. І ён дадае: «...я кажу пра Хрыста і пра Царкву». Сэнс гэтых слоў не заўсёды зразумелы сучаснаму чалавеку: у сваёй найвышэйшай кропцы шлюб – гэта знак і адначасова рэальнасць адносінаў паміж Хрыстом і Царквою. «Мужы, любіце сваіх жонак, як Хрыстус палюбіў Царкву і аддаў Сябе за яе».

Ключавое слова Бібліі па традыцыі перадаецца ў нас словам «запавет». «Заключыў Бог запавет з Аўраамам» (Быц 15, 18). «Пастаўлю запавет Мой з ім запаветам вечным» (Быц 17, 19). Уласна кажучы, яно абазначае «саюз», «дамову»; часам – «шлюб». Перш за ўсе «атрыбуты» Бога, як будзе выказвацца пазнейшая рэфлексія, Біблія пазнае і ўсхваляе несакрушальную, алмазную вернасць Бога: «Бог верны захоўвае запавет Свой». Нават слова біблейскага абыходку, якое звычайна перакладаецца як «ісціна», мае зразумелыя сэнсавыя абертоны «вернасці». На вернасць Бога чалавек закліканы адказаць верай і вернасцю – вось чаму гэтыя паняцці ў Бібліі тоесныя! У супрацьлеглым выпадку ён выклікае супраць сябе справядлівую рэўнасць Бога: «Гасподзь ёсць Бог Раўніцель». Прарокі не стамляюцца апісваць запавет паміж Богам і Яго народам як непарушны шлюб з нявартаю, але любаю жонкаю, якая не можа быць Ім пакінута. Недарэмна ў канон Старога Запавету не магла не ўвайсці Песня Песняў. (...)

Прыходу Месіі чакалі як прыходу Жаніха, Абранніка (яўр. «дод»), які заключыць Новы Шлюб – Новы Запавет. Недарэмна свой першы цуд Хрыстус учыніў на вяселлі ў Кане Галілейскай; недарэмны таксама пастаянны вобраз паўнаты часу ў евангельскіх прыпавесцях – шлюбная трапеза.

Вось што азначае хрысціянскі шлюб як таямніца. Зразумела, што такі шлюб не можа быць «практычным» часовым кантрактам. Ён непарыўны ў прынцыпе, і гэта не таму, што святарам захацелася памучыць людзей, а таму, што саюз безагаворачнага даравання і бязмежнага даверу заключаецца толькі назаўсёды. Таму што вера і вернасць, вартыя такога наймення, канца не ведаюць. Таму, што запавет Божы – запавет вечны.

Пераклад з рускай Лідзіі КАМІНСКАЙ .